نتایج بررسی­ های بانک جهانی نشان می­ دهد که از میان کشورهای با درآمد سرانه همسطح، آن کشورهایی که عملکرد لجستیکی بهتری داشته­ اند، از یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت برخوردارند.

ایران در کل شبکه لجستیک کشور به صورت ترکیبی وضعیت بسیار ضعیفی را نشان می ­دهد که عمده دلایل این موضوع را می ­توان کمبود زیرساخت­ های کارا برای برقراری هم بندی بین مولفه­های مختلف لجستیک و بدتر از آن نحوه بهره­برداری از این زیرساخت­ها دانست.

کشور ایران به لحاظ جغرافیایی،‌ منطقه­ای استراتژیک محسوب می­ شود که قابلیت تبدیل شدن به حلقه لجستیک بین آسیا و اروپا را از یک سو و حلقه ارتباطی بین کشورهای آسیای میانه و آبهای آزاد را از سوی دیگر داراست.

بر اساس مطالعات صورت گرفته از بانک جهانی، بهبود و ارتقای عملکرد لجستیک[1] به عنوان یکی از اهداف مهم توسعه،‌ طی سالیان اخیر، ‌مطرح شده است؛ چراکه لجستیک تاثیر بسزایی بر فعالیت­ های اقتصادی کشورها دارد. نتایج بررسی ­های بانک جهانی طی سال­های 2007، 2010 و 2012 حکایت از این دارد که از میان کشورهای با درآمد سرانه همسطح، آن کشورهایی که عملکرد لجستیکی بهتری داشته ­اند، از یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت برخوردارند.

پژوهش خبری صدا وسیما: ایران در قسمت زیرساخت­ های لجستیکی به صورت تفکیکی شرایط تقریباً مناسبی دارد،‌ اما در کل شبکه لجستیک کشور به صورت ترکیبی وضعیت بسیار ضعیفی را نشان می­دهد که عمده دلایل این موضوع را می­ توان کمبود زیرساخت ­های کارا (همچون مراکز لجستیکی، پایانه­ های حمل و نقل چند وجهی و ...) برای برقراری همبندی بین مولفه­ های مختلف لجستیک و بدتر از آن نحوه بهره­ برداری از این زیرساخت ­ها دانست.

هدف از تلخیص این گزارش که از سوی دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن معاونت پژوهش­ های زیربنایی و امور تولیدی مرکز پژوهش ­های مجلس شورای اسلامی صورت گرفته؛ ضرورت بهره ­برداری هر چه بیشتر از پتانسیل ­های فراوان کشور به دلیل موقعیت استراتژیک در منطقه و مزیت ­های فراوان لجستیکی و توانمندی تبدیل شدن به یکی از مراکز مهم تجارت منطقه و حتی دنیاست. 

مطالعات تطبیقی در سطح کلان

در مطالعه تطبیقی سطح کلان یا کشوری، مطالعه هاب[2]­های لجستیکی جهان با هدف مقایسه شرایط کشورهای مطرح در منطقه و در جهان با کشور ایران و تعیین مزیت­ ها و نقاط ضعف و قوت ایران برای تبدیل شدن به یک هاب لجستیکی[3] مورد تجزیه و بررسی قرار گرفته است. همان گونه که در جدول زیر نشان داده شده است کشورهای امارات به عنوان هاب لجستیک تجاری خاورمیانه و ترکیه به عنوان هاب لجستیک تجاری منطقه ­ای به عنوان دو کشور الگو و رقیب و کشور آلمان به عنوان هاب لجستیک تجاری اروپا و یکی از پیشرفته ­ترین کشورهای جهان در صنعت لجستیکی در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته­ اند.

