نگاهی به وضع بازار چای ایران

نکات برجسته:
- چای پرمصرف ترین نوشیدنی در جهان پس از آب
- آشتی ذائقه ایرانی با چای داخلی
- ایران پانزدهمین در تولید و دوازدهمین کشور در مصرف چای
- احیای 4 هزار هکتار از باغات رها شده چای
- قاچاق مهمترین آفت صنعت چای کشور
- رشد 123 درصدی خرید تضمینی برگ سبز چای

پژوهش خبری صداوسیما: چای یک کالای استراتژیک و از اقلام مصرفی تمام اقشار جامعه است. چای پرمصرف ترین نوشیدنی پس از آب در جهان و یکی از با اهمیت ترین محصولات نقدینه آفرین در بخش کشاورزی است. چای همواره در سبد پذیرایی خانوارهای ایرانی دارای جایگاه ویژه ای بوده است و در حقیقت ساده ترین وسیله پذیرایی و در عین حال در کنار نان و پنیر یک وعده غذایی اصلی گروه های کم درآمد جامعه محسوب می شود که با توجه به گردش مالی 2 تا 3 هزار میلیارد توماتی این صنعت در کشور می توان گفت توجه نکردن به این محصول می تواند آسیب های جدی به بخش کشاورزی و معیشت کشاورزان و از بین رفتن فرصت های ایجاد اشتغال و شغل های پایدار در بخش تولید، فرآوری، صنایع بسته بندی و فروش بوجود آورد ضمن آنکه در پی بی توجه ای و حادث شدن مشکلات گفته شده منجر به وابستگی کشور به واردات چای و افزایش قاچاق خواهد شد.
برهمین اساس گروه اقتصاد مدیریت پژوهش خبری معاونت سیاسی در راستای مصوبات ستاد اقتصاد مقاومتی و نقشه راه خود ذیل محور حمایت از تولیدات داخلی و بررسی ظرفیت های ایجاد اشتغال و حمایت از صادرات سی و هفتمین نشست خود را با عنوان" نگاهی به وضع بازار چای ایران " اختصاص داد. این نشست دوشنبه 8 آبان 1396 با حضور محمدولی روزبهان، رئیس سازمان چای کشور، محمدصادق حسنی مدیر اجرایی سندیکای کارخانجات تولید چای شمال و حمیدرضا موثقی رییس اتحادیه تولیدکنندگان، بازرگانان و صنایع بسته بندی برگزار شد.

 تاریخچه چای در ایران و جهان
صنعت چای در ایران دارای قدمتی 110 ساله است و در گذر زمان به دلیل درآمد زایی مناسب با اقبال کشاورزان شمال کشور در دو استان گیلان و مازندران مواجه شده است. نخستین باغ چای ایران در سال 1280 در لاهیجان و نخستین کارخانه چای سازی کشور هم در ساال 1311 تاسیس شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی محصول چای همواره به دلیل اهمیت اقتصادی و اجتماعی بالایی که داشت مورد توجه سیاست گذاران بود به نحوی که در اوایل دهه 1370 میزان تولید چای داخلی به مرز 70 هزار تن چای خشک رسید که معادل دو سوم نیاز مصرفی کشور بود.
چین نخستین زادگاه چای در جهان است که با سفر گردشگران اروپایی این محصول از شرق به غرب آورده شد و بتدریج جایگاه مهم خود را در دربار پادشاهان و سران کشورها پیدا کرد. هم اکنون چین با 80 میلیون چایکار بیشترین تعداد چایکاران و با 2 میلیون تن بیشترین تولید و 2 میلیون و 72 هزار هکتار بیشترین اراضی سطح زیر کشت چایکاری در جهان را در اختیار دارد.

وضع چای در ایران
براساس اطلاعات جدول ذیل در حال حاضر حدود 26 هزار هکتار باغ چای در دو استان گیلان و مازندران قرار دارد که از این مقدار حدود 21 هزار هکتار مورد بهره برداری قرار میگیرد. حدود 55 هزار خانوار چایکار بطور مستقیم در باغات چای مشغول بکارند و 100 درصد درآمد و معیشت شان از محصول چای است. در کل برای 100 هزار خانوار در بیش از 151 کارخانه چای سازی که متناسب با ظرفیت تولیدشان بین 30 تا 60 نفر شغل فصلی و دایم ایجاد کرده اندو اگر هر خانوار را 5 نفر در نظر بگیریم بطور متوسط 500 هزار نفر مستقیم و غیر مستقیم در صنعت چای اشتغال دارند و این تعداد جدای از تعداد شاغلینی است که در بخش بازرگانی (صنایع بسته بندی و فروش) اشتغال دارند. مصرف سرانه کشور چیزی در حدود تقریبا 100 هزار تن است و چنانچه مصرف هر فرد بین 3 /1 تا 4 /1 کیلوگرم چای باشد در حدود 110 هزار تن سالانه چای در کشور مصرف می شود. ارزش اقتصادی این محصول از قرار هرکیلوگرم چای 5 دلار در نظر بگیریم 550 میلیون دلار است و کالایی است که الزاما و حتما باید در سبد مصرفی خانوار باشد و جایگزین هم ندارد و اگر جایگزین داشته باشد یک جایگزین خاص مانند قهوه است. بطور متوسط در باغات چای دارای شبکه آبیاری بین 1 تا 3 نفر و در باغات دیم هم میانیگن 1.5 نفر اشتغال دایم دارند.
 

