مصرف گرایی ‏چه عواملی افراد را به مصرف گرایی سوق می دهد؟

چکیده نشست:
ـ مصرف‌گرایی یعنی خرید هرچه بیشتر و مصرف هرچه بیشتر توام با دور ریختن هرچه بیشتر کالاها
‏- یک خانوار شهری در تهران به طور متوسط سالانه 13 میلیون تومان خرج کالاهای مصرفی می کند. و از این مقدار 10 میلیون تومان خرج ‏کالاهای غیر خوراکی و مصرفی می شود.‏
‏- سالانه مبلغ 26 میلیارد تومان فقط در شهر تهران برای کالاهای مصرفی هزینه می‌شود در حالی که اگر این مبلغ هزینه صرف پس انداز و ‏سرمایه‌گذاری بشود خیلی می‌تواند به توسعه کشور کمک کند.‏
‏- از حدود 80سال قبل با افزایش صادرات نفت و افزایش در آمد دولت و ضعف تولیدات داخلی و واردات کالای ارزان از خارج مصرف‌گرایی در ‏ایران آغاز شد.‏
‏- دهه 80 و اوایل دهه 90 مصرف گرایی با واردات بی رویه کالاهای درجه 2 و 3 چینی همراه بود اما پس از برجام واردات کالاهای با کیفیت رو ‏به فزونی نهاد و مصرف‌گرایی در شکل برند گرایی بیشتر گسترش یافت. گرچه کیفیت کالاها تغیر کرد اما همچنان روند مصرف گرایی ‏صعودی است.‏

پژوهش خبری صدا و سیما: یکی از مواردی که تاثیر زیادی در تغییرات سبک زندگی ما ایرانیان داشته و آثار متعدد اجتماعی فرهنگی و اقتصادی از ‏خود بر جای گذاشته مسئله مصرف گرایی و تغییر الگوی مصرف کالاها و خدمات در میان ما مردم است. این در حالی است ‏که تعادل در مصرف و پرهیز از اسراف و تبذیر یک اصل و توصیه موکد دینی است. دلسوزان و متخصصان حوزه‌های مختلف ‏نیز مصرف گرایی را آفت استقلال و مانع توسعه و تعالی کشور می دانند و بارها در بیانات رهبر انقلاب نسبت به رشد ‏مصرف‌گرایی و تبعات منفی آن هشدار داده شده است. ایشان « اسراف را یک بیماری اجتماعی»‏ می دانند که « روزبه‌روز ‏شکاف‌های طبقاتی بین فقیر و غنی را بیشتر و عمیق‌تر می‌کند.»‏‎ ‎و در تعیین و ابلاغ سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف ‏مردم و مسئولان را به « مقابله با ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی و ابراز حساسیت عملی نسبت به محصولات و مظاهر ‏فرهنگی مروج اسراف و تجمل‌گرایی» تاکید می کنند.‏ در اینجا با استفاده از سخنان دکتر مریم حسینی فر، استادیار ‏دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز ؛ ضمن بیان چیستی و چرایی گسترش مصرف‌گرایی و آثار آن بر روند توسعه ‏جوامع، پیشنهاداتی برای کاهش این مسئله در کشور ارائه می شود. ‏

