نقش مسجد درکاهش آسیب های اجتماعی

چکیده مطلب:

- مسجد، محلي براي كسب دانايی اصلاح نگرش و كسب مهارت هاي مختلف و محلي براي اينكه مردم بدانند، بخواهند و بتوانند.

- مسجد در اسلام، مركز ارتباطات نسلي و جلوگيري از گسست نسل ها، هسته اوليه مردم سالاري ديني، محلي براي هويت يابي و تعلق اجتماعي و محلي براي مشاركت در برنامه ريزي از پايين به بالاست.

-تا همین 50سال پیش اگر کسی نیاز یا مشکلی داشت، به مسجد به عنوان مکان تجمع افراد محل مراجعه می‌کرد تا آنها گره از کارش بگشایند متاسفانه هم‌اکنون این جایگاه تضعیف شده است.

- مساجد به عنوان مردمی­ ترین و معنوی ­ترین سازمانهای مردم نهاد از ظرفیت بالایی برای جلب مشارکت مردمی در عرصه ­های مختلف اجتماعی فرهنگی در محله و در سطح منطقه و ملی با هدف پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی برخوردارند.

- می توان هر منطقه­ و یا هر مجموعه ­ای از روستاهای مناطق محروم کشور را جهت محرومیت زدایی و رفع مشکلات اجتماعی شان به یکی از مساجد توانمند شهرهای بزرگ از جمله تهران متصل کرد.

پژوهش خبری صدا وسیما: دولت ها عموما یکی از وظایف خود را پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی می­ دانند و نهادهای متعدد و بودجه و هزینه ­های زیادی معمولا صرف این مهم می ­کنند اما آنچه به تجربه آشکار شده است و در چند سال اخیر نیز در تدوین برنامه­ های توسعه مورد توجه بوده است اجتماعی کردن پیشگیری و مقابله با آسیب های اجتماعی است. به این معنا که هرچه بیشتر مردم در این امر مشارکت داشته باشند موفقیت بیشتری حاصل می­ شود. گسترش انجمن های مددکاری اجتماعی و سازمان­ های مردم نهاد و خیریه­ های مختلفی که روز به روز  بر تعدادشان افزوده می­ شود مبین این نکته است. و به زعم مسئولان و کارشناسان حوزه آسیب های اجتماعی موفقیت و بازدهی این نهادهای مردمی بیش از اقدامات دولتی بوده است. در این میان مساجد به عنوان مردمی ­ترین و معنوی­ ترین سازمانهای مردم نهاد از ظرفیت بالایی برای جلب مشارکت مردمی در عرصه­ های مختلف فعالیت های اجتماعی فرهنگی در محله و حتی در سطح منطقه­ ای و ملی با هدف پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی برخوردارند.

مسجد چگونه جایی است؟

هر دين و آييني نياز به محلي براي عرضه تفكرات و پايگاهي اجتماعي براي حضور و تحقق اهداف خود دارد. واين مهم تاكنون در همه اديان اتفاق افتاده است. مسجد در اسلام ، همزاد مدنيت آن است و علاوه بركاركردهاي خاص و مهمترين آن، كاركرد عبادي، همواره خود را با نيازهاي روز جامعه تطبيق داده و از اين رو جامعيت اسلام را انعكاس داده است. مسجد، علاوه بر محلي براي عبادت، تزكيه نفس و رسيدن به آرامش روان، محلي براي توسعه فرهنگ ديني بوده و آموزش در اسلام همواره از مسجد آغاز شده است. مسجد، محلي براي كسب دانايی(بينش)، اصلاح نگرش و نیز كسب مهارت هاي مختلف (كنش) است و رويهم رفته محلي است براي اينكه مردم بدانند، بخواهند و بتوانند. ویژگی و نماد شهرهای اسلامی قرارگرفتن مسجد در مرکز شهر است که بازار، مدرسه، آب انبار و ... در اطراف آن قرار دارد آنجا كه در شهرهاي ديگر برج، مجسمه،كاخ و باغ و ... نماد آن هستند. در شهرهاي اسلامي، مسجد نماد هويت مردم آن است. 