در حال حاضر ایران از نظر تولید و سطح زیر کشت چای در رتبه پانزدهم و از نظر مصرف در رده داوزدهم جهان قرار دارد. چای یک محصول پرمصرف در ایران است که اگر تولید نشود به ناچار می بایست وارد کرد و متاسفانه در 40 سال اخیر این صنعت با مشکلات متعددی روبرو بوده است. صنعت چای کشور در بین سال های 1370 تا 1376 در کانال 300 هزار تن تولید برگ سبز چای قرار داشت که به تناسب نزولات جوی و باران، میزان تولید کم و زیاد می شد اما به یکباره در شرایط مختلف و به دلیل سیاست گذاری مقطعی و عدم نگاه حمایت گرایانه نظام (دولت ها) روند تولید منفی شد و در بهترین حالت در بین سالهای 1376 تا 1377 تولید برگ سبز چای ایران از 34 هزار هکتار سطح زیر کشت به حدود 70 هزار تن رسید، یعنی 60 تا 65 درصد نیاز کشور در داخل تامین می شد بطوریکه واردات از 14 هزار تن به 9 هزار رسید.
با توجه به روند کاهش تولید برگ سبز چای، دولت مصم شد تا از چایکاران حمایت کند لذا با اتخاذ تصمیم های لحظه ای و بدون کار کارشناسی در سال 1383 و برنامه ای که قرار بود 5 ساله اجرا شود اما یک ساله اجرا شد سبب شد که تولید چای 30 درصد کاهش پیدا کند. در این سال به کشاورزان اعلام شد که محصول خود را برداشت نکنند و به ازای هر هکتار 700 هزار تومان پول دریافت کنند. البته قصد دولت از این تصمیم تشویق چایکاران به اصلاح باغات چایکاری با هدف افزایش بهره وری بود که عملیاتی نشد.
بدترین سال برای تولید برگ سبز چای در ایران بین سال های 1391 تا 1392 اتفاق افتاد و به دلیل انباشت چای در انبارها، برداشت از باغات چای کاهش داشت و به 65 هزار تن رسید که یک فاجعه محسوب می شد.
از سال 1392 دولت با اجرای برنامه های حمایتی سعی در افزایش تولید داشت که در سال 1393 بدلیل خشکسالی تولید به 60 هزار تن رسید اما این برنامه ها در سالهای 94 و 95 جواب داد و تولید افزایش پیدا کرد.

* مهمترین دلایل افت تولید برگ سبز چای در ایران
با مشاهده آمارهای تولید از سال 1388 تاکنون متوجه می شویم که از سال 1388 تا 1393 روند تولید چای سیر نزولی داشته و تنها از سال 1393 به بعد است که سیر صعودی بخود گرفته است که مهمترین دلایل افت تولید عبارتند از ؛
 

قیمت پایین تضمینی خرید برگ سبز چای از سوی دولت
نبود حمایت های کافی از چایکار و کارخانه دار از سوی دولت
افزایش تجمعی تورم نسبت به تجمیع هزینه های تولید برگ سبز چای
ثابت ماندن قیمت خرید تضمینی برگ سبز چای طی چندین سال متمادی
کاهش صادرات چای داخلی

 

