پخش زنده
امروز: -
فراخبر:
ارزیابی اعتراف مستند امریکا به نقش واشنگتن درکودتای 28مرداد
انتشار اسناد تازه ای از دخالت امریکا در کودتای 28 مرداد از نظر تاریخی و سیاسی بسیار حایز اهمیت است. این اسناد، گواه روشنی از نقض حاکمیت یک کشور مستقل توسط امریکا آنهم با خشن ترین وسیله یعنی کودتا و سرنگونی یک دولت قانونی بوده است.
پژوهش خبری صدا وسیما:شاید بتوان گفت کودتای 28 مرداد 1332 در تاریخ معاصر از جهت افشای نادرستی ادعای امریکا برای گسترش دموکراسی در جهان بعد از جنگ دوم جهانی و نیز شناخت دقیق تر رویکرد امریکا در سالیان بعد از این کودتا همچنان واجد ارزش تاریخی و سیاسی است؛ به خصوص که امسال برای نخستین بار اسنادی از سوی وزارت امور خارجه امریکا منتشر شد که بر این دخالت آشکار امریکا بر ضد یک دولت مستقل که خود از بانیان سازمان ملل متحد و برخوردار از حق حاکمیت داخلی بود صحه می گذارد. از این رو با وجود گذشت 64 سال از کودتای 28 مرداد امسال نخستین بار است که با انتشار اسنادی از نقش امریکا در طراحی و هدایت کودتای 28 مرداد 1332 یکی از اعترافهای تاریخ در زمانی صورت گرفت که دولت امریکا به بهانه آنچه که دخالتهای ایران در منطقه و حمایت از تروریسم مینامید به تحریم های جدید بر ضد ایران دست زد. امسال سالگرد کودتای 28 مرداد با دو رویداد دیگر هم همزمان شده و یکی از آن نیز انتشار گزارش وزارت خارجه امریکا درباره آزادی مذهبی در جهان است که در آن ایران نیز به نقض آزادی مذهبی متهم شده است و دوم تظاهرات ضد نژادپرستی که خود مصداقی از نقض حقوق بشر است. مجموعه تناقضات در سیاست های ترامپ این روزها دولت امریکا را در مخصمه مستمری قرار داده تا متزلزل ترین دولت امریکا در قرن اخیر در کمتر از یکسال به شروع به کار خود روزهای سختی را شاهد باشد. چنین رویکرد متناقضی در سیاست خارجی امریکا البته چندان بی سابقه نیست اما تناقض و وارونگی تا این حد آن هم تقارن زمانی این رویدادها جای بحث بررسی و تحلیل کارشناسانه در رسانه ها دارد تا با درک واقع بینانه تر سیاست های دولت امریکا فاصله زیاد میان حرف و عمل دولت و هیئت حاکمه امریکا روشنتر شود.
از امتناع تا تسلیم
با وجود آنکه نقش امریکا در کودتاهای قرن بیستم بر بسیاری از آگاهان و مورخان بدیهی و آشکار بوده است اما امسال برای نخستین بار دولت امریکا رسما اسنادی را منتشر کرد که از دخالت این کشور و بلکه سازماندهی و هدایت کودتا در پی درخواست‌های مکرر انگلیس پرده بر می‌دارد. در فروردین امسال «فدراسیون دانشمندان آمریکایی» در گزارشی به قلم استیون آفترگود Steven Aftergood نوشت: تاریخچه مستند دولت آمریکا درباره کودتای سال 1953(28 مرداد در ایران) که ماموران سازمان سیا در آن مشارکت داشتند و از حالت محرمانگی خارج شد، برای دهه‌ها به صورت گسترده مورد تقاضای مورخان بود. در سال‌های اخیر، چنین به نظر رسید که این اسناد در شرف انتشار یافتن است اما اکنون مشخص شده است که انتشار این اسناد برای مدت نامشخصی به تعویق افتاده است.[1] البته اکنون با انتشار بخشی از این اسناد می‌توان گفت به این انتظار پاسخ داده شده است.
جنجال درباره این موضوع ابتدا در سال 1389 رخ داد؛ یعنی زمانی که وزارت خارجه آمریکا تاریخچه رسمی روابط خارجی آمریکا در ارتباط با ایران را منتشر کرد و به اقدام مخفی سیا در سال 1953 بر ضد دولت مصدق هیچ اشارهای نکرد، این اقدام باعث اعتراض و استهزاء شد.