مسجد در اسلام، محلي براي عبور از فرهنگ قومي، قبيله ­اي به فرهنگ ديني و معنوي شدن افراد جامعه و به لحاظ اجتماعي مركز ارتباطات نسلي و جلوگيري از گسست نسل ها و به لحاظ حكومتي، هسته اوليه مردم سالاري ديني است.

همچنین  به لحاظ انساني و زيست شهري، محلي براي هويت يابي و تعلق اجتماعي و محلي براي مشاركت در برنامه ريزي از پايين به بالاست.

مسجد نماد جامعيت اسلام است. ديني كه نماز را به زكات پيوند مي­زند. عبادت را خدمت به مردم دانسته، زينت را اعم از ظاهر و باطن، طهارت را اعم از مادي و معنوي و دنيا را مزرعه آخرت و آباداني مساجد خود را درحضور مردم مي داند.

آداب ورود ، حضور و خروج از مسجد علاوه بر تمرين خضوع و خشوع در برابر خداوند، تمريني براي رعايت حقوق شهروندي است.^[1] مسجد در دوران صدر اسلام، دارالعلم، دارلفکر و دارالذکر بود.

مسجد طراز اسلام چه ویژگی هایی دارد؟

حجت الاسلام قرائتی:[2] در صدر اسلام مسجد کوفه محل مشورت، قضاوت، سؤال و جواب، عبادت و دیگر امور بود. مسجد باید محور فعالیت‌های دینی و فرهنگی در جامعه اسلامی باشد. به‌راحتی در دسترس مردم باشد و توانایی لازم در پاسخ‌گویی به نیازهای مردم (پایگاه معنوی تربیتی و خادم توانمند) داشته باشد. و استفاده چند منظوره داشته باشد. باید برای انواع نیازها، انواع پاسخ‌ها را در مسجد عرضه کنیم. در مسجد همه افراد حق برابر دارند. درب مسجد نباید بعد از نماز بسته شود. همچنین شبکه منسجم در بین مساجد وجود داشته باشد و مساجد در یک محل فعالیت جزیره­ای نداشته باشند. مساجد الگو به سایر مساجد شناسانده شوند و حضور جوانان در مساجد جدی گرفته شود. حضور ائمه جماعات در مساجد مقطعی نباشد. (براساس آخرین آمار در کشور حدود ۶۵هزار مسجد وجود دارد که از این تعداد حدود ۳۶هزار‌ مسجد امام جماعت دارند)

حجت‌الاسلام احمد تقوا؛ امام جماعت مسجد ثارا...^[3]: مسجد تراز اسلامی باید دو رویکرد مهم را دنبال کند؛ اول آموزش‌های دینی و مذهبی، دوم خدمتگزاری به عموم مردم و کمک به رفع مشکلات آنها، همانند همان سنت حضرت محمد(ص). آقا امیرالمومنین(ع) درباره پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند که حضرت محمد «طبیب دوّار بطبّه» بودند، اینجا منظور طبیب جسم که نیست، پیامبر طبیب روح مردم بودند، مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی آنها را درمان می‌کردند. خودشان می‌رفتند بین مردم، منتظر نمی‌شدند که مردم به ایشان مراجعه کنند. ما اگر ادعای تاسی از پیغمبر خدا را داریم، باید به معضلات اجتماعی هم توجه داشته باشیم. معتقدم مشکلات اجتماعی را نهادهای مردمی بهتر می‌توانند رفع و رجوع کنند و نهادهای دولتی و رسمی انگیزه‌های لازم را برای این کار ندارند.