همانگونه که در جدول آمده است قیمت برگ سبز چای از سال 1393 به بعد افزایش مناسبی داشته و همین امر سبب ایجاد انگیزه و تشویق چایکاران و بالا رفتن مقدار تولید شده است. در برخی از سالها بوده که قیمت تضمینی برگ سبز حتی یک ریال هم افزایش نداشته است اما در طی این سالها دولت قیمت تضمینی خرید برگ چای را متناسب با تورم یا نزدیک به نرخ تورم افزایش داد و از سال 1393 تاکنون نزدیک به 123 درصد رشد داشته است.
یکی از مهمترین مشکلات کشاورزان نبود نقدینگی لازم بود بطوریکه کشاورز مجبور بود تن به سلف خری دهد ( پیش فروش محصول خود قبل از برداشت ) از این رو صندوق حمایت از توسعه چای کشور در اسفند 1393 با هدف ایجاد شرایط لازم برای اعطای تسهیلات ارزان قیمت به چایکاران و صاحبان صنایع با همکاری صندوق مادر تخصصی و سازمان چای کشور تشکیل شد.
هم اکنون 71 کارخانه دار که 62 کارخانه بطور قطعی و 42 هزار خانوار چایکار عضو و سهامدار این صندوق هستند و 8500 درخواست جدید نیز برای عضویت در حال بررسی است. 51 درصد سهام این صندوق متعلق به بخش خصوصی (کشاورز یا چایکار، کارخانه دار و تجار ) و 49 درصد متعلق به دولت است که 70 درصد قدرالسهم ابتدایی کشاورزان برای عضویت در این صندوق را نیز دولت پرداخت کرده است. این صندوق 45 میلیارد تومان سرمایه ثبتی دارد که وام با کارمزد 4 درصد و بازپرداخت 5 ساله در کمترین زمان ( 2 یا 3 روزه ) پرداخت می کند و تا به امروز حدود 49 میلیارد تومان تسهیلات داده است.
همچنین یکی از مشکلات صنعت چای وجود بوته های قدیمی، پیر و فرسوده بودند که دولت وام به زراعی با بهره صفر درصد 5 ساله و 2 سال اول تنفس برای اجرای عملیات کف بر و هرس باغات در اختیار کشاورزان قرار داد. پرداخت تسهیلات به چایکاران از محل اعتبارات سازمان چای در سال 1392 صفر ریال بود اما این رقم در سال 1395 به 31.5 میلیارد تومان رسید و منجر به افزایش ضریب خودکفایی از 16 درصد در سال 92 به 28 درصد در سال 95 و 21 درصد در سال 1396 برسد. همچنین در سال95 مبلغ 16 میلیارد تومان وام برای اصلاح و به روز نمودن تکنولوژی کارخانه های چای سازی پرداخت شده است که مانع فروش کارخانه ها و ترغیب کارخانه داران شد بطوریکه میزان سرمایه گذاری در سال 1392 حدود 2 میلیارد تومان بود و این رقم با رشد 850 درصدی به 25 میلیارد تومان در سال 1395رسید.
یکی دیگر از اقدامات دولت برای حمایت از صنعت چای احیا باغات چای بود بطوریکه حدود 4000 هکتار باغ چای در طی سالهای 93، 94، 95 مجدداً احیا شده و به چرخه تولید بازگشته است و زمینه اشتغال 4 هزار نفر فراهم شده است. اقدامات حمایتی دولت همچنین سبب شده است که طی سالهای 94، 95 با افزایش تولید جمعاً به میزان 100 میلیون دلار واردات چای خشک به کشور کاهش پیدا کند و صرفه جویی ارزی شود. این اقدامات سبب شده که فروش چای خشک داخلی که در سال 94حدود 19 هزار و 400 تن بودبا 12 هزار تن افزایش به 31 هزار و 500 تن در سال 95 برسد و رشد 60 درصدی داشته باشد.

 

* مزیت های تولید چای در ایران
- سرانه بالای مصرف چای در کشور
- همسایگی با کشورهای مهم مصرف کننده چای ( روسیه، عراق، ترکیه، پاکستان و جمهوری های شوروی سابق
- عدم استفاده از سموم دفع افات در باغ های چای و تولید محصولی ارگانیک
- عطر و طعم خاص به دلیل کشت در منطقه معتدل شمال ایران
- حفظ بوته های چای علیرغم سرمای شدید زمستان و بارش برف در سال های مختلف
ایران شاید تنها و یا اولین کشوری است که از سموم دفع آفات استفاده نمی کند و نیاز به سم پاشی ندارد زیرا برای تولید چای در کشورهای مختلف مانند هند، سریلانکا، بنگلادش و کنیا که 11 ماه و چین 6 ماه برداشت می کنند به لحاظ شرایط اقلیمی و محیطی مجبورند بعد از هر برداشتی برای مبارزه با آفات سم پاشی کنند. در ایران با توجه به فصل 6 ماهه برداشت ، در شش ماه دیگر سال گیاهان بخواب می روند که نیازی به سم پاشی نیست و این مهمترین ویژگی چای ایران است که در بازارهای جهانی به آن اعتبار بخشیده است.

 

در سال 93 تولید چای خشک 14 هزار و 600 تن بود که از این میزان مردم 7 هزار تن چای داخلی مصرف کردند و در سال 95 در حالیکه به 31 هزار تن چای خشک تولید شد که حدود 24 تا 25 هزار تن آن در داخل مصرف شد و این یعنی مردم ایران دوباره با طعم و مزه چای ایرانی آشتی کرده اند و ذائقه مصرف کننده داخلی از چای خارجی به چای ایرانی در حال تغییر و افزایش است.
افزایش قابل قبول قیمت خرید تضمینی برگ سبز چای از سوی دولت (123 درصد در طی چهار سال ) تقریبا قیمت مناسبی است اما بدلیل افت تولید در سالهای قبل عقب ماندگی قدیمی وجود دارد و دولت نمی تواند به یک باره قیمت خرید تضمینی را افزایش دهد زیرا منجر به افزایش قاچاق خواهد شد. میزان تولید برگ سبز چای در سال 92 حدود 80 هزار تن بود که با اقدامات حمایتی دولت این میزان در سال 95 به 139 هزار تن رسید و در سال 96 نیز میزان تولید به 108 هزار تن رسید است.
افزایش امید در صنعت چای سبب شده که درآمد چایکاران در سال 92 در مجموع 69 میلیارد تومان باشد که این رقم امسال به 203 میلیارد تومان رسیده¬است که حاکی از استقبال کشاورزان از تولید برگ سبز چای دارد بطوریکه از 34 هزار هکتار باغات که به 17 هزار و 500 هکتار کاهش پیدا کرده بود امسال 4 هزار هکتار از باغات چای مجددا احیا شدند و همین مسئله باعث شد سرمایه گذاری در صنعت چای از 2 میلیارد تومان در سال 1392 براساس آمارهای رسمی سازمان چای به 19 میلیارد تومان و براساس آمارهای سندیکاهای کارخانجات چای شمال کشور به 25 میلیارد تومان یعنی 850 درصد رشد داشته باشد.

