نگاهی به مراسم، آیین ها و سنت های شب یلدا در گیلان

به گزارش اخبار استانهاي خبرگزاری صدا وسیما، به احترام شب یلدا و طی اعتراض های مکرر خانواده ها مبنی بر نبود فرزندان در جمع خانواده و گسستگی بیش از حد ارتباط نسل سوم کشور ،۳۰ آذر ، اینترنت ایران از ساعت هشت شب الی یک بامداد قطع می شود.

" پخش این خبر به نقل از وزیر ارتباطات در فضای مجازی ، اگر چه بعدا تکذیب شد اما دست مایه ای شد برای نظرسنجی از تعدادی از مردم در این باره؛  گروهی بر این باورند که اگر این تصمیم اجرایی شود، دست کم در شبی که یادآور سنت های دیرین ایرانیان است، خانواده ها  ساعاتی  دور از حلقه محافل مجازی، دور هم حلقه می زنند و فرصت بیشتری برای با هم بودن پیدا می کنند.

در عین حال گروهی دیگر که عمدتا دانشجو هستند و در آستانه شب امتحان، از قطعی اینترنت استقبال چندانی نکردند.
به هرحال با اینترنت یا بی اینترنت، یلدا- این طولانی ترین شب سال- که یادآور آیین ملی‌ استقبال از زمستان، دید و بازدید و دورهم نشینی است، در راه است. شبی که پاسداشتش نسل به نسل منتقل شده و با گذر قرن‌ها در جای جای ایران زمین از جمله دیار گیل و دیلم همچنان پا برجاست.

اگرچه بر اساس مستندات و به اذعان کارشناسان فرهنگ  فولکلور، آمار مشخصی از آیین های ویژه شب یلدا در گیلان  جمع آوری نشده است و در دست  نیست، اما شواهد تاریخی و خاطرات قدیمی ها از این حقیقت حکایت دارد که گیلانی ها با مراسم ویژه، به استقبال زمستان می رفتند که مهمترینش در شب آخر پاییز است که « چله شب» نام دارد.

محمد بشرا محقق فرهنگ فولکلور گیلان با بیان اینکه اساسا زمستان در گیلان قدیم به سه  بخش "چله بزرگ"از اول دی تا 10 بهمن، "چله کوچک" از 10 تا 30بهمن و " بهحوتی ماه" تمام روزهای اسفند تقسیم می شد گفت: این گاه شمار هنوز هم ورد زبان برخی قدیمی ها و سالمندان برای بیان تاریخ و تنظیم برنامه های زندگیست.
وی با بیان اینکه گیلانی ها در گذشته هم اولین شب چله بزرگ  و هم اولین شب چله کوچک را گرامی داشته و در واقع دو شب یلدا برگزار می کردند گفت: درحال حاضر چله گرفتن فقط در شب اول چله بزرگ یعنی  30 آذر، مانند مناطق مختلف ایران، در گیلان مرسوم است.
این گیلان پژوه که 17 کتاب با موضوع آئين ها و فرهنگ مردم گيلان دارد، گرفتن فال با هندوانه، پوست هندوانه و قاشق چوبی، فال گیری برای پیش بینی هوا، چلَـّگی اسباب، نقل گویی و "شَم شَمی" را از مهمترین مراسم و آیین های شب یلدا در گیلان می داند که البته بسیاری از آنها در مراکز شهرستان ها بطور کلی فراموش شده است و فقط برخی خانواده های سنتی، در بعضی مناطق که در  ارتفاعات قرار دارد، آن را به جا می آورند.
محمد بشرا در تشریح برخی از این آیین ها گفت:در فالگیری با هندوانه، کسی را که می خواستند برایش فال بگیرند از اتاق بیرون کرده، روی هندوانه  شب یلدا ، یک خط می کشیدند و سپس چشم فرد مورد نظر را بسته و از وی می خواستند هندوانه را قاچ کند که اگر وی چاقو را درست روی همان خط یا نزدیک آن می گذاشت، معتقد بودند فال وی نیکوست.
وی با بیان اینکه گیلانی ها از پوست هندوانه هم نمی گذشتند و پوست سر هندوانه را به 5 برش تقسیم و بعد از نیت کردن، برشها را پشت سرشان پرت می کردند گفت: اگر روی سبز تعداد برشهای بر زمین افتاده، بیشتر از برش های سفید بود، معتقد بودند که فال، خوش است.