ضرورت ارتقای نقش مساجد در کاهش آسیب های اجتماعی

مهدی عامری دکترای علوم اجتماعی و مدرس دانشگاه[4]: مسجد مهم‌ترین پایگاه مذهبی و اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی است و می­تواند با تعامل و همکاری با سایر نهادها و سازمان­ها بخشی از مشکلات و معضلات جامعه را حل کند. پس از سال‌ها آزمون و خطای مسئولان در اجرای طرح‌ها و برنامه‌های مختلف برای کاهش آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، بزهکاری و طلاق، امروز دیگر برای همه مسجل شده که اگر مردم پای کار نباشند، نه فقط خبری از کاهش نیست، بلکه برنامه‌های پیشگیرانه هم اثرگذار نخواهد بود به همین دلیل، حالا همه دست به دامن مساجد که مهم‌ترین پایگاه مذهبی اجتماعی جامعه اسلامی است شده اند تا با همکاری‌اش گره از کار اختلافات خانوادگی، اعتیاد و بیکاری بگشایند. 50سال پیش اگر کسی نیازمند بود یا مشکلی داشت، به مسجد به عنوان مکان تجمع افراد محل مراجعه می‌کرد تا آنها گره از کارش بگشایند، بویژه در ایام خاص مانند ماه رمضان تشکیلات مسجد بود که به محرومان جامعه و محل، کمک‌رسانی و خدمت‌رسانی می‌کردند که متاسفانه هم‌اکنون این جایگاه تضعیف شده است. این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد محلاتی که مساجدی پویا دارند و توانسته‌اند برنامه‌های آموزشی و تربیتی را پیش ببرند، شاهد کاهش میزان بزه و معضلات اجتماعی بوده‌اند. بنابراین طراحی نظام مدیریت اجتماعی مساجد یکی از مهم‌ترین اقدامات این مرکز برای اقدام عملی برای ورود به مسأله آسیب‌های اجتماعی است.

برخی اقدام های مساجد در جهت رفع مشکلات اجتماعی: [5]

الف)کمک به رفع مشکلات اجتماعی محله

-صندوق های خیریه در مساجد

-مددکاران افتخاری: در اموری چون درمان، پیشگیری و درمان اعتیاد، رفع مشکلات مالی و  تحت پوشش قرار دادن خانواده های نیازمند و ارائه وام جهیزیه و ...

-مشاوره رایگان به خانواده ها و جوانان

-کمک به حل و فصل دعاوی حقوقی قبل از طرح در دادسرا: برای مثال مسجدی تفاهم‌نامه‌ای با کلانتری محل امضا می کند تا پرونده‌های عادی پیش از ارسال به دادسرا به مسجد محل ارجاع شود تا با مشاوره افراد و کارشناسان محل، اختلافات و نزاع حل شود. این طرح افزون بر کاهش پرونده‌های ارسالی به دادسرا، آ‌نهایی را که مشکل‌شان از این طریق فیصله یافته به مشتری پر و پا قرص مسجد تبدیل می شوند

-استفاده از گروه‌های مرجع مانند مساجد و ائمه جماعات، موجب شکل‌گیری بسیج عمومی برای ریشه‌کنی آسیب‌های اجتماعی شود

- میزبانی جلسات دستگاه‌های دولتی و ادارات با مردم محل جهت رسیدگی به مشکلات اجتماعی

-کمک به اشتغال زایی برای جوانان و گروه های نیازمند: از جمله هیئت امنای مسجد حضرت ولیعصر به جای خرید فرش دستباف برای مسجد با تهیه ملزومات قالیبافی و ایجادکارگاه قالیبافی به توانمندسازی و اشتغالزایی جمعیت هدف نیز کمک کردند.

- فعالیت های ورزشی مثل احداث مجموعه ورزشی: مانند مجموعه ورزشی مسجد حضرت ولیعصر، که حدود 40 -30 نفر را اشتغالزایی کرده و با استخدام بهترین مربیان به صورتی نظام مند حتی با نگاه قهرمان پروری و مدال­ آوری اداره می ­شود.[6]

- فعالیت آموزشی مثل ایجاد آموزشکده زبان مسجد: در مسجد حضرت ولیعصر  با محوریت همین محراب و منبر الان از یک آموزشکده تخصصی زبان های خارجی برخورداریم که در چندین رشته آموزش زبان می­ دهیم  و بیش از 270  زبان آموز در سنین مختلف از 5 سال به بالا که زبان های عربی روسی آلمانی انگلیسی و فرانسوی را با اساتید مجرب و محتوای آموزشی خوب و متناسب با فرهنگ مسجدی و با یک نگاه راهبردی و هدفمند آموزش می بینند که پشتوانه معنوی مسجدی برای زبان آموز تامین می­کند. به گونه ای که  هر جای دنیا هم که باشد می­داند که خروجی مسجد است و زبان را بهانه و وسیله ای برای نشر آموزه های اعتقادی و دینی اش قرار می دهد. ما روی کتب آموزشی و انتخاب مربیان حساسیت داریم.