 اگر چه ایران به نسبت ترکیه و امارات دارای پتانسیل و شرایط بهتری برای تجارت است(شاخص­ های پایه­ ای)؛ اما عملکرد و بهره ­برداری از این ظرفیت ­ها خیلی ضعیف­­تر از کشورهای ترکیه و امارات بوده است(شاخص­ های کلان اقتصادی، عملکرد لجستیک، رقابت پذیری، سهولت کسب و کار). کشورهای ترکیه و امارت دو رویکرد کاملاً متفاوت برای ایفای نقش در تجارت بین الملل و تجارت منطقه را اتخاذ کرده ­اند. در حالی که، توجه اصلی تجاری امارات بر توسعه زیرساخت ­های مورد نیاز هاب تجاری است(همچون فرودگاه ­ها،‌ بنادر، شهر لجستیکی و ...)، کشور ترکیه بر توسعه زیرساخت­ های مورد نیاز ترانزیت تمرکز داشته است (همچون جاده­ ها، ریل، بنادر، ناوگان حمل و نقل و ...) کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی،‌گستردگی مساحت کشور، دسترسی به آب­های آزاد، واقع شدن در مسیر کریدورهای ترانزیتی بزرگ و پتانسل­ های بالقوه خود قادر است هر دو نقش (هم گذرگاه ترانزیتی و هم هاب تجاری) را در تجارت بین الملل و منطقه ایفا کند. البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که یکی از پیش نیازهای اصلی ایجاد هاب منطقه ­ای،‌وجود همگرایی اقتصادی در منطقه است.

مزیت ­های لجستیکی ایران

کشورهای پیشرو جهان در حوزه لجستیک، با دارا بودن مزیت ­های لجستیکی کمتر یا در حد ایران،‌ خود را به عنوان کشوری ممتاز در حوزه لجستیک مطرح کرده­ اند. اگرچه با تمام امکانات و فرصت­ های موجود جهت تبدیل شدن به یک مرکز یا هاب لجستیکی،‌ متاسفانه ایران هنوز نتوانسته در امر لجستیک بازرگانی به نحو مناسبی عمل کند. از سوی دیگر،‌ برخی کشورهای همسایه با درک درست شرایط محیطی و آینده نگاری صحیح، به طور شایسته ­ای از موقعیت منحصر به فرد منطقه خاورمیانه در جهت توسعه لجستیک و تجارت خود بهره برده­ اند:

1- سابقه دیرینه تجارت و بازرگانی در ایران 2- پهنه گسترده کشور 3- قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه که این منطقه به لحاظ لجستیکی یک هاب محسوب شده و جزء مهم­ترین مناطق تجاری دنیا محسوب می­ شود 4- تعداد زیاد کشورهای همسایه (ایران با 13 کشور مرز مشترک زمینی و دریایی دارد. به علاوه،‌از طریق دسترسی غیرمستقیم به بیش از 12کشور دیگر در فاصله تقریبی 2000 کیلومتری از اطراف کشور) 5- دسترسی به آب­های آزاد 6- دسترسی آسان به بسیاری از کشورهای منطقه 7- قابلیت تبدیل شدن به حلقه لجستیک بین آسیا و اروپا 8- قرار داشتن در مسیر پنج کریدور بین المللی ترانزیت و تجارت کالا 9-پتانسیل ­های فراوان ایران برای تبدیل شدن به هاب­ تجاری منطقه10- موقعیت مناسب جغرافیایی و مبادی ورودی-خروجی زمینی کشور به لحاظ دسترسی به بازارهای تولید و مصرف 11- مزیت کریدورهای هوایی عبوری از ایران به عنوان کوتاه ­ترین کریدور هوایی میان قاره ­ای12- حجم بالای تجارت بین کشورهای همسایه شمالی ایران با کشورهای همسایه جنوبی ایران 13- بازار وسیع و پر مصرف داخلی کشور14- شبکه توزیع گسترده در داخل کشور 15- تولید و صادرات بسیار یاز کالاها و محصولات (به خصوص کشاورزی) به سایر کشورها 16- داشتن بنادر فوق العاده مناسب و استراتژیک (همچون بندر شهید رجایی) 17- داشتن چندین منطقه آزاد تجاری به خصوص در منطقه خلیج فارس 18- همسایگی با کشورهایی که محصور در خشکی هستند و ایران به عنوان بهترین راه اتباطی آنها با آب­های آزاد است 19- قیمت پایین سوخت و حامل­ های انرژی در ایران 20- نیروی کار ارزان 21- شبکه گسترده جاده­ ای در کشور 22- شبکه نسبتاً مناسب حمل و نقل ریلی در کشور 23- انجام اقدامات و مطالعات قابل توجه در حوزه لجستیک طی سالیان اخیر 24- داشتن متخصصین و اساتید برجسته در حوزه لجستیک 25- رویکرد بسیار مثبت و وسیع جامعه دانشگاهی کشور به مقوله لجستیک طی دهه اخیر.