این لغزش منجر به تصویب قانونی در سال 1992 میلادی شد که در آن مجموعه روابط خارجی آمریکا ملزم شد تاریخچه کامل، دقیق و معتبری را از سیاست خارجی آمریکا ارائه کند. وزارت امور خارجه آمریکا همچنین قبول کرد که گزارش« مکتوب با رویکرد گذشته محور » درباره ایران ارائه کند و سوابق منتشر شده را اصلاح کند.[2] می‌توان گفت انتشار این اسناد نه بعد از 30 سال که بعد از 64 سال گویای نگرانی‌هایی بوده است که از افشای ماهیت سیاست خارجی امریکا در افکار عمومی جهانی وجود داشته است. مسلماً دخالتهای امریکا در کودتاهای قرن بیستم به خصوص کودتای 1332 بر ضد دولت مصدق محدود نمی‌شود و بیش از 60 مورد از دخالتهای امریکا برای تغییر دولت‌ها با توسل به زور شناسایی شده است.[3]
تسلیم در برابر تاریخ: انتشار اسناد جدید از نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد علیه دولت مصدق[4]
به گزارش سرویس بین‌الملل خبرگزاری صداوسیما روزنامه فایننشال تایمز نوشت: اسناد جدیدی که وزارت خارجه آمریکا از طبقه‌بندی خارج کرده است نشان می‌دهد دولت انگلیس در نوامبر 1952(1331شمسی) از آمریکا خواسته بود که به کودتا برای سرنگون کردن دولت محمد مصدق نخست‌وزیر وقت ایران بپیوندد. به گفته دو کارشناس موسسه خصوصی آرشیو امنیت ملی آمریکا که این اسناد را به دست آورده است، این اسناد نخستین اسنادی است که تایید می‌کند انگلیس، آمریکا را ترغیب کرده است که به سرنگون کردن دولت مصدق کمک کند.
امریکا با بزرگ نمایی تهدید شوروی دست به کودتاهای مکرر در مناطق مختلف جهان می‌زد اگر انگلستان بهخصوص پس از فروپاشی عثمانی از روی کار آوردن پادشاهان حمایت میکرد تا استعمار نوین خود را تداوم بخشد امریکا با نظامیان انس بیشتری داشتند؛ رویه‌ای که از ناحیه رقیب خود یعنی شوروی نیز در پیش گرفته می‌شد. در هر حال از میان حداقل 7 کودتای موفقی که امریکا برای به قدرت رساندن افراد خود انجام داده انتشار اسناد دخالت امریکا در کودتای 28 مرداد که به تازگی از طبقه‌بندی خارج شد بی‌سابقه است.[5]
مروری بر تلگراف ها و مکاتبات میان امریکا با سفارت این کشور در تهران[6] ابعاد تازه‌ای از نقش امریکا در کودتای 28 مرداد را فاش کرد. برخی از این اسناد به صورت اینفوگرافی در بخش فضای مجازی خبرگزاری صداوسیما معرفی شده است.[7]
"استعمارگر پیر دست در دست استعمارگر جوان
الف) آمریکا
آن چنان که از شواهد و قرائن تاریخی و نیز کتاب‌ها، مصاحبه‌ها و اعترافات عوامل کودتا برمی‌آید، مجری‌اصلی کودتا ایالات متحده آمریکا با همفکری و همکاری بریتانیا بوده است. طرح کودتا توسط سازمان سیا و در زمان ریاست آلن دالس در دوران ریاست جمهوری ترومن از حزب دموکرات ریخته شده بود. جمهوریخواهان‌که در سال1332 روی کار آمدند، از همان ابتدا با ایران سر جنگ داشته‌اند. از این به بعد، شرایط داخلی در آمریکا نیز آماده شد که این کشور با انگلستان در مورد ایران همکاری کند. این موضوع در کتاب «وودهاوس» به نام«عملیات چکمه در ایران» آمده است. او از مأموران عالیرتبه «ام.آی.6» بود که در عملیات‌مذکور نقش مؤثری داشت. او در کتاب خود می‌گوید: «مشکل ما این بود که آمریکایی‌ها هنوز قانع نشده بودند. دلیل آنچه که آنها در سال 31 و یا اوایل32 دست به کودتا نزدند، برای این بود که هنوز به وحدت نظر و رویه‌ای دست نیافته بودند. کیم روزولت، نوه رئیس‌جمهور اسبق آمریکا، عضو سازمان سیا و کارشناس امور خاورمیانه آن سازمان، عامل اصلی اجرای کودتا بود که سه هفته قبل از انجام کودتا همراه با یک میلیون دلاری که به عنوان هزینه‌های اولیه در نظر گرفته شده بود وارد ایران شد. البته بنا بر گفته او، تا پایان کار فقط هفتاد و پنج هزار دلار آن هزینه شد و بقیه به شاه هدیه گردید. روزولت در راستای طرح‌خویش ملاقات‌هایی با شاه و مصدق صورت داد و سپس دستور عزل مصدق و نصب زاهدی را در دو برگ‌جداگانه از شاه دریافت کرد و از شاه خواست برای انجام بهتر کودتا کشور را ترک کند.