محمد بشرا با بیان اینکه بر اساس باورداشت قدیمی، در شب یلدا  نواری از پارچه نشُسته را  به دور یک قاشق نوی چوبی پیچیده ، در جای تاریکی در حیاط خانه قرار می دادند  و بعد از چند روز سراغش می رفتند افزود: در صورتی که در نحوه قرارگرفتن قاشق یا پارچه پیچیده شده روی آن، تغییری مشاهده می شد، معتقد بودند که فال نیک است و طالع شان خوش.
این استاد ادبیات فولکلور گیلان با بیان اینکه روستاییان، بویژه در مناطق کوهستانی برای پیش بینی هوا هم شیوه ای خاص در شب یلدا داشتند گفت: پوست میوه های مصرفی این شب در طویله ریخته می شد تا گوسفندان از آن بخورند و معتقد بودند اگر صبح روز بعد گوسفند حنایی زودتر بیرون بیاید، زمستان آفتابی و خشکی در راه است، اما اگر گوسفند سیاه پیش تازی کند، زمستان سرد و بارانی خواهد بود و خروج گوسفند سفید از طویله در آغاز صبح هم بیانگر زمستانی پر برف است.
محمد بشرا با اشاره به اینکه بسیاری از پسرها ترجیح می دادند در شب یلدا جشن عروسی بگیرند و عروسشان را به خانه بیاورند چون باور داشتند به علت طولانی بودن شب یلدا، مهر و محبت عروس و داماد زیاد شده و عشقشان طولانی و پابرجا می ماند، به آیین چلگی اسباب که مخصوص پسران جوانی است که نامزد کرده اند هم اشاره کرد و افزود: خانواده داماد میوه و تنقلات شب یلدا و هدایایی را که عمدتا یک قواره پارچه، النگو و یا انگشتری طلا بود در مجمع هایی روی سرشان گذاشته و به خانه   دختری که در عقد  داماد  بود، می بردند و به جشن و پایکوبی می پرداختند. البته این مراسم با کمی تغییرات هنوز در برخی مناطق گیلان برگزار می شود.

این کارشناس فرهنگ فولکلور گیلان نقل گویی را هم یکی از آیین های ویژه شب یلدا در گیلان عنوان کرد و گفت: دراین شب بزرگترهای فامیل که عمدتا میزبان کوچکترها بودند، افسانه ها، قصه ها و سرگذشت گذشتگان را با بیان شیوا برای کوچکترها بویژه کودکان و نوجوانان تعریف می کردند و این گونه، فرهنگ  و تاریخ از نسلی به نسل دیگر منتقل می شد. 
محمد بشرا با بیان اینکه در مواقعی که یلدا با شب های چهارشنبه و شنبه مقارن می شد مردم فال«شم شمی» می گرفتند، افزود: این سنت هم یك نوع تفأل است به این ترتیب که افراد نیت کرده و دمِ در خانه و یا سر گذر می‌ایستادند و به حرف‌های رهگذران گوش می دادند اگر در اولین جمله، حرف‌های خوب می شنیدند، آن را به فال نیک و برآورده شدن نیت خود می گرفتند.
وی افزون بر سنن، درخصوص تنقلات و خوردنی های شب یلدا هم گفت: در برخی مناطق گیلان، معتقد بودند در شب یلدا باید 40 نوع میوه مصرف شود و از آنجا که عدد هفت نزد گیلانی ها قداست داشت سعی می کردند دست کم هفت نوع میوه را در این شب تهیه کرده و بخورند و به جای 33 میوه دیگر، 33 دانه برنج، در یک کاسه ریخته و سر سفره یلدا می گذاشتند و روز بعد با برنج ناهار مخلوط کرده و می پختند. باور داشتند این برنج، برکت می آورد.

این کارشناس فرهنگ فولکلور گیلان خوردن«کونوس آو و خوج آو» که همان ازگیل و گلابی وحشی خوابانده در آب نمک است را از خوراکی های پرطرفدار شب یلدا در گیلان برشمرد و گفت: بر اساس یک باورداشت قدیمی خوردن میوه ازگیل که در گویش گیلکی به آن «کونوس» می گویند بدلیل سفتی و مقاومتش، باعث بالا بردن مقاومت بدن می شود. این خوراکی پرطرفدار البته هنوز هم در شب یلدا بيشتر از روستاها درشهرها هم خورده می شود.
محمد بشرا نان و حلوای محلی، کویی کاکا یا پنکیک کدو، کدوی پخته و برنج دوشاب را که از مخلوط  برنج بوداده   و شیره خرمالوی وحشی تهیه می شود را  از دیگر تنقلات سفره یلدا نام برد و گفت: چنانچه پایان پاییز برف می بارید، گیلانیان قدیم از مخلوط برف و دوشاب، نوعی فالوده و بستنی طبیعی درست می کردند و می خوردند.

اما آیین های طولانی ترین شب سال در گیلان، اگرچه بیشتر در قاب تاریخ و خاطرات پدربزرگ ها   و مادربزرگ ها خاک می خورد ، اما به عقیده کارشناسان، اگر امروز دوباره احیا شود  و جایگزینی برای رسوم  مدرنیته  زده  یلدا شود،  کارکردهای اجتماعی  و روانشناختی ویژه ای دارد.  
دکتر توکلی راد جامعه شناس و استاد علوم اجتماعي دانشگاه پیام نور گیلان، دورهمی اعضاي خانواده به عنوان مهمترین نهاد جامعه را در شب یلدا نوعی پیوند رشته‌های نسبی و سببی و اساسا تحکیم روابط اجتماعی می داند و می گوید: آیین های شب یلدا که جزیی از آیین های بومی گیلان زمین است، در واقع شناسنامه اصالت و اعتبار و بخش هايي از تاريخ نانوشته اقوام مختلف گیل، تالش ، ترک و تات این دیار است که در قصه  پدربزرگ و مادربزرگ ها  در این شب بیان می شود.
وی افزود: این قصه ها که عموما با گویش گیلکی و گاه با چاشنی طنز بیان می شوند راهبردی مناسب برای پاسداشت، زنده نگهداشتن و انتقال زبان مادری و اساسا فرهنگ فولکلور این منطقه به نسل جدید است.

 این استاد دانشگاه، مهمترین ارمغان آداب و سنن شب یلدا را در گیلان شاد زیستی و ایجاد صلح و صفا بین خویشاوندان می داند و می گوید: افزايش عزت نفس قومي و انتقال میراث های معنوی اقوام به نسل های جدید که در نهايت به افزايش خودباوري اجتماعي منجر می شود 2 کارکرد مهم رواني واجتماعي آئين های بومی از جمله آیین های شب یلدا در گیلان است.
توکلی راد معتقد است سفره بی تکلف و البته رنگین از تولیدات و محصولات کشاورزی و هنر کدبانوی گیل؛ می تواند ترويجی برای ساده زيستي و دوری از تکلف های هزینه بری باشد که امروزه در خانه ها را در شب یلدا به روی دوست و فامیل و آشنا بسته است. 
اين استاد دانشگاه با بیان اینکه امروزه آئين هاي یلدا که بخش هايي از هويت فرهنگي و خرده فرهنگ های بومی است، متاثر از جریان زندگی مدرنیته، یا تغییرشکل داده و یا کاملا از بین رفته است گفت: متاسفانه در مواقعی خرده فرهنگ های بيگانه و آیین های غیر بومی در این آیین ها رسوخ کرده و به  تدريج  شالوده هاي فرهنگ عمومي را با مشکلاتي حاد رو به رو خواهد کرد. 
دکتر توکلی راد نفوذ روز افزون  فضای مجازی را هم مزید بر علت می داند و می گوید: اگرچه فضای مجازی با کارکرد گسترش روابط اجتماعی بنیان نهاده شده اما نفوذ روز افزون آن در قالب شبکه های اجتماعی، باعث شده است اجتماع خانوادگی از جمله دور همی های یلدا دچار دگرگونی شده و افراد منزوی شوند، فضاهایی که می تواند برای ترویج و اشاعه آیین های بومی و فولکلور و کاربردی کردن کارکردهای آن اثر گذار باشد. 
اما سوال مهم اینجاست که مردم چقدر با آیین های بومی و محلی و کارکردهای آن آشنا هستند ؟
گفتگو با برخی از جوانان گیلانی حکایت از آن دارد که  آداب  و رسوم و آیین های یلدا در گیلان به گوششان آشنا نیست و از تمام مراسم این شب، فقط برخی خوراکی های قدیمی آن را می شناسند.

اگر چه  بسیاری از قدیمی ها تلاش می کنند، بخشی از خوراکی های سفره اصیل  یلدای گیلان چون  آب ازگیل، نان محلی  و  کدو  را برای فرزندان  و نوه هایشان آماده کنند، اما نسل جدید چندان توجهی به این خوراکی های پرخاصیت ندارند و چشمشان بیشتر دنبال تنقلات جدید مانند پشمک، شکلات  و شیرینی و خوراکی هایی از این دست است. 

سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان که سازمانش متولی احیای آداب و سنن و میراث فرهنگی کشور است با بیان اینکه همایش میراث معنوی شب یلدا ، 30 آذر در پژوهشکده گیلانشناسی، برای معرفی آیین های این شب برگزار خواهد شد گفت: در این همایش علاوه بر سخنرانی و رونمایی دو کتاب با مضامین اداب و سنن شب یلدا، آیین ها و سنت هایی چون فال هندوانه، نقل گویی، شاهنامه خوانی و موسیقی سنتی برگزار می شود و مشابه چنین مراسمی در دیلمان، رضوانشهر، رودسر، لاهیجان و ماسوله هم برگزار خواهد شد.
ولی جهانی از افتتاح دبیرخانه "طرح سیمای میراث فرهنگی" استان در رشت، در شب یلدای امسال خبر داد و گفت: در این طرح جامع پژوهشی ، که 22 کارشناس فرهنگ فولکلور در آن مشارکت دارند،  جاذبه ها، آداب و رسوم و آیین های گیلان از جمله شب یلدا جمع آوری شده و تا 6 ماه دیگر درقالب 16جلد کتاب منتشر خواهد شد. 

وی با بیان اینکه 10 جلد کتاب هم با موضوع بازنگری تاریخ تمدن گیلان که در آن به  آیین های یلدا هم اشاره شده، دی ماه امسال رو نمایی خواهد شد افزود: طرح و پرونده ثبتی یلدای گیلان در مراحل  تدوین نهایی است و بزودی آن را به شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال خواهیم کرد.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان از برگزاری سالانه 15 نمايشگاه و همايش منطقه اي، ملي و بين المللي با محوریت آئين هاي سنتی گیلان از جمله یلدا خبر داد و گفت: برای تشویق احیا کنندگان آیین های یلدا، هر سال 20 مراسم قدردانی از هنرمندان این نمایش های آیینی در استان برگزار می شود.
کوتاه سخن اینکه: اگر چه برای معرفی و احیای مراسم و آیین های شب یلدا که برگرفته از  باورداشت های مردم و شناسنامه اصالت و اعتبار اقوام سرزمین گیل و دیلم است، قدم هایی برداشته شده است اما پای حرف بزرگترها که بنشینی ،  کسی از آنها  استقبال نمی کند و کوچکترها هم می گویند این مراسم به گوششان آشنا نیست و از کارکردهای آن مطلع نیستند.

بی شک معرفی بیشتر این آیین ها در قالب  برنامه های جذاب  و جوان پسند، قبل از رسیدن طولانی ترین شب سال و البته استمرار این برنامه ها در طول سال، درکنار به روز کردن کارکردهای آن می تواند در پاسداشت، حفظ و احیای مراسم طولانی ترین شب سال در گیلان اثر گذار باشد. کاری که تحقق آن در گام اول برعهده مسئولان فرهنگی و بعد از آن خود مردم است.