جایگاه لجستیکی ایران

به منظور آشنایی با جایگاه لجستیک ایران، ‌دو شاخص عملکرد لجستیکی و توانمندسازی تجاری و همچنین وضعیت فعلی مراکز لجستیکی در ایران،‌مورد بررسی قرار گرفته است:

الف) شاخص عملکرد لجستیکی

بر اساس گزارش منتشر شده سال 2016 میلادی از سوی بانک مرکزی در خصوص شاخص عملکرد لجستیک [4](LPI) رتیه ایران در این شاخص بین المللی با صعودی 18 پله­ ای به رتبه 96 ارتقا یافته است. همان گونه که در جدول مشاهده می ­کنیم این نخستین بار است که روند نزولی ایران در رتبه­ بندی لجستیکی کشورها متوقف شده و صعود قابل توجهی در بهبود عملکرد لجستیکی مشاهده شده است.

عملکرد لجستیکی ایران طی سال­های 2014 تا 2016 بهبود مناسبی یافته است و عملکرد همه زیر شاخص ­های لجستیکی ارتقا یافته است. بیشترین جهش عملکرد لجستیکی ایران در زیرشاخص «سهولت در ارسال محموله­ های بین المللی» بوده است که جهشی 36 رتبه ­ای داشته است. فضای تعامل مثبت در مناسبات بین المللی در این بهبود، تاثیر بسزایی داشته است.

ب) شاخص جهانی توانمندسازی تجاری

گزارش جهانی توانمندسازی تجاری، از سال 2006 به طور مرتب و دو سالیانه توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر می­شود. این شاخص،‌ یک شاخص کلان بین المللی برای نشان دادن وضعیت تجاری کشورها در زمینه­ های مختلف است. در جدول زیر وضعیت ایران در این شاخص و همچنین به تفکیک در زیرشاخص ­های مربوطه ارایه شده است. 

همانگونه که در جدول مشاهده می­شود طی سالیان اخیر،‌زیرشاخص­ های دسترسی به بازارهای داخلی و خارجی و کارایی و شفافیت امور گمرکی در کشور روند رو به افولی را داشته و تغییر محسوسی در این بخش ­ها حادث نشده است.

ج) وضعیت فعلی مراکزلجستیکی در ایران

مراکز لجستیکی دو کارکد دارند: یکی تسهیل فعالیت­ های لجستیک از طریق فضا، شبکه­ های تجاری استراتژیک و خدمات حمل و نقل و دیگری،‌ایجاد امکان ادغام و ترکیب جریان­های کالا از طریق توسعه خدمات حمل و نقل خاص. هنوز هیچ مرکز لجستیکی با ویژگی­ های بیان شده در این بخش در کشور ایجاد نشده است،‌تنها تلاش­ های محدودی در زمینه بنادر خشک صوورت گرفته که در جدول زیر وضعیت فعلی این نوع مراکز لجستیکی در ایران مورد بررسی قرار گرفته است.

د) مقایسه زیر ساخت ­ها و عملکرد لجستیک تجاری

به طور کلی مقایسه زیرساخت­ ها و عملکرد لجستیک تجاری ایران همان گونه که در جدول زیر نشان می­دهد در قسمت زیرساخت­ های لجستیکی به صورت تفکیکی تقریباً مناسب است،‌اما وقتی کل شبکه لجستیک کشور به صورت ترکیبی مورد بررسی قرار گیرد وضعیت بسیار ضعیف ­تری را نشان می ­دهد که عمده دلایل این موضوع را می ­توان کمبود زیرساخت ­های کارا (همچون مراکز لجستیکی، پایانه­ های حمل و نقل چند وجهی و ...) برای برقرار همبندی بین مولفه­ های مختلف لجستیک دانست و از آن بدتر،‌ نحوه برداری از این زیرساخت ­ها است که وضعیتی بسیار نامطلوب­تر را نشان می­ دهد.

به طور کلی می­ توان گفت که اگرچه ایران در هریک از زیرساخت ­های لجستیکی به طور جداگانه امکان بهبود و ارتقا دارد؛‌اما پاشنه آشیل ایران،‌ایجاد و توسعه زیرساخت ­هایی است که بتوانند زیرساخت های لجستیکی را به یکدیگر پیوند دهند و امکان برقراری یک جریان بدون انقطاع در تجارت داخلی و خارجی کشور ایجاد کند.