تظاهرات همه روزه توده‌ای‌ها اوضاع اجتماعی را متشنج ساخته بود و عوامل کودتا که با دلارهای آمریکا اجیر شده بودند، در 27 مرداد به خیابان‌ها ریخته و فضای ناامنی را به وجود آوردند.
حتی برخی از این افراد خود را مارکسیست معرفی می‌کردند و شایعه خطر کمونیسم را در سراسر ایران گسترش دادند، به‌گونه‌ای که بسیاری از افراد نزدیک به مصدق باورشان شده و به خاطر آنکه کشور به دست مارکسیست‌ها نیفتد، از مصدق دست کشیده و به شاه پناه آوردند.
نقش شرکت‌های نفتی آمریکا نیز در کودتا اساسی بوده است. آنها مبالغ هنگفتی بین سال های1320 تا 1332 در انتخابات انگلیس و آمریکا خرج کردند که به از دست دادن قدرت حزب کارگر به‌سود حزب محافظه کار در انگلیس و کناره‌گیری حزب دموکرات به سود حزب جمهوریخواه در آمریکا منجر شد.
سرمایه‌داران نفتی با این تغییرات توانستند نفوذ و قدرت خود را برای اقدام علیه دولت ملی ایران که می‌رفت منافع شرکت‌های بزرگ نفتی را در خاورمیانه و جهان با مخاطرات جدی روبرو سازد (ایران الگوی مبارزه سایر ملل علیه استعمار شده بود)، یکپارچه کرده و با سرنگون کردن دولت ملی، رژیم مطیع و دست نشانده را برای غارت این کشور تا به مدت 25 سال دیگر بر پا نگه دارد. با شکوفایی نهضت ملی ایران و خارج شدن منابع نفتی از دست انگلیسی‌ها، آنها در بندر بصره روبه‌روی پالایشگاه آبادان ناو جنگی مستقر کردند.
طبعاً آمریکایی‌ها که پس از روی کار آمدن شاه در 40 درصد از نفت ایران شریک شدند، هدفشان از همکاری با انگلیس و اجرای کودتا چند مسئله بوده است:
1- دستیابی به نفت ایران؛
2- استقرار یک دولت دست نشانده در منطقه خاورمیانه؛
3- ممانعت از گسترش کمونیسم در ایران و منطقه خاورمیانه؛
4- کنترل شوروی از طریق مرزهای ایران؛
5 - جلوگیری از شیوع جنبش مقاومت ایران به سایر کشورهای منطقه؛
6- تقویت بلوک غرب از طریق عضوگیری بیشتر به ویژه در سازمانهای جهانی چون سازمان ملل متحد؛
7- دسترسی به یک بازار مصرف گسترده برای فروش کالاهای اقتصادی خود ؛
8- افزایش سرمایه‌گذاری در ایران در زمینه‌های اقتصادی و نفت و گاز ؛
9- فروش تجهیزات نظامی به ایران؛
ب- انگلیــس:
هر چند نوع پوشش خبری انتشار اسناد دخالت امریکا در کودتای 28 مرداد از سوی رسانه‌های انگلیسی نشان دهنده تلاش این رسانه‌ها برای کمرنگ کردن نقش انگلیس در کودتاست اما نقش محوری انگلیس در طراحی این کودتا انکار ناپذیر است.[8] با این حال انگلستان به تنهایی قادر به انجام کودتا در ایران نبود. این‌کشور در حال بازسازی ویرانه‌های ناشی از جنگ جهانی دوم بوده و از این جهت نیازمند به مواد نفتی ایران‌بود. از سوی دیگر مستعمرات انگلیس یکی پس از دیگری، خواهان استقلال بودند. انگلستان به ویژه در هند، مصر و ... درگیر مبارزات ضد استعماری گسترده و هزینه بری بوده است.