- ایجاد مجموعه مشاوره در حوزه های مختلف روانشناسی تربیتی اجتماعی خانوادگی و حقوقی و ... : مشاوره جوانان و مشاوره ازدواج ،کمک به حل و فصل اختلاف های خانوادگی و سامان دادن  مشکلات قضایی و حقوقی خانواده ها و ساکنان محل قبل از تشکیل پرونده در دادگستری و ... . همچنین راه اندازی شورای ازدواج که  با توجه به تغییر سبک زندگی و کاهش معاشرت های خانوادگی و افزایش سن ازدواج ، می­تواند کارکردهایی چون مشورت دادن به خانواده ها ، واسطه گری ازدواج ، هم کمک و مساعدت به جوان ها و نیز آموزش های سبک زندگی به جوانان ارائه کند.

ب) کمک به رفع مشکلات اجتماعی مناطق محروم

یکی از مساجد فعال در عرصه رفع مشکلات و آسیب های اجتماعی مسجد حضرت ولی عصر(ع) در شهرک شهید محلاتی است.

که علاوه بر مسائل محله به عنوان مسجد معین مناطق محروم ابتکار و عملکرد خوبی در چند سال اخیر داشته است.

آقای ابن الدین عضو هیئت امنای مسجد حضرت ولیعصر(عج) شهرک شهید محلاتی تهران[7] : از دو سال پیش کاری را در جهت رفع محرومیت از مناطق محروم در کشور شروع کردیم. بخش های قابل توجهی از کشور محروم به معنای واقعی هستند. از جمله خراسان جنوبی، جنوب شرقی کرمان شمال و شمال شرقی بندر عباس و شمال و شمال غربی سیستان و بلوچستان. بحران آب، به ویژه کشاورزی و دامپروری و چرخه زندگی و معیشت مردم این مناطق را با مشکلات جدی مواجه کرده است و غالبا افراد به مناطق حاشیه شهرهای بزرگ مهاجرت می­کنند. آنهایی هم که توان مهاجرت ندارند معیشت بسیار سختی دارند. دستور مقام معظم رهبری هم مبنی بر توجه جدی به رفع محرومیت از این مناطق است. ما به صورت خودجوش به واسطه یکی از نماز گزاران، وارد یکی از  این مناطق (شهرستان رودبار جنوب در منطقه جازموریان در 340 کیلومتری جنوب شرقی کرمان) شدیم. به کمک امام جماعت فعال آنجا تصمیم گرفتیم به مردم محروم آن منطقه کمک کنیم. کمک رسانی به مردم می­تواند مقطعی و در حد رفع نیازهای فوری (خوراک و پوشاک و ...) باشد و یا کمک به توانمندسازی فرهنگی و اقتصادی تا خودشان بتوانند زندگی خود را با توجه به شرایط محیط زندگیشان به نحو احسن اداره کنند. ما راه دوم را انتخاب کردیم تا با افزایش سطح آگاهی و توانمندسازی مردم منطقه به کمک خودشان به محرومیت زدایی از منطقه کمک کنیم و از مهاجرت و حاشیه ­نشینی بیشتر جلوگیری کنیم. هدف گذاری ما ساخت مدرسه و مسجد و درمانگاه و پشتیبانی فرهنگی و آموزشی در منطقه بود. طی این مدت بدون ریالی از کمک های دولتی و حتی بدون سرمایه گذاری از بودجه خود مسجد، فقط از طریق جذب کمک های مردمی توانستیم بیش از 7 مسجد و دو مدرسه بسازیم و یک درمانگاه و یک خوابگاه دختران دبیرستانی و یک خانه عالم دردست احداث داریم. اگر مساجد از این شیوه الگو بگیرند می­ توان هر منطقه­ ای را و یا هر مجموعه­ ای از روستاها را به یکی از مساجد توانمند شهرهای بزرگ از جمله تهران متصل کرد تا هم مردم به ثواب خیر کمک به مناطق محروم برسند و هم مردم آن مناطق از خیرات و برکات این کار بهره مند شوند.

حجت الاسلام علیزاده امام جماعت مسجد حضرت ولیعصر(عج) شهرک شهید محلاتی تهران [8]: باهمین امکانات موجود این مسجد را معین مردم در یکی از مناطق محروم قرار داده ایم. تا الان بیش از 12 بنا و مسجد و مدرسه ساخته و نساخته را رها کنیم بلکه اگر مدرسه ساختیم دانش آموزان در منطقه جازموریان در مرز سیستان و کرمان  را هم تحت پوشش کمکهای مادی و معنوی قرار می دیم. در قالب برنامه ­های جهادی گروه هایی را به آن مناطق اعزام می ­کنیم که بروند در همان مساجد و مدارسی که ساخته ایم خدمات فرهنگی و آموزشی ارائه کنند. فقط به ساخت مسجد اکتفا نکردیم بلکه نظارت بر مدیریت مسجد هم داریم. در ایام خاص که امام جماعت اعزامی حضور دارد فعالیت فرهنگی آموزشی انجام می­ شود و در سایر ایام سال هم طلبه ­های بومی همین امور را با هدایت و نظارت روحانی محترم پیگیر می­شوند. اهمیت مسجد در مناطق محروم که هیچ امکانی ندارند فقط اقامه نماز جماعت نیست بلکه مسجد در آن مناطق محل اجتماعات و محل ارائه آموزش ها و فعالیت های مختلف از جمله برگزاری مراسم ازدواج و ... است. مدیریت مسجد در مناطق محروم از آنجایی اهمیت دارد که بسیار اوقات با وجود هزینه­ های بسیار، و ساخت و ساز مسجد، اداره فرهنگی مسجد بدون متولی مانده و کارکردهای اصلی آن فراموش می­شود.

ابن الدین عضو هیئت امنای مسجد حضرت ولیعصر تهران: [9]حامی اقتصاد بومی شدیم تا ظرفیت‌های جامانده از چرخ‌های اقتصادی را زنده ساخته و تقویت کنیم. ظرفیت‌هایی که اگر احیاء شوند خواهند توانست بازوی محکمی برای اقتصاد مردم منطقه باشند: در همان منطقه جازموریان به رغم مشکل کم آبی هنوز در برخی مناطق در 4 فصل سال میتوان صیفی جات برداشت کرد ساخت کارخانجات صنایع تبدیلی می­تواند از اتلاف محصولات و زیان­دیدگی کشاورزان منطقه در صف تحویل محصولات به کارخانه جلوگیری کند این ایده با کمک های مردمی و بخشی هم حمایت مالی مسجد تامین شد و به این ترتیب محصول گوجه فرنگی کشاورزان منطقه از آنها خریداری و به کارخانه رب گوجه فرنگی که با همین کمک ها ساخته شده فرستاده می­ شود هم اشتغالزایی در منطقه شده و هم موجب دلگرمی کشاورزان شده است. البته تهیه فیلم و عکس از زندگی و معیشت مردم آن منطقه و امکاناتی که ما توانسته ایم ایجاد کنیم موجب دلگرمی نمازگزاران و اعتمادسازی بیشتر و تقویت حس همکاری آنها شده است.

سخن پایانی

متاسفانه ما در حاکمیت سیاسی مان مسجد و ظرفیت های مسجد را به بازی نگرفته و مساجد را نادیده گرفته ایم. آنچه در این مسجد انجام می­شود گوشه کوچکی از حاکمیت ولایی است در جهت تامین نیازهای مادی و معنوی اول اهالی خود محله که حق به گردن محله و مسجد دارند و بعد هم کمک به مناطق محروم. مساجدی هستند که از ما وضعشان خیلی بهتر است و می­توانند برای معین شدن برای یک بخش یا یک روستا یا یک شهر در مناطق محروم فعالیت کنند. نه فقط در حوزه مسائل مادی که در حوزه معنوی هم می­توانند معین باشند. همچنین رقابت‌آفرینی و ایجاد شور و شوق در محیط محله از جمله اهدافی است که مسجد می‌تواند به آن دست یابد. کافی است به برنامه‌های خود عمق بیشتری ببخشد و از مشارکت همه اعضای محله بهره‌گیری نماید.[10]

پژوهش خبری // پژوهشگر: فرشته هدایتی

-----------------------------------------------------------

 منابع در آرشیو پژوهش خبری موجود است.