کمک شایان «امام محمد غزالی» به حریت فکری در جهان اسلام

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما به نقل از روابط عمومی دانشگاه مذاهب اسلامی، حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد حسین مختاری رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی در افتتاحیه همایش بین المللی «امام محمد غزالی» با ارائه مقاله‎ای تحت عنوان «تأثیر امام محمد غزالی بر اندیشه‌های متفکران ایرانی» به بررسی ابعاد شخصیت علمی، میراث علمی و تأثیر وی بر اندیشمندان ایرانی پرداخت.

وی با بیان این که غزالی، گوهری برخاسته از مهد فرهنگ و تمدن ایران زمین است که تحول شگرفی در فرهنگ آن دیار کهن داشته است، گفت: این فیلسوف، متکلم و فقیه ایرانی سده پنجم هجری، تمام زندگی خود را صرف تحصیل علوم دینی و شرعی و نیز تزکیه و اصلاح خویش و دیگران کرد و در زمینه‌های مختلف علمی، کلامی، فقهی و اخلاقی تألیفات و تصنیفات بسیار زیادی به جامعه بشری ارائه کرده است، غزالی جریان کلامی و فلسفی را به هم پیوست و عقلانیت را با تصوف درآمیخت.

رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی افزود: اینگونه است که غزالی مورد توجه دیگر متفکران و اندیشمندان محققان ایرانی و اسلامی قرار گرفته است و یکی از معدود عالمان تمدن اسلامی است که آثار و تفکرش مرز‌های جهان اسلام را در نوردید و حتی در مغرب زمین تعدادی از آثارش از سده‌های میانه و قبل از عصر جدید مورد توجه قرار گرفت.

مختاری در ادامه با اشاره به این که «امام محمد غزالی» از شخصیت‌های برجسته علمی در تاریخ اسلام است که افکار و آثار او، علاوه بر تأثیر در علم و سیاست زمانه خویش، در قرون پس از خود نیز مؤثر واقع شد، گفت: حیات فکری او داوری‌های گوناگونی را طی تاریخ به خود دید؛ عالمی متألّه و متفکری که به علوم کلامی و عقلی پرداخته است. اندیشمندی که جریان کلامی و فلسفی را به هم پیوست و عقلانیت را با تصوف درآمیخت. غزالی به حریت فکری در جهان اسلام کمک شایانی کرد.

وی افزود: با این اوصاف تأثیر غزالی در جهان اسلام عمیق بود و ۹۰۰ سال است که کتاب‌های او را متفکران ایرانی و اسلامی و حتی بسیاری از متفکران غربی مطالعه می‌کنند و مخالفان و موافقان زیادی هم برای خود داشته است، غزالی از آن نظر که در مقایسه فلسفه و فلاسفه قد علم کرد و اظهار داشت که از این اسم‌های پرطنین سقراط و افلاطون و ارسطو نباید ترسید، به حریت فکری در جهان اسلام کمک شایانی کرد.

مختاری گفت: بسیاری از متفکران معتقدند وقتی امام محمد غزالی با نقد اندیشه‌های پورسینا (ابن سینا) و تکفیر فلاسفه، به کوشش در سازش میان کلام و فقه با فلسفه در میان فق‌های اهل سنت پایان داد و حتی با نقد ابن رشد، این روند را دگرگون نکرد. تحولی بسیار مهم در عصر طلایی یا دوره میانه اسلام شکل گرفت که در اندیشه و رفتار بعدی فق‌ها و مجتهدین تأثیر بسیار گذارد. دغدغه صیانت از دین دائم غزالی را به تفکر، موضع گیری و نواندیشی وا می‌داشت.

وی با بیان این مطلب که بی شک امام محمد غزالی از فقیهان بی پروا وجستجوگری است که افکار او در پایان قرن پنجم هجری نه تنها بر روزگار خویش تأثیر گذاشت، بلکه اعصار پس از او را نیز متأثر کرد، گفت: به تعبیر برخی محققان، افکار او تا زمان ظهور صدرای شیرازی، برجامعه اسلامی سایه افکنده بود؛ این فقیه نا آرام شافعی و متکلم سنی مذهب لحظه‌ای در اندیشه و درون خود قرار نداشت و دغدغه صیانت از دین خلائق، دائم او را به تفکر، موضع گیری و نواندیشی وا می‌داشت. غزالی متفکر و فقیهی برج عاج نشین و در پس پرده نبود، بلکه حریم فریبای قدرت دنیوی را درک کرد و از منظر تجربه و عملگرایی، اندیشه ورزی کرد. غزالی را به حق می‌توان «فقیه عملگرا» نامید.

رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی تأکید کرد: غزالی را به حق می‌توان «فقیه عملگرا» نامید؛ زیرا مواضع و رویکرد سیاسی او از پایگاه دین، ولی باصبغه‌ای واقع گرا بیان شده است.

وی با اشاره به این که غزالی یک متفکر مسئله‌ساز است و باید غزالی را در تمام آثار او خواند، افزود: درست است که غزالی با فلسفه و فلاسفه مخالفت کرد و حتی فلسفه را به زندقه و بدعت نسبت داد، اما او در کتاب «تهافة الفلاسفه» فقط یک فقیه و مفتی نیست بلکه به تحلیل قضایای فلسفه پرداخته و آن را به مبادی باز گردانده است؛ این تحلیل، فصلی از فلسفه اسلامی و در حکم تمهید راه آینده بوده است؛ بنابراین غزالی برای فیلسوفان بعد از خودش نیز ایجاد مسأله کرده و آن‌ها را به تأمل واداشته است. به عنوان مثال در اسفار ملاصدرا می‌توان حضور غزالی را دید.

تأثیر فراوان امام غزالی در ادب فارسی، عرفان و آموزه‌های اخلاقی
دکتر مختاری در مقاله خود به تأثیرگذاری این شخصیت در ادب فارسی و عرفانی اشاره کرد که آن چنان که سزاوار و شایسته بود شناخته نشده است، گفت: ابوحامد غزالی از جمله شخصیت برجسته و تأثیر گذار دینی در جهان اسلام است که به عنوان متکلم و فقیه و صوفی بزرگ دنیای اهل سنت، با نگارش کتاب «احیاء علوم الدین» در حوزه آموزه‌های اخلاقی نیز تأثیر شگرفی برجای گذاشت و در میان متفکران ادبی فارسی زبان نیز با تألیف «کیمیای سعادت» این تاأثیر ماندگارتر شد، این تأثیر در فضای مذهب شیعه نیز زمانی خود را نمایان ساخت که کتاب احیای او به نام «محجه البیضاء» به دست فیض کاشانی، عالم شیعی چیره دست در علوم نقلی و عقلی تهذیب شد. این کتاب به عنوان مهمترین کتاب اخلاقی شیعه تا کنون در محافل علمی و اخلاقی مورد توجه صاحب نظران است.

وی افزود: رویکرد عقلانی غزالی به قرآن و تفسیر و موضوعات عمدۀ کلام و الهیات اسلامی و همچنین امور روزمره زندگی مسلمانان، امور مربوط به خانواده و تعلیم و تربیت از جمله مؤلفه‌های کلیدی از غزالی است که در آثار متفکران ایرانی به شدت مورد توجه قرار گرفته است.

از جمهوری اسلامی ایران حجت الاسلام و المسلمین دکترمحمد حسین مختاری؛ رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی و استاد سطوح عالی حوزه و دانشگاه، آیت الله حسینی شاهرودی نماینده ولی فقیه در استان کردستان و عضو مجلس خبرگان، ماموستا فائق رستمی عالم اهل سنت از استان کردستان و عضو مجلس خبرگان رهبری، دکتر ابراهیمیان و دکتر گلرو از معاونین دانشگاه مذاهب اسلامی در این همایش به ارائه مقاله و سخنرانی می‎پردازند.