از این‌رو نه نیرو، نه وقت و نه بودجه کافی برای کنترل و مهار جنبش در ایران نداشت، عمده نقش انگلستان در زمینه تحریکات مداوم آمریکا و عوامل دربار بوده است. انگلستان در ایران دارای عوامل متعدد و بانفوذ و قدرتمندی بوده است. جبهه دربار به نقشه‌ها و کمک‌های مالی و بین‌المللی انگلستان در مقابل مردم متکی بوده و همواره در مجلس، ارتش و ... در مقابل خواسته‌های مردمی سنگ‌اندازی می‌نمود. انگلستان در کشور نیز، به تحریک اراذل و اوباش پرداخته و با ناامن نشان دادن کشور از طریق تظاهرات متعدد و با بزرگ نمایی نفوذ کمونیسم در ایران، سرانجام توانست حمایت آمریکا را به دست آورد. حتی تظاهراتی توسط اراذل به نام توده‌ای‌ها صورت می‌گرفت تا سبب وحشت نیروهای مذهبی و مردم گردد.
نقش دیگر انگلستان، تلاش در صحنه‌های جهانی جهت تحریم نفتی ایران بود. انگلیس تمامی شرکت‌های نفتی و کشورهای دیگر را تحریک نمود تا از ایران نفت نخرند. این امر سبب وخیم‌تر شدن اوضاع اقتصادی ایران گردید، به گونه‌ای که مصدق به توزیع اوراق مشارکت در جامعه پرداخت. همچنین انگلستان نقش مهم و تاریخی خود را که همان"اختلاف اندازی و حکومت کردن" بود، به مرحله اجرا گذارد. اختلاف میان ملیون، سیاست موفق انگلستان بود. این کشور از طریق شایعه‌پراکنی‌ها و جاسوسان خویش در میان نیروهای سیاسی مخالف، دست به تفرقه زده و سپس جدایی آنها را از یکدیگر سبب گردید که نقش اساسی در سقوط دولت مصدق داشت. بدین‌سان کرمیت روزولت از دستاندرکاران دیگر کودتای انگلیسی-آمریکایی، نیز خاطرات خود را در این زمینه منتشر و تمام جزئیات کودتا را فاش کرده است. روزنامه کیهان در تاریخ 21 و 26 فروردین 1358 متن مصاحبه کرمیت روزولت طراح کودتای 28 مرداد با روزنامه «لوس‌آنجلس تایمز» را به چاپ رساند. وی در این مصاحبه می‌گوید: کودتای ایران نخستین عملیات مخفی علیه یک دولت خارجی بود که به وسیله «سیا» در ماههای آخر حکومت ترومن تنظیم شده بود. با اجرای این طرح موفقیت‌آمیز در ایران، که «سیا» آن را طرح «آژاکس» نامگذاری کرده بود، جان فاستر دالس، وزیر خارجه دولت آیزنهاور، به حدی خشنود گردید که در نظر داشت نظیر کودتای ایران را در کنگو، گواتمالا و اندونزی انجام دهد و در مصر نیز حکومت عبدالناصر را ساقط کند.[9]
نتیجه گیری
کودتای 28 مرداد یادآور کودتای ننگین و سیاهی است که شیرینی نهضت ملی شدن صنعت نفت را در کام ملت ایران تلخ کرد. پس از پیروزی قیام 30 تیر به رهبری آیت‌ا... کاشانی که باعث روی کار آمدن مجدد دکتر محمد مصدق شد، عوامل داخلی و خارجی با ایجاد اختلاف بین شخصیت‌های ملی و مذهبی مانند آیت ا... کاشانی و دکتر محمد مصدق سعی کردند از اتحاد مردم ایران علیه منافع استعمارگران انگلیس و آمریکا جلوگیری کنند. لیکن به دلیل نفوذ روحانیت در لایه‌های اجتماعی جامعه و هوشیاری شخصیت هایی مانند آیت ا... کاشانی این امر به آسانی دست یافتنی نبود؛ بنابراین بریتانیا و آمریکا راهی جز طراحی و اجرای کودتای 28 مرداد علیه دولت وقت ایران نداشتند.
انگلیس که پس از کوتاه شدن دست خود از صنعت نفت ایران، منابع بسیاری را در منطقه و بهخصوص ایران از دست داده بود، با قطع امید از رسیدن به توافق، وارد مطالعه طرح یک کودتای نظامی شد. در ابتدا آمریکا مخالف بود، اما پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا باعث تغییرات عمده‌ای در سیاست خارجی آمریکا شد. کرمیت روزولت، رئیس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به فرماندهی عملیات انتخاب شد و آمریکا و انگلیس، ستاد مشترکی را در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس در قبرس تشکیل دادند و عملیات کودتا را طرح‌ریزی کردند. اگرچه اجرای نقشه کودتا در 25 مرداد شکست خورد و شاه از ایران فرار کرد، اما دلایل مختلفی باعث شد که در 28 مرداد 1332 کودتا عملی شود و بدین ترتیب با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلی و استعمار خارجی یکی از ننگین‌ترین دوره‌های استبداد در تاریخ معاصر ایران رقم خورد و باعث حاکمیت 25 سال دیکتاتوری محمدرضا شاه با حمایت مستکبرین و به خصوص آمریکا گردید.