‏ مصرف‌گرایی چیست؟
مصرف از موانع توسعه است. اگر ما به توسعه نمی‌رسیم به خاطر مصرف‌گرایی و عدم حمایت از تولید و عدم گرایش به ‏مصرف تولیدات داخلی است. مصرف‌گرایی در غرب از زمان انقلاب صنعتی آغاز شد. تا پیش از آن مصرف‌گرایی نبود و مصرف ‏بر اساس نیاز انسان بود. اما از آن زمان گرایش شدید به مصرف و مصرف گرایی در انسان‌ها گسترش یافت. به گونه ای که هر ‏روز با خرید بیشتر و با دور ریختن بیشتر مصرفشان بیشتر می شد و به نظام سرمایه‌داری کمک می کردند. بنابراین تعریف ‏مصرف‌گرایی یعنی خرید هرچه بیشتر و مصرف هرچه بیشتر توام با دور ریختن هرچه بیشتر کالاها. این که ما هرچه بیشتر ‏بخریم مصرف گرا هستیم، نه، مصرف گرایی زمانی است که خریدهای ما منجر به دور ریختن بیشتر می شود. ما ممکن است ‏کالاهایی را مصرف کنیم که نیاز واقعی به آن نداریم. مصرف‌گرایی فقط در مورد خرید کالاهای ارزان قیمت و کم دوام نیست ‏بلکه مطالعات نشان داده که مصرف گرایی به واسطه مد شامل کالاهای با دوام و گران قیمت و برندها هم می شود. برندهایی ‏که به زودی دور ریخته می شوند. ‏

‏ چگونه نظام سرمایه داری مصرف‌گرایی را ترویج می کند؟
نه تنها در کشورهای غربی که در سراسرجهان، نظام سرمایه داری انسان را از خود بیگانه و به یک انسان کوکی تبدیل کرده و ‏با کمک ابزار رسانه دچار احساس نیاز و ایجاد نیاز کاذب کرده است. اگر تولیدات،کیفیت بالایی داشته باشد این انسان است ‏که می تواند بر اساس کنشهای مختلف مصرف گرا بشود یا نشود. ولی نظام سرمایه داری می خواهد که تولیداتش بی کیفیت و ‏کم دوام باشند تا زودتر دور ریخته شوند و بلافاصله مدل جدیدتر را بخرند. سرعت تغییرات در تولید و تولید بی کیفیت می تواند باعث گسترش مصرف گرایی شود و سود بیشتری برای سرمایه داری ایجاد کند. خود انسان هم با انفعال و مدگرایی اش به ‏این فرایند کمک می کند و همیشه مصرف گرایی ادامه پیدا می کند. ‏
سرمایه داری اول احساس نیاز کاذب ایجاد و بعد کالایی برای پاسخ به آن نیاز کاذب تولید می کند پیامکهای متعدد روزانه ‏تبلیغ خرید آسان در رسانه ها و یا تلفن همراه، خرید از راه دور و دریافت سریع در محل، این در اختیار قرار دادن و رسانه هایی ‏که خیلی سریع ما را به خواسته هایمان می رسانند می تواند موجب مصرف گرایی هرچه بیشتر شود سرمایه داری هرچه پول ‏دارد از او می گیرد و انسان را که در ابتدا حق انتخاب داشت به تدریج به جایی می رساند که دیگر هیچ قدرت و اختیاری از ‏خود ندارد و تبدیل به یک انسان کوکی می شود. به قول اریک فروم داشتن جای بودن را گرفته و انسان ها به فکر انسان ‏بودنشان نیستند بلکه به فکر هرچه بیشتر داشتن هستند و همه چیز را با پول و کالا می سنجند. کم کم نظام سرمایه داری ‏انسان را تبدیل به انسان کوکی و مثل خمیر بازی می کند که اجازه می دهند که به هر شکلی آنها را در بیاورند. ‏

‏ خطرات مصرف‌گرایی
‏- مصرف را می توان به نظر جیمسون یک افیون تلقی کرد. آدم مصرف گرا هر روز به دنبال این است که چه چیزی جدید آمده ‏و چه چیزهایی را باید بخرد و چه چیزهایی را دور بریزد. مصرف می تواند ما را از نقد نظام سرمایه داری غافل کند و فرصت نقد ‏و نگاه نقادانه را از ما می گیرد. بنابراین مصرف تبدیل به افیون می شود.‏
‏- مصرف گرایی مانعی برای توسعه است چون باعث می‌شود واردات مانع تولیدات داخلی شود. ‏