 

گردش مالی صنعت چای در ایران حدود 2 تا 3 هزار میلیارد تومان است که بدلیل نبود ارتباط پویا بین ارکان تولید و بازار بیشترین سود این صنعت نصیب تجار می شود. در این گردش مالی چایکار حدود 90 میلیارد تومان و کارخانه دار هم 60 میلیارد تومان سود می برد که کمترین سهم متعلق به چایکار و کارخانه دار است و همین مسئله سبب شده برخی کارخانه ها تعطیل و یا باغ های چایکاری رها شوند و باید یک ارتباط پویا بین ارکان تولید ایجاد شود.
قاچاق یکی دیگر از مشکلات صنعت چای است که بین 35 تا 40 هزار تن در سال چای به کشور قاچاق می شود و در این زمینه اگر دولت تعرفه گمرگی را افزایش دهد قاچاق بیشتر خواهدشد و همین الان تعرفه واردات 30 درصد است نیمی از نیاز کشور( 50 هزار تن ) رسما وارد و نیمی دیگر از طریق قاچاق تامین می شود و این در صورتی است که کشوری مانند ترکیه برای حمایت از تولید داخلی خود 146 درصد تعرفه گمرگی برای واردات چای اعمال می کند.
مشکل دیگر صنعت چای استفاده از فناوری قدیمی در کارخانجات چای است که در این زمینه سرمایه گذاری های مناسبی انجام شده است و حدود 20 کارخانه اقدام به تجهیز و استفاده از فناوری های جدید کرده اند. بالا بودن هزینه های تولید و پایین بودن درآمد و کوچک بودن قطعات سطح زیر کشت از مشکلات دیگر این صنعت است بطوریکه در هند به قطعات سطح زیر کشت کمتر از 35 هکتار خرده مالک می گویند و در بنگلادش که یکی از فقیرترین کشورهاست معمولا قطعات سطح زیر کشت کمتر از 100 هکتار نیست اما متوسط سطح زیر کشت در ایران 3 /0 متر است. 1500 متر است. چایکاران در سال گذشته در هر هکتار که سال زراعی خوبی بود رشد 12 درصدی درآمد نسبت به سال قبل داشتند و میزان درآمد ناخالص کشاورز 5 /11 میلیون تومان در فصل برداشت است و درآمد خالص در حدود 5 میلیون در هکتار . حالا تصور کنید کشاورزی که 3 هزار متر زمین دارد تقریباً 5 /1 میلیون تومان، یک سوم این مقدار که صرفه اقتصادی ندارد. همچنین هزینه های نیروی کار در ایران در مقایسه با سایر کشورهای دارای چای بالاست در صورتی که در کشورهای چای خیز دستمزد نیروی کار و هزینه های تولید به استثنای انرژی بسیار ارزان است.(یک کارگر 50 تا 70 هزار تومان دستمزد می گیرد اما درکشورهای دیگر هزینه کارگر درحد یک نوشابه300 سی سی در ایران است)

* چای سنواتی و مشکل بزرگ چایکاران
برخلاف محصولات دیگر ساخت ایران، چای کیفی کشور تنها محصولی است که مصرف کننده داخلی آنرا به چای خارجی ترجیح می دهد و در ایران مصرف می شود. براساس آمار سال1393 میزان تولید چای خشک ایران 14 هزار و 600 تن بوده که در همین سال 35 هزار تن چای صادر شده و این موضوع امکان ندارد مگر اینکه چای های تاریخ گذشته و ضعیف ایران صادر شده و همین موضوع به اعتبار چای ایران لطمه زده است.
چای که تاریخ تولید آن پیش از سه سال گذشته بود در یک مقطعی وارد بازار می شد که هم اکنون سازوکاری اتخاذ شده با نظارت دستگاه های نظارتی و در کیسه های بزرگ پلمپ شده و چند سال هست که دیگر از انبارها خارج نمی شود و فقط برای صادرات صنعتی نه برای بازگشت و مصرف و سیستم قیمت گذاری طوری تعبیه شده که امکان ندارد برگردد و برگشتش مقرون به صرفه اقتصادی نیست.
سازمان چای برخلاف ادعای بخش بازرگانی مخالف صادرات چای نیست ما مخالف صادرات چای ضعیف هستیم به همین خاطر هیات دولت تصویب گرفت چای تاریخ گذشته سنواتی که تولید آنها به 10 تا 15 سال قبل باز می گردد نباید به عنوان چای خوراکی صادر شود و هر کسی هم که متقاضی خرید این نوع چای هست باید در مزایده شرکت کند. از اینرو دولت در سال اول اقدام به برگزاری مزایده کرد و شروطی گذاشت مبنی براینکه این چای فقط و فقط باید صادر شود و روی کیسه های آنها به فارسی و انگلیسی حک شود" صرفا برای مصارف صنعتی و غیرخوراکی " که برخی تجار شرکت کردند و اقدام به صادرات این نوع چای هم کردند. از طرفی برای اینکه دولت مطمن شود این چای مجددا به بازار مصرف داخل باز نمی گردد قیمت گذاری( 35000 ریال در هرکیلوگرم) بالایی کرد که برای تجار صرفه اقتصادی نداشته باشد این چای را بخرد و پس از صادرات مجددا وارد کشور کند.
از مجموع 220 ( دویست و بیست) هزار تن چای سنواتی در سال های قبل هم اکنون حدود 50 ( پنجاه) هزار تن مانده که آن هم با نظارت دولت و دستگاههای متولی در انبارها پلمپ شده و تجار بخاطر اینکه صرفه اقتصادی ندارد حاضر به شرکت در مزایده نیستند و اصرار بر ترک تشریفات و قیمت پایین دارند. دولت همچنین با توجه به اهمیت امنیت غذایی و سلامت مردم حاضر نیست این چای سنواتی که فاسد شده است را به قصد تولید کمپوست صادر کند زیرا همین کود کمپوست نیز ممکن است مجددا به کشور بازگردد که برای کشاورزی مضرر است .