بسیاری از دستاندرکاران کودتا در خاطرات یا مقالات خود به نقش این دو قدرت بزرگ اعتراف کرده‌اند. کریستوفر مونتاگ وودهاوس (C.M.Woodhouse)، مأمور ارشد سازمان جاسوسی انگلیس"اینتلیجنت سرویس" و یکی از طراحان توطئه کودتا، از جمله این افراد است که در سال 1982 خاطراتش را منتشر کرد. بخشی از این کتاب، تحت عنوان اسرار کودتای 28 مرداد در سال 1368 در ایران ترجمه و منتشر شد. سی.ام.وودهاوس به روشنی پرده از توطئه انگلیس برداشته و به نقش خود در کودتا اعتراف می‌کند: «برخلاف باور عمومی، نقشه سرنگونی مصدق، ابتدا توسط وزارت خارجه بریتانیا طراحی شد. این نقشه به وسیله دولت کارگری بریتانیا به مرحله اجرا گذاشته شد.»
با گذشت شش دهه از این کودتا برخی معتقدند که کودتای ۲۸ مرداد تأثیر مهمی بر روابط ایران و آمریکا گذاشت که هنوز آثار آن در روابط دو کشور محسوس است. به طوری که برخی از سیاستمداران آمریکایی به آن اذعان کرده‌اند. در ۱۸ مارس سال۲۰۰۰ (م) مادلین آلبرایت وزیر امورخارجه وقت آمریکا در جلسه «شورای آمریکاییان- ایرانیان» گفت: "در سال ۱۹۵۳ آمریکا نقش موثری در براندازی نخست‌وزیر مردمی ایران محمد مصدق داشت. دولت آیزنهاور معتقد بود که اقداماتش به دلایل استراتژیک موجه‌اند. ولی آن کودتا آشکارا باعث پس رفت سیر تکامل سیاسی ایران شد و تعجبی ندارد که هنوز بسیاری از ایرانیان از این دخالت آمریکا در امور داخلی آنان ناراحت‌اند." [10]
انتشار اسناد تازه ای از دخالت امریکا در کودتای 28 مرداد از نظر تاریخی و سیاسی بسیار حایز اهمیت است. اولا این اسناد، گواه روشنی است از نقض حاکمیت یک کشور مستقل توسط امریکا آنهم با خشن ترین وسیله یعنی کودتا که کاملا تحمیل یک خواسته به ملت و سرنگونی یک دولت قانونی بوده است. این رویه امریکا بعد از جنگ دوم جهانی که آن هم با قتل عام مردم هیروشیما و ناکازاکی پایان یافت، تداوم نقض حقوق بشر در کارنامه امریکا را ثابت می‌کند. البته دهها مورد کودتای موفق و شکست خورده امریکا نشان داد که امریکا هیچ گاه از این رویه خود دست بر نداشته است و در حال حاضر نیز بوی کودتای امریکایی در ونزوئلا به مشام می‌رسد. در هر حال این اسناد تازه نشان می‌دهد که امریکا هیچ‌گاه دموکراسی و حقوق بشر را در برابر منافع خود واجد ارزش نمی‌داند. تلاش امریکا در مقاطعی برای بهبود چهره خود نظیر اعتراف و عذرخواهی برخی از وزرای خارجه اسبق امریکا اگرچه اعتراف به اشتباه است اما می‌بایست با سیاست‌های عملی برای تغییر رویکرد خود در قبال ملت ایران و ملتهای مستقل با نتایج عملی روبرو می‌شد حال آنکه در عمل بر خلاف این انتظار، سیاست‌های دولت امریکا نه تنها رویه مسالمت جویانه که رویه مزورانه و به تعبیر رهبر انقلاب دست چدنی در آستین مخملی نشان می‌دهند که با تهدید و ارعاب در صدد تداوم و پی‌گیری سیاست‌های خود هستند. این امر نشان‌دهنده آن است که امریکا قابل اعتماد نیست. نکته دیگر آنکه کودتای 28 مرداد و دخالت خارجی آنگاه امکان توفیق یافت که تفرقه و دو دستگی و چند دستگی به جای اتحاد و همبستگی قرار گرفت و این درس بزرگ و عبرتی قابل تامل از کودتای 28 مرداد است.
پژوهش خبری // گروه سیاسی
* منابع در آرشیو در دسترس است.
ضمیمه:
نظر شما