-کتابهای کمک آموزشی چرا تا این حد، بازار نشر را فراگرفته اند؟

- چه دلایلی حضور گسترده این منابع را توجیه می­ کند؟

-کتابهای غیر استاندارد چه معایبی دارند؟

-کدام نهاد مسئول نظارت و ارزیابی و ساماندهی تولید و انتشار این کتابهاست؟

روند صعودی انتشار کتابهای کمک آموزشی در سالهای اخیر

آمار خانه کتاب از روند صعودی تعداد عناوین، شمارگان و بهای کلی کتابهای کمک آموزشی از ابتدای سال 90 تا نیمه نخست سال 95 حکایت دارد. به طوری که در سال 94 نسبت به سال قبل از آن رشد نزدیک به دوبرابر داشته و از 6613 عنوان در سال 93 به 12034 در سال 94 رسیده است.

همچنین به گفته فریبا کیا معاون ساماندهی دفتر تکنولوژی و انتشارات آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ­ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، گرچه آمار مشخصی از انتشار کتابهای کمک درسی و کمک آموزشی در دست نیست، می­توان چاپ و انتشار کتاب های آموزشی و کمک آموزشی در کشور را سالانه 10 هزار عنوان پیش بینی کرد.

آمار و اطلاعات ثبت شده در خانه کتاب نیز نشان از افزایش ۶۹ درصدی کتاب‌های کمک درسی در دو بازه زمانی یکسان در سال‌های ۹۵و ۹۶ دارد. در اردیبهشت ماه سال گذشته، ۲۷۱ عنوان کتاب در حوزه کمک درسی منتشر شده که این آمار در مقایسه با اردیبهشت ماه سال جاری با ۶۹ درصد افزایش به ۴۵۷ عنوان رسیده است و این در حالی است که در همین بازه زمانی تعداد عناوین کل کتابهای منتشر شده 27 درصد رشد داشته است.

(در اردیبهشت ماه سال 95 در مجموع 5 هزار و 960 عنوان کتاب منتشر شده که در مقایسه با بازه زمانی مشابه در سال 96 با 27 درصد افزایش به 7 هزار و 575 عنوان رسیده است.). 

چه دلایلی حضور گسترده این منابع را توجیه می­کند؟

محمد الهی، کارشناس آموزش و پرورش می­گوید: برخی کتاب‌های درسی گنگ­اند و برخی دیگر مثل شیمی، فیزیک و ریاضی به اندازه کافی سوال و تمرین ندارند و باعث می‌شوند دانش‌آموزان به کتاب‌های کمک آموزشی نیاز پیدا کنند.

البته حسین طلایی‌زواره، معاون سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی این گفته را تائید نمی‌کند ولی چون می‌گوید کتاب‌های درسی براساس متوسط هوش و استعداد دانش‌آموزان نوشته می‌شود و افراد پایین‌تر و بالاتر از این سطح ممکن است به کتاب‌های مکمل نیاز پیدا کنند، ‌معلوم است که بخشی ازاین نیاز واقعی است. 

مسئولان آموزش و پرورش معتقدند که کتابهای درسی برای حد متوسط دانش آموزان نوشته می شود و دانش آموزانی که در سطحی بالاتر و یا پایین تر از حد متوسط قرار دارند طبیعی است که از طریق منابع تکمیلی و کمک آموزشی نیازشان را تامین می­کنند و در واقع کتابها و منابع کمک آموزشی استاندارد در این مواقع کمک شایانی در یادگیری دانش آموزان و تکمیل فرایند یادگیری دارند. اما نکته مهم این است که تشخیص این که کدام کتاب کمک آموزشی برای کدام دانش آموز مناسب است نیز به عهده معلمی است که با آن دانش آموز مرتبط است.

برخی از دلایل حضور گسترده کتاب های کمک آموزشی عبارتند از:

- ضعف نگارش کتاب های درسی

- کافی نبودن تمرین ها و سوالها در کتابهای درسی

- تالیف کتاب های درسی بر اساس متوسط هوش و استعداد دانش آموزان

- تغییرات گسترده کتابها و زمان اندک کلاس ها برای تدریس و تطابق با متون کتابهای درسی جدید التالیف

- تفوق کنکور بر تمام شئون آموزشی در دبیرستانها و تسری آن به تدریج تا پایین ترین سطح تحصیلی در دبستانها

- حساسیت بیش از حد خانواده ها برای هماهنگ شدن هرچه بیشتر با روند کنکورگرایی و عقب نماندن از آن

- وجود بازار پرسود تولید و انتشار مواد کمک آموزشی و تجاری شدن آموزش

- تبلیغات گسترده بازاریابان کتابهای کمک آموزشی در سطح مدارس و توجیه اقتصادی معرفی این کتابها برای مدیران مدارس که بخشی از سرانه مدارس را از راه همین تخفیف ها و پورسانت های دریافتی تامین می کنند.

- تبلیغات گسترده در رسانه­ ها

کتابهای غیر استاندارد چه معایبی دارند؟

حجت اسلام محی الدین بهرام محمدیان، معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش: الزام دانش آموزان به خرید کتاب‌های کمک درسی و تدریس آن در ساعات رسمی مدارس غیر قانونی است اما متأسفانه برخی معلمان برای کم و آسان کردن کار خود در کلاس از کتاب‌های کمک درسی استفاده می‌کنند که تخلف آشکار است. کتاب‌های کمک درسی غیر استاندارد موجود در بازار مفاهیم اضافی را به دانش آموزان تحمیل می‌کند که متناسب با سطح رشد دانش آموزان نیست و موجب اخلال در فرآیند تربیتی و آموزشی می‌شود.

کتاب‌های کمک آموزشی غیر استاندارد موجود در بازار فاقد خلاقیت محوری، سوال محوری و عمق کافی است. این کتاب‌ها ذهن دانش آموزان را معطوف به چند سوال چهار گزینه‌ای می‌کند و ناخودآگاه به دانش آموز القا می‌کند که یک بخش از کتاب درسی مهم‌تر از بخش‌های دیگر است و به این ترتیب آموزش سایر بخش‌ها را بی کیفیت و کم اهمیت جلوه می‌دهند.

بعلاوه این واقعیت که تقریبا نیمی از کتابهای کمک درسی در بازار فاقد استاندارهای لازم هستند،موضوعی نگران کننده و در نظر مسئولان آموزش و پرورش ضد آموزشی تلقی می شود . ابزارهای کمک درسی نامناسب و محتواهایی که به جای رشد و پرورش خلاقیت در کودکان، ذهن آنها را تنبل بار می آورند و به جای آنها می اندیشند و کار می‌کنند، اهداف آموزش و پرورش را تامین نمی کنند و جز رکود و انجمادد فکری و تکیه به محفوظات خاص آن هم در برخی مباحث درسی و صرفنظرکردن از برخی مباحث دیگر آموزشی نتیجه ای نخواهند داشت.

ابراهیم سحرخیز، معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش نیز به مافیای این کتاب‌ها اشاره و عنوان می‌کند: دست‌های متعددی در این بازار است که مانع از برخورد با این ناشران می‌شود. این ناشران به‌راحتی در صدا و سیما و سایر رسانه‌ها و در بلیبوردهای تبلیغی در سطح شهر تبلیغ می‌کنند. بر اساس آمار ارائه شده از سوی دفتر انتشارات آموزشی وزارت آموزش و پرورش، به طور میانگین دانش‌آموزان مقطع ابتدایی در طول 5 سال تحصیل از بیش از 5 تا 6 کتاب مرتبط استفاده و خانواده‌ها مجبورند برای خرید این میزان کتاب مبلغی را هزینه کنند که با توجه به موقعیت اجتماعی و اقتصادی خانواده‌ها، این رقم متفاوت است. 

معایب کتابهای غیر استاندارد

- تحمیل مفاهیم اضافی به دانش آموزان

- مانع رشد خلاقیت در دانش آموزان

- تنبلی ذهنی دانش آموز

- هدایت ذهن دانش آموز به برخی مباحث و غفلت از مباحث مهم دیگر

- اتکای دانش آموز به محفوظات

- تحمیل هزینه های اضافی به خانواده ها

بعلاوه گاهی تولید شتاب زده این کتابها در رقابت با دیگر ناشران کمک درسی، کیفیت این کتابها را بشدت تنزل می­ دهد به گونه ­ای که در مورد کتاب های پایه دهم در سال گذشته که جدید التألیف بودند، تا قبل از مهرماه و آغاز سال تحصیلی، ‌برخی کتابهای کمک آموزشی پایه دهم، به گفته یکی از دبیران پایه، بر اساس مطالب نسخه پیش نویس کتاب درسی،‌ و البته با غلط ­های فراوان به چاپ هفتم نیز رسیده بود و این در حالی است که نسخه اصلی کتاب مورد نظر،‌ هنوز نهایی و منتشر نشده بود.

کلام آخر

هم‌اکنون بازار نابسامان و با سودجویی فراوان در عرصه کتاب‌های کمک آموزشی ایجاد شده است. اگر هد‌ف آموزشی رشد‌ و پرورش استعد‌اد‌ها و خلاقیت ­هاست اگر نظام آموزشی د‌ر پی اصلاح کتب د‌رسی و پژوهشی کرد‌ن محتوی و گسترش تفکر د‌ر بین د‌انش‌آموزان است، اگر به د‌نبال یاد‌گیری عمیق و با د‌وام هستیم و نمی‌خواهیم شاگرد‌ان و نسل آیند‌ه کشور را د‌ر ابتد‌ائی‌ترین سطح از یاد‌گیری نگه د‌اریم. اگر به اقد‌امات و تلاش‌های مؤلفان کتب د‌رسی د‌ر اصلاح کتب ارزش و اهمیت قائل هستیم و آن را یک اصلاح واقعی و لازم می‌شماریم، حتماً باید‌ تکلیف خود را با کتب مختلفی که با عناوین متفاوت لیکن با کارکرد‌ی یکسان همه این موارد‌ را زیر سؤال برد‌ه و با اقد‌امات خویش نه تنها موجب بهبود‌ د‌ر یاد‌گیری نمی‌شوند‌ بلکه موجب انجماد‌ فکری د‌انش‌آموزان نیز می‌شوند‌ و با تهیه جواب کلیه پرسش‌ها و سؤالات و بحث و گفت‌وگوها،‌ غذای آماد‌ه‌ای را د‌ر اختیار دانش آموزان می‌گذارند‌، روشن کنیم.

قطعا نظارت دقیق­ تر آموزش و پرورش و همراهی و هماهنگی همه نها های ذیربط از جمله وزارت ارشاد و رسانه ­ها با آموزش و پرورش در معرفی آثار استاندارد و جلوگیری از نشر آثار غیر استاندارد و فاقد مجوز می­ تواند بسیار موثر باشد. و در این میان ،‌اجرایی شدن هرچه سریعتر قانون حذف کنکور نیز می تواند تا حد زیادی از رشد و رونق بی رویه و غیر لازم کتابهای کمک آموزشی (‌مجاز و غیر مجاز) بکاهد و به بازگشت به وضع متعادل و کارکرد واقعی و به جای منابع کمک آموزشی کمک کند.

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر: فریفته هدایتی