‏ مصرف‌گرایی در ایران
طبق آخرین امار یک خانوار شهری در تهران سالانه 13 میلیون تومان خرج کالاهای مصرفی می کند که 10 میلیون تومان آن ‏صرف کالاهای غیرخوراکی و مصرفی می شود. در مجموع سالانه 26 میلیارد تومان فقط در تهران برای کالاهای مصرفی هزینه ‏می شود که اگر این مبلغ صرف پس انداز و سرمایه گذاری بشود خیلی می تواند به توسعه کشور کمک کند. ‏

الف) وضع مصرف گرایی قبل از انقلاب
در ایران از 80 سال پیش(سال 1310) با افزایش صادرات نفت درآمدهای نفتی خیلی افزایش یافت و چون در تولیدات ‏داخلی خیلی ضعیف بودیم از این درآمدهای نفتی برای خرید کالاهای خارجی استفاده می شد و با ورود کالاهای خارجی با ‏قیمت پایین و تزریق منابع و درآمدهای نفتی در اقشار مختلف جامعه کم کم مصرف گرایی در کشور کلید خورد. به ویژه تحت ‏تاثیر جنگ جهانی دوم، با کاهش تولید کالاهای ایرانی و گسترش سیاست درهای باز، واردات کالا بیشتر شد و تا سال 1329 ‏‏(ملی شدن صنعت نفت) مصرف گرایی رو به افزایش بود. سال 1329 با کاهش درآمدهای نفتی در پی ملی شدن صنعت نفت ‏و کاهش واردات، مصرف گرایی کمی کاهش یافت اما در 1332 که دوباره درآمدهای نفتی افزایش یافت واردات کالا خیلی ‏بیشتر از قبل افزایش یافت و دوباره میل به مصرف گرایی افزایش یافت چون همراه با واردات، سیاست تبلیغات رسانه ای، این ‏کالاهای ارزان قیمت را در مقابل کالاهای تولید داخل که قیمت زیادی داشتند قرار می داد و مردم را جذب خود می کرد و مانع ‏توسعه می شد. این روند تا 1335 ادامه یافت. بعد از کودتای سال 1332 تا سال 1348 ارزش واردات به ایران 115567 ‏میلیون ریال گزارش شده است.‏ ‏ این رقم در سال 1356 با یازده درصدد افزایش به 103 میلیون تومان رسید. زیرا در دهه ‏‏50 سیاست پرداخت یارانه هم به افزایش درآمدهای نفتی و کاهش تولیدات و افزایش واردات اضافه شد. یعنی قیمتها ‏همچنان تثبیت شده بود و درآمدها افزایش می یافت و یارانه هم پرداخت می شد در نتیجه مردم میل بیشتری به خرید و ‏مصرف پیدا کردند و این روند مصرف گرایی را تشدید می کرد.‏

‏ ب) وضع مصرف گرایی بعد از انقلاب
از سال 1357 با تغییر سیاست های داخلی و خارجی کشور؛ واردات به 73 میلیون تومان کاهش یافت که نسبت به دهه 50 ‏کاهش قابل توجهی نبود اما در 1359 با حمله عراق به ایران مشکلاتی برای تولید بوجود آمد و دوسال بعد به خاطر تحریمها ‏و وضعیت جنگ، چون نمی توانستیم تولید کنیم و نیاز و تقاضای زیادی هم داشتیم، واردات از بعضی کشورهای اروپایی و بعد ‏هم کشورهای شرقی و امریکای جنوبی گسترش یافت و میل به مصرف گسترش پیدا کرد و این باعث شد که در روند توسعه ‏و تولیدات هم با مشکل مواجه شویم. در سال 57 واردات کالاهای مصرفی 140 میلیون و 747 ریال بود که در سال 1360 ‏این رقم به 251 میلیون ریال رسید و این میزان افزایش پیدا کرد تا سالهای پایانی جنگ که ارزش کل واردات به میلیارد ‏رسید و آخرین رقم از این آمار سال 1378 است که تقریبا 202 /22 میلیارد واردات کالاهای مصرفی داشتیم . از دهه80 به ‏بعد آمار واردات کالاهای مصرفی به صورت جزئی و بر اساس نوع کالا تفکیک شده و قابلیت مقایسه با این آمارها را ندارد. در ‏دهه80 و اوایل 90 هم واردات همچنان افزایش یافت. بنابراین تنها کاهش در واردات کالا در این سال‌ها همان موقعی بود که ‏صنعت نفت ملی شد و بعد از آن مصرف گرایی و واردات کالاهای خارجی همواره روند صعودی داشته است. ‏