چالش ­های پیش روی لجستیک در ایران

عمده ­ترین چالش­ های حوزه لجستیک در کشور را می­توان در دو بخش کلان مدیریتی و مولفه­ های حوزه لجستیک طبقه­ بندی کرد.

الف) چالش­ های مربوط به ساختار کلان مدیریتی

نبود دید کلان و سیستمی در خصوص مدیریت توسعه بلندمدت لجستیک در کشور؛ نبود سازوکارهای یکپارچه سیاستگذاری و اجرا در حوزه لجستیک کشور؛ نبود تعامل مطلوب میان وزارتخانه ­های متولی لجستیک و بخش خصوصی در مسایل مرتبط با حوزه لجستیک؛ عدم محاسبه شاخص­ های کلان لجستیک در برنامه ­های توسعه­ ای مانند هزینه­ های ملی لجستیک؛ ساختار سازمانی نامناسب: تجمیع شتاب زده و غیرکارشناسی دو وزارتخانه راه و ترابری و مسکن و شهرسازی و عدم انطباق آن با شرایط زمانی و جایگاه حمل و نقل در اقتصاد ملی.

ب) چالش­ های مربوط به مولفه­ های حوزه لجستیک

این چالش ­ها را می­ توان در دوزمینه زیرساخت ­های فیزیکی و غیرفیزیکی مورد مطالعه قرار داد. چالش­ های موجود در زیرساخت­ های فیزیکی به صورت مختصر به شرح ذیل است:

جایگاه لجستیک و حمل و نقل در سیاست­ های اقتصاد مقاومتی

یکی از اسناد بالادستی مهم در تدیون قانون برنامه ششم توسعه،‌ سیاست­ های اقتصاد مقاومتی است. از 24 بند این سند شش بند آن به طور مشخص مرتبط با حوزه لجستیک و زنجیره تامین است که در ادامه ارایه شده است:

نتیجه ­گیری

لجستیک تاثیر بسزایی بر فعالیت­ های اقتصادی کشورها دارد، به گونه­ای که طی سال­های 2007،‌2010 و 2012 از میان کشورهای بادرآمد سرانه هم سطح،‌ آن کشورهایی که عملکرد لجستیکی بهتری داشته ­اند شاهد یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت بوده ­اند. لذا یکی از اهداف مهم توسعه کشورها طی سالیان اخیر، ‌بهبود و ارتقای علکرد لجستیک بوده است.

رتبه ایران در شاخص عملکرد لجستیک (lPI) در سال 2016 با صعودی 18 پله­ای به 96 رسیده است. این نخستین بار است که روند نزولی ایران در رتبه بندی لجستیکی کشورها متوقف شده و صعود قابل توجهی در بهبود علکرد لجستیکی مشاهده شده است. اما متاسفانه رتبه ایران در شاخص جهانی توانمند سازی تجاری در سال 2016 با یک پله نزول نسبت به سال 2014 به رتیه 132 از میان 136 کشور رسیده است. مطاعات تطبیقی نشان می ­دهد اگرچه ایران به نسبت ترکیه و امارات دارای پتانسیل و شرایط بهتری برای تجارت است (شاخص ­های پایه ­ای)؛ اما عملکرد و بهره ­برداری از این ظرفیت­ ها در مقایسه با کشورهای ترکیه و امارات ضعیف­ تر است (شاخص­ های کلان اقتصادی، عملکرد لجشتیک،‌رقابت پذیری، سهولت کسب و کار)

به طور کلی اگرچه طی سالیان اخیر به موضوع حمل و نقل و لجستیک در برنامه ­های توسعه کشور توجه شده است، اما با توجه گستردگی و نقش آن در اقتصاد ایران نگاه شایسته­ ای نشده است. صنعت لجستیک نیاز به یک نگاه جامع و به هم پیوسته دارد. لذا لزوم تدوین یک نقشه راه جامع با نگاه آینده نگرانه در این صنعت نیاز است. اسناد راهبردی و توسعه کلان طیف وسیعی از بخش ­های اقتصادی را دربرگرفته، اما به حوزه لجستیک با وجود پشتیبانی از سایر بخش­ های اقتصادی کشور به لحاظ ماهیت آن تاکنون به طور مستقل پرداخته نشده است.