* طرح اصلاح ساختار چای کشور آفت صنعت چای
تا سال 1378 چای در انحصار دولت بود، دولت برگ سبز را می¬خرید و به کارخانجات حق العمل می¬داد و کارخانجات چای پس از فرآوری بفروش می رسانند. از سال 1379 دولت با هدف اصلاح ساختار چای کشور طرحی را تصویب کرد که به موجب این طرح، یارانه پرداختی به کارخانه ها از سوی دولت حذف و کارخانجات خود می بایست برگ سبز چای را از کشاورزان خریداری کنند. پیش از این طرح 40 درصد پول چایکاران را کارخانجات و 60 درصد را دولت پرداخت می کرد اما این طرح که به یکباره اجرا شد،کارخانجات چای ساز مجبور شدند برای ادامه فعالیت و تولید از بانکها استقراض کنند تا بتوانند پول چایکاران را پرداخت کنند و همین مسئله سبب تعطیلی برخی واحدها و کاهش تولید چای خشک در کشور شد و واحدهایی هم که فعالیت می کردند با کمترین ظرفیت ممکن(10 درصد ظرفیت) کار کردند و همین موضوع باعث افزایش قاچاق چای در کشور شد.
دولت پیش بینی کرده بود در افق 1404 علاوه بر حفظ 34 هزار هکتار باغات چای موجود 10 هزار هکتار هم از اراضی جنگلی به کاشت چای اختصاص یابد. متاسفانه 1379 با اجرای طرح اصلاح ساختار تشکیلاتی چای که باید 5 ساله اجرا می شد یک ساله اجرا شد و تصمیم سال 1383 سازمان چای وقت کشور مبنی بر عدم برداشت برگ سبز چای با هدف اصلاح باغات و به زراعی و پرداخت 700 هزار تومان به ازای هر هکتار به کشاورزان و عدم افزایش قیمت خرید تضمینی برگ چای، کشاورزان دیگر تمایلی به برداشت برگ سبز نداشتند و این بود که تولید به شدت کاهش پیدا کرد و از70 هزار تن در دهه 70 به 26 هزار تن رسید بطوریکه بسیاری از باغداران، باغات را رها کردند و برخی کارخانجات هم تعطیل شدند.

* صادرات چای ضعیف و واردات بی رویه بلای جان کارخانجات
کارخانجات چای ساز داخلی مخالف صادرات چای نیستند و استقبال هم می کنند اما موضوع این است که ما مخاف صادرات چای ضعیف و بی کیفیت ایرانی هستیم زیرا این چای ضعیف ضمن لطمه زدن به اعتبار چای ایران با قیمتی بین یک تا دو دلار صادر و مجددا با قیمتی بیش از 4 دلار به اسم چای خارجی وارد کشور می شود. علاوه بر این تولیدکننده ای که چای کیفی و درجه یک صادر می کند وقتی مشتریان خارجی چای بی کیفیت ایرانی را کمتر از دو دلار می خرد دیگر حاضر نیست برای چای با کیفیت بهای اصلی را بپردازد از این رو به اعتبار و جایگاه چای ایران در بازارهای جهانی آسیب می زند. معتقدیم باید چای کیفی بیشتری تولید کرده تا به راحتی و با قیمت واقعی بفروشیم نه اینکه ارزان صادر کنیم و گران وارد کنیم.
همچنین به عنوان تولیدکننده چای داخلی با چای وارداتی هم مخالفتی نداریم. اما باید واردات قانونمند و از مجرای قانونی و گمرک و با نظارت دستگاههای نظارتی و آزمون های لازم انجام شود. شنیده ها حاکی از این موضوع است که اگر چای در هند دو سال مانده باشد بدلیل فساد پذیری با قیمت پایینی بفروش می رسد و متاسفانه در برخی موارد همین چای های بی کیفیت وارد کشور می شود. مصرف باید از تولید کم شود کسری باید از طریق واردات صورت گیرد اما قانونی و چای با کیفیت وارد شود. از طرفی هم مخالف افزایش تعرفه واردات هستیم زیرا هرچه تعرفه بیشتر شود قاچاق بیشتر خواهد شد و بجای آنکه تعرفه واردات زیاد شود باید تعرفه صادرات ( حدود 30 درصد) کاهش پیدا کند.

* نبود امکانات آزمایشگاهی برای تست سلامت چای
یکی از موارد دیگر مخالفت تولیدکنندگان چای خشک در کشور نبود امکانات و آزمایشگاههای تست سلامت در زمینه چای است به خصوص در زمینه واردات چای های عطری و اسانس دار که متاسفانه تنها یک آزمایشگاه در دانشگاه علوم پزشکی تهران وجود دارد که می تواند میزان اسانس و عطر چای وارداتی را تشخیص دهد و در دیگر استانها این امکان وجود ندارد و واردات کنندگان از همین خلال قانونی و ساختاری اقدام به واردات چای عطری و اسانس دار بی کیفیت می کنند و باید با این موضوع دولت بطور جد برخورد کند تا سلامت مردم به خطر نیفتد.

* ظرفیت کاخانجات چای ساز ایران
ظرفیت کارخانجات تولید چای خشک در ایران تا قبل از سال 1370 حدود 1200 تن در روز بود که از سال 70 به بعد و با افزایش تولید برگ سبز چای به 3 هزار 300 تن رسید، ‌75 درصد کارخانه های تولید چای خشک که فعالیت دارند از سال 1375 به بعد تاسیس شده اند. دستگاه های تولید چای در ایران تقریبا شبیه دستگاه های تولیدکننده چای در دنیا است با این تفاوت که انرژی در ایران در مقایسه با سایر کشورها ارزان تر است، اما کارخانجات چای شمال کشور چند سالی است با هدف ارتقاء بهره وری و افزایش تولید در دو حوزه بهینه سازی سیستم سوخت رسانی و تجهیز و نوسازی کارخانه های چای سازی تسهیلات مناسبی با کارمزد 4 درصد و دوره بازپرداخت 5 ساله و دوسال ابتدایی دوره تنفس دریافت کرده اند.

* مهمترین انتظارات کارخانجات چای ساز از دولت
• استمرار سیاست های حمایتی دولت در به زراعی باغات چای و افزایش تولید برگ سبز چای
• مشارکت کارخانجات چای ساز شمال کشور در تصمیم سازی های دولت
• کارخانه داران و چایکاران ذینفعان اصلی صنعت چای هستند پس ضرورت دارد در تصمیم سازی های دولت مشارکت داشته باشند
• کاهش تصدی گری دولت در امور چای
• هدفمند شدن یارانه های بخش تولید
• تلاش دولت برای ممانعت از انباشت چای در انبارها
• قانونمند شدن صادرات و واردات چای
• مبارزه جدی دولت با قاچاق چای
• احیای 8 هزار هکتار از باغات چای رها شده
• اعطای تسهیلات بلاعوض یا کم بهره و بی بهره به چایکاران و چای سازان با هدف اصلاح کشت و بهینه سازی و به روز نمودن فناوری های جدید فراوری چای خشک

* از نگاه بخش خصوصی؛ دولت بزرگترین مانع توسعه صنعت چای
در صنعت چای سه ضلع اصلی وجود دارد چایکار( کشاورز)، چای ساز( کارخانه دار) و تجار ( صنایع بسته بندی) که هر سه از بخش خصوصی هستند که تعامل سازنده و ارتباط پویا میان این سه بخش وجود ندارد و مهمترین دلیل ان نیز دخالت های بخش دولتی است. دولت با سیاست های غیرکارشناسی و اصولی مانع توسعه این صنعت شده است. مهمترین مشکلات صنعت چای ایران از نگاه بخش بازرگانی و صنایع بسته بندی عبارتند از ؛
- تعرفه و حقوق گمرگی بالا برای واردات چای
- عدم اجازه دولت برای صادرات چای داخلی
- عدم حمایت و تسهیل سازی از روند واردات و صادرات چای
- پایین نگه داشتن قیمت چای داخلی
- عدم ارتباط بخش بازرگانی با بخش تولید و فرآوری چای داخل
- عدم استقبال بخش بازرگانی از چای داخلی به دلیل پایین بودن سود حاصل از فروش
- ضعف واحدهای تولیدکننده چای خشک در بازاریابی و فروش
- عدم همکاری کشورهای صاحب نام در تولید چای با تولیدکنندگان ایرانی
- قدیمی و مسن بودن بوته های چای داخلی
- عدم حمایت لازم و کافی دولت از کشاورزان ( چایکاران)
- تغییر ذائقه مصرف کننده داخلی به چای خارجی
- نپرداختن به جذابیت بسته بندی چای داخلی
- پایین بودن کیفیت چای تولیدی داخلی

در بخش اول آمار مصرف سرانه، تولید و واردات رسمی چای مشخص است و چنانچه میزان مصرف سرانه را 1.7 تا 2 کیلوگرم براساس آمارهای فائو در نظر بگیرم نیاز سالانه در حدود 135 هزار تن است که از این میزان 56 هزار تن واردات رسمی و 25 تا 26 هزار تن هم تولید داخل است و منوط به آنکه کل تولید چای داخلی در داخل مصرف شود میزان کسری آن باید قانونی وارد شود در صورتی به همین میزان واردات قانونی 56 هزار تن چای خارجی نیز به کشور قاچاق می شود. مهمترین دلیل قاچاق چای به کشور وجود تعرفه و حقوق گمرگی بالا ( 30 درصد ) است که دولت می تواند با اصلاح قوانین و حمایت و تسهیل سازی از روند واردات قانونی با پدیده شوم اقتصادی قاچاق مبارزه کند.
مشکل دیگر صنعت چای دخالت دولت ها در تعیین قیمت برگ سبز چای است بطوریکه قیمت برگ سبز به قیمت واقعی خودش تعیین نمی شود اگرچه در سالهای گذشته قیمت خرید تضمینی برگ سبز چای افزایش یافته است اما باید اجازه داد تا این محصول همانند سایر محصولات و در یک روند قانونی عرضه و تقاضا کشف شود.
مشکل دیگر صنعت چای پایین بودن قیمت چای داخلی است و دولت اجازه افزایش قیمت چای را نمی دهد در نتیجه برای بخش بازرگانی مقرون بصرفه نیست که از چای داخلی حمایت کند زیرا صنایع بسته بندی و تجار هر هزینه ای که برای بسته بندی یک کیلوگرم چای خارجی انجام می دهد همان هزینه را نیز باید برای چای داخلی انجام دهد در صورتی که بطور متوسط چای خارجی از قرار هر کیلوگرم 40 هزار تومان و چای داخلی هر کیلوگرم ده هزار تومان باشد 20 درصد سود حاصل از بسته بندی و فروش در چای خارجی 8 هزار تومان و در چای داخلی 2 هزار تومان است در نتیجه طبیعی است که بخش بازرگانی به فکر منافع و سود خودش باشد و تمایلی برای حمایت از چای داخلی نداشته باشد و چنانچه دولت اجازه افزایش قیمت چای داخلی را بدهد بخش بازرگانی رغبت پیدا خواهد کرد که از چای داخلی حمایت کند ضمئن آنکه قاچاق هم کاهش پیدا خواهد کرد.
یکی از مشکلات صنعت چای ایران عدم توجه کارخانجات تولیدکننده چای خشک ایران به ایجاد شبکه فروش و بازاریابی، عدم بسنته بندی جذاب و تولید چای با کیفیت است در حالی که امروزه بیشتر صنایع در بیشتر کالاهای تولیدی خود دارای شبکه فروش و بازاریابی هستند وهمین امر به معرفی کالا و جذب مشتری کمک شایانی می کند اما تولیدکنندگان چای ایرانی در چند مورد محدود تاکنون در زمینه بازاریابی و برندسازی چای ایرانی تلاشی نکرده اند و همین مسئله سبب شده که ذائقه مردم با چای داخلی بیگانه باشد.
چرا تجار نباید بتوانند صادرات و واردات از مجرای قانونی انجام دهند و برخلاف سازمان چای و کارخانه دارها که مخالف صادرات چای ایران هستند معتقدیم باید اجازه داد ضمن افزایش قیمت چای داخلی آن را صادر کنیم در حالیکه 8 سال است اجازه صادرات نمی دهند با وجود اینکه تجار ایرانی قدرت آن را دارند که چای ایرانی را با قیمت بالا ( 3 تا 5 دلار ) در باازهای خارجی عرضه کنند که در این صورت ضمن ارز آوری برای کشور از صنعت چای حمایت می شود و اتفاقا تولیدکننده چای خشک و کشاورز هم تشویق به تولید بیشتر خواهند شد نه اینکه باغات را رها کنند و یا اینکه با 10 درصد ظرفیت کار کنند .

* تعیین تکلیف دولت برای صادرات
مشکل دیگر بخش بازرگانی تعیین تکلیف بخش دولتی برای صادرات است. دولت اجازه نمی دهد که چای های انباشته شده در انبارها که شرایط مصرف در ایران را ندارد اما دربرخی کشورها و برخی صنایع کاربرد دارد صادر شود.
سازمان چای با این فرض که این نوع چای در صنایع غیرشرعی مصرف خواهد شد اجازه صادرات را نمی دهد در صورتی که ما می توانیم با صادرات این محصول که عملا قابلیت مصرف در داخل کشور را ندارد ارز آوری کنیم برای کشور و اینکه چه کالایی در نهایت تولید می شود مسئولیتی متوجه صادرکننده ایرانی نیست.
ما چه بخواهیم چه نخواهیم چای خارجی وجود دارد و واقعیت این است که مردم 100 هزار تن چای خارجی مصرف می کنند و این اشکال از دولت است که تعرفه واردات چای را افزایش می دهد. 65 هزار تن واردات قانونی داریم و به همین میزان نیز قاچاق وارد کشور می شود .

* انتظارات بخش بازرگانی از دولت
- تسهیل و روان سازی صادرات و واردات چای ( تعیین تعرفه منطقی )
- تسهیل سازی تمام امور مربوط به تولید از مزرعه تا کارخانه
- ارتباط و همکاری بیشتر صنعت چای ایران با کشورهای صاحب چای ( تبادل بذر و نهال )
- فعال کردن مراکز تحقیقاتی چای در کشور
- انجام کار کارشناسی و حمایت و نظارت از بخش تولید و کشاورزی
- اصلاح بوته های چای با انجام عملیات به زراعی ( کف بر و کمر بر و هرس )
- تیبلغ رایگان برای مصرف چای ایرانی

جمع بندی ؛
چای پرمصرف ترین نوشیدنی پس از آب در جهان و یکی از با اهمیت ترین محصولات نقدینه آفرین در بخش کشاورزی و یک کالای استراتژیک و از اقلام پرمصرف تمامی اقشار جامعه محسوب می شود. با توجه به قدمت 110 ساله چای در ایران، آداب و رسوم، مناسبت های مختلف ملی و مذهبی، رویدادهای فرهنگی، اجتماعی و... و برپایی مراسم های اسلامی و بطور خاص در فرهنگ ایرانیان همواره جایگاه ویژه ای داشته و دارد. براساس آمار و ارقام، گردش مالی صنعت چای کشور بین 2 تا 3 هزار میلیارد تومان برآورد می شود که توجه نکردن به این محصول راهبردی می تواند آسیب های جدی به بخش کشاورزی و معیشت کشاورزان و بحران های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی به بار آورد. در بعد اقتصادی چنانچه دولت از کشاورز و چایکاران حمایت لازم و کافی نداشته باشد این محصول پرمصرف با توجه به نوع ماندگاری در کمترین زمان فاسد شده و ضرر و زیان های هنگفتی متوجه باغ داران خواهد کرد و در ابعاد اجتماعی و سیاسی نیز از بین رفتن فرصت های اشتغال و شغل های پایدار در بخش کاشت، تولید برگ سبز چای، کاهش فرآوری چای خشک، تعطیلی صنایع جانبی و تبدیلی (بسته بندی و فروش) رها شدن باغات چای و در نهایت تخریب میط زیست و تبدیل باغات چای به ویلا خواهدشد و ضربه جبران ناپذیری هم به اقتصاد کشور و هم به محیط زیست وارد خواهد کرد.
از طرفی چنانچه مانند سال های پیش از دهه 80 چای در انحصار دولت باشد خود عاملی خواهد شد برای بروز و ظهور رانت و فساد، کاهش بهره وری و تولید و افزایش قاچاق در نتیجه دولت می تواند با اعمال سیاست های کارشناسی و صحیح و وظیفه به وظایف حاکمیتی خود مانند حمایت از خرید تضمیمی برگ چای، عدم دخالت در قیمت گذاری، وضع تعرفه و حقوق گمرگی متناسب با شرایط تولید با هدف رونق صادرات و ساماندهی واردات، اعطای تسهیلات بلندمدت با کارکرد کم و یا بلاعوض در قبال افزایش تولید، احیا و بازسازی باغات مسن و فرسوده چای، جلوگیری از ورشکستی کارخانجات و حمایت جدی از تولید و حمایت از بخش فروش برای تشویق مصرف کننده داخلی به کالای ایرانی به رونق و شکوفایی این صنعت پیش از بیش کمک کند.
در شرایط فعلی چایکاران از کارخانه دارها جدا هستند و کارخانه دارها هم عمدتا از بازرگانان جدا هستند. و باید یک ارتباط قوی میان این سه بخش ایجاد شود. چایکاران، چای سازان و صنایع بسته بندی و فروش سه بازیگر اصلی صنعت چای هستند اگر کشاورز خوب تولید کند و کارخانجات به موقع برگ سبز را از چایکار خریداری و فرآوری کنند و بخش بازرگانی نیز کالای با کیفیت داخلی را با بسته بندی مناسب و مطابق ذائقه مصرف کننده در بازار عرضه کند چرخ این صنعت به خوبی خواهد چرخید و ما روز به روز شاهد شکوفایی این صنعت خواهیم بود اما اگر یک عضو این چرخه به درستی از اعضای دیگر حمایت نکند طبیعی است که هم تولید کم می شود هم قاچاق زیاد خواهد شد هم ذائقه مصرف کننده ایرانی دیگر رغبتی به مصرف چای با کیفیت ایرانی نخواهد داشت.
در کل اگر شرایط ایستا و پایداری در کشت چای، برداشت و تحویل به کارخانه و فراوری چای خشک داشته باشیم بهتر است بنا به خواست بخش خصوصی ( کشاورز، تولیدکننده و تجار) دولتها مستقیما ورود نکنند و با سیاست های تشویقی مانند افزایش قیمت خرید تضمینی برگ چای سبز، معافیت مالیاتی، توسعه آبیاری تحت فشار، به زراعی و احیای باغات مسن و فرسوده چای فرسوده و ارائه تسهیلات به بخش تولید از این صنعت حمایت کنند و اگر حمایت های مستقیم و غیرمستقیم دولت از این صنعت استمرار داشته باشد کشاورز ، کارخانه دار ، تجار و مردم نیز استقبال جدی تر از این صنعت خواهند داشت.

پژوهش خبری // پژوهشگر: محمد نانکلی