‏ روند مصرف گرایی در دهه 80 و 90 چه تفاوتی دارد؟
مصرف گرایی دهه 80 و 90 از نظر مدلها و مدها متفاوت است. در دهه 80 ورود کالاهای بی کیفیت و بی دوام و ارزان قیمت ‏چینی به کشور باعث شد که هرچه بیشتر بخریم و بیشتر دور بریزیم. مصرف گرایی که در دهه 80 و اوایل دهه 90 وجود ‏داشت بیشتر در زمینه کالاهای بنجل و ارزان قیمت درجه 3 و 2 چینی بود. بعد از برجام و در چند سال اخیر که برخی ‏تحریمها برداشته شد و کالاهایی به غیر از کالاهای چینی وارد شد از جمله واردات رسمی و غیررسمی کالاهای ترکیه ای. ‏بنابر این در یکی دو سال اخیر مصرف گرایی بیشتر به سمت کالاهای برند و با کیفیت تر رفته و نه کالاهای بی کیفیت چینی. ‏پس این که ورود کالا از چه کشوری باشد دارای اهمیت است ولی تعیین کننده نیست.. کیفیت کالا دارای اهمیت است ولی ‏تعیین کننده نیست. ‏

‏ مصرف و صرف هزینه برای کالاهای غیر خوراکی از 75 تا 89 ‏
در سال 75 هر خانوار شهری حدود یک میلیون تومان برای کالاهای غیرخوراکی هزینه می کرد که این رقم در سال 89 به ‏‏10 میلیون تومان رسید. در خانواده های روستایی هم صرف هزینه برای کالاهای مصرفی غیر خوراکی در سال 75 حدود 500 ‏هزار تومان در هر خانوار بوده است و گرچه این رقم نصف خانوار شهری بوده است اما میل به مصرف در مناطق روستایی ‏نسبت به مناطق شهری با شدت خیلی بیشتری افزایش داشته است. در سال 1389 هر خانوار روستایی حدودا 4 میلیون ‏تومان برای کالاهای غیر خوراکی هزینه می کرد. ‏

‏ چه چیزی مردم را به سمت مصرف گرایی می کشاند؟ ‏
با توجه به تحقیقات میدانی و اسنادی که از سال 89 تا 96 انجام داده ایم عناصر مختلفی کشف شد که باعث می شود مصرف ‏گرایی گسترش پیدا کند و آدم‌ها بیشتر بخرند و بیشتر دور بریزند: ‏
‏-اهمیت نقش و نظر دیگران در زندگی آدم ها (دیگری مهم): برخی افراد برایشان خیلی مهم است که در نظردیگرانِ ‏مهمشان، مد روز باشند و این باعث می شود که بیشتر مصرف گرا بشوند. ‏
‏-من مداری: کسانی که فقط خودشان را قبول دارند، درپی متمایز بودن از دیگرانند و به شیوه دیگری مصرف گرا هستند. ‏
‏-دسترسی به کالاها: اگر کالاهای فراوان در بازار باشد حتی اگر نیاز هم نباشد می تواند منجر به خرید بیشتر شود.‏
‏-جذابیت فضای بازار
‏-واردات و تبلیغات رسانه ای
‏-تعدد روابط: افرادی که روابط بیشتری دارند بیشتر تمایل به مصرف بیشتر و خرید بیشتر دارند
‏-قدرت خرید: کسانی که قدرت خرید بیشتری دارند مصرف گرایی بیشتری دارند. ‏

‏ انواع مصرف گرایی
هر یک از این مصرف‌ها اگر منجر به خرید بیشتر و دور ریختن بیشتر شود به مصرف‌گرایی بیشتر دامن می‌زند.‏
 

 

 

 
 

‏ اصلاح الگوی مصرف
اصلاح الگوی مصرف، بدین معناست که منابع و کالا‌ها، به جا و به اندوه لازم به کار گرفته شوند و به صورت بهینه و با ‏بیشترین بازدهی مورد استفاده قرار گیرند. این مقوله، به معنای مصرف نکردن و حتی لزوماً به مفهوم کم مصرف کردن نیست ‏و هیچ گونه منافاتی با تامین نیازهای فرد و جامعه در ابعاد گوناگون ندارد. ‏
برخی راهکارها که برای اصلاح الگوی مصرف باید مورد توجه سیاستگذاران و برنامه‌ریزان و متصدیان امر قرار گیرند:‏

 ایجاد زمینه مناسب جهت فعالیت‌های اقتصادی
 تشویق مردم به پس انداز و سرمایه گذاری و مصرف معقول کالاهای داخلی
 افزایش آگاهی‌های عمومی در زمینه مصرف و مصرف گرایی
 تقویت باورهای دینی و تثبیت ارزش‌های اخلاقی
 اجرای عدالت اقتصادی و جلوگیری از انباشت ثروت، در دست عده‌ای خاص
 پرهیز خواص از تجمل گرایی
 منحصر کردن تبلیغات به معرفی کالا‌ها و خدمات تولید داخل
 ترویج فرهنگ بازیافت‎
 اصلاح نگرش و اندیشه جامعه و به ویژه دولت‌مردان ‏
 افزایش کیفیت کالای داخلی
 نظارت و کنترل دقیق، کافی و علمی به مقوله تبلیغات ‏
 توجه به ارزش‌های دینی مانند: قناعت و پرهیز از اسراف و تبذیر ‏

‏ کلام آخر ‏
‎ ‎مصرف به خودی خود موتور محرکه اقتصاد و جامعه است و رواج مصرف تا حد بهینه و با رعایت موازین شرعی و در حد ‏اعتدال امری پسندیده است اما زمانی که مصرف هدف زندگی قرار گرفت و فرد به اسراف و تبذیر دچار شد امری مذموم و ‏ناپسند است ‏ نهایت این که اصلاح الگوی مصرف و منطقی کردن آن در سطح کلان، هماهنگی و تناسب بین امکانات یک ‏جامعه با نیازها و خواست‌های افراد آن، کسب استقلال، اقتصادی و دستیابی به عزت و سرافرازی را ممکن می‌سازد و در سطح ‏فردی، پرهیز از مصارف غیر‌ضروری و تجملی و متوازن ساختن درآمدها و هزینه‌ها، آرامش روحی و روانی را به همراه می‌آورد.‏ ‏ ‏
اصلاح الگوی مصرف، تنها اصلاح مصرف نیست، بلکه اصلاح نحوه‌ای از زندگی است که مصرف در آن جایگاه ویژه‌ای دارد.‏
بنابراین لازم است پیامدهای مصرف‌ گرایی که نوعی آسیب اجتماعی است با توجه به داده‌های به دست آمده از تحقیقات، ‏تحلیل و برای اصلاح آن برنامه‌ ریزی شود. ‏

 
پژوهش خبری// پژوهشگر: فریفته هدایتی

* گزارش نشست تخصصي با موضوع: تحلیل جامعه شناختی مصرف گرایی در گذر زمان دکتر مریم حسینی فر، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز