بازخوانی جایگاه شورای عالی انقلاب فرهنگی

پژوهش خبری صدا وسیما:19 آذر ماه سالروز تبدیل ستاد انقلاب فرهنگی به شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 63 به فرمان امام خمینی (ره) است. نوشتار حاضر با مروری بر جایگاه شورای عالی انقلاب فرهنگی و گفتمان­ های حاکم بر شورا، به بررسی نقش و جایگاه این شورا و انتظارات از این شورای مهم که عنوان قرارگاه فرهنگی کشور را پیدا کرده است، می­ پردازد.

شورا و موقعیت آن از منظر قانون و رهبران انقلاب اسلامی

شورای عالی انقلاب فرهنگی از جمله نهادهای خاص در نظام جمهوری اسلامی ایران است که در ادوار مختلف جمهوری اسلامی ایران به تدریج وظایف و کارکردهای گسترده ای یافته است.

شورای عالی انقلاب فرهنگی که امروز نهاد مهم تصمیم ­گیر و سرنوشت ­ساز در عرصه فرهنگ و آموزش عالی و مسائل دانشگاه هاست با این حال در قانون اساسی ذکری از آن به میان نیامده است. قانون عادی خاصی هم برای تشکیل، تاسیس و شرح وظایف آن تصویب نشده است. وجود آن در ضمن برخی قوانین عادی به رسمیت شناخته شده است. البته قانون تعیین وضعیت استخدامی شورا در ماده واحده­ای در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. مبنای تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی حکم بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (ره) در 23 خرداد سال 1359 است که همزمان با تعطیلی دانشگاه­ها ستادی به نام ستاد انقلاب فرهنگی تشکیل شد. حکم امام بدین شرح بود:

« به حضرات آقایان محترم مسئولیت داده می­ شود تا ستادی تشکیل دهند و از افراد صاحب نظر متعهد از بین اساتید مسلمان و کارکنان متعهد و دانشجویان متعهد با ایمان و دیگر قشرهای تحصیل­کرده متعهد و مؤمن به جمهوری اسلامی دعوت نمایند تا شورائی تشکیل دهند، و برای برنامه ریزی رشته‌های مختلف و خط مشی فرهنگی آینده دانشگاه­ها بر اساس فرهنگ اسلامی و انتخاب و آماده سازی اساتید شایسته، متعهد، آگاه و دیگر امور مربوط به انقلاب آموزشی اسلام اقدام نمایند. بدیهی است بر اساس مطالب فوق دبیرستان­ ها و دیگر مراکز آموزشی که در رژیم سابق با آموزش و پرورش انحرافی و استعماری اداره می‌شد تحت رسیدگی دقیق قرار گیرد تا فرزندان عزیزم از آسیب و انحراف مصون گردند.»^[1]

این ستاد سپس در 19 آذر 1363 با نام شوای­ عالی انقلاب فرهنگی به کارش ادامه داد. اعضای شورا با حکم مقام رهبری انتخاب می­ شوند و ریاست آن­را ریاست جمهور بر عهده دارد. مصوبات شورا مانند قوانین در روزنامه رسمی و مجموعه قوانین ثبت می­ شود.[2]

امام در باره الزام آور بودن مصوبات شورا فرمودند: ضوابط و قواعدی که شورای محترم انقلاب فرهنگی وضع می­ نماید باید ترتیب اثر داده شود. رهبر معظم انقلاب درباره اهتمام خاص امام (ره) درباره مصوبات شورا فرمودند:

امام خمینی (ره) فرمود: باید به مصوّبات شورای عالی انقلاب فرهنگی عمل بشود؛ یعنى حکم قانون به مصوّبات دادند. مسئله‌ى دوّم، مسئله‌ى این شورا است؛ شوراى عالى انقلاب فرهنگى یکى از آن ابتکارات واقعاً با برکت امام بزرگوار بود. اوّل ستاد انقلاب فرهنگى بود، بعد مسئله‌ى شوراى انقلاب فرهنگى که به ایشان پیشنهاد شد، بدون هیچ گونه لِمَ‌و‌بمَ‌اى پذیرفتند و حکم مستحکمى دادند. بعد من از ایشان - رئیس جمهور بودم - سؤال کردم مصوّبات ما [قانون باشد]، ایشان گفتند بایستى به مصوّبات عمل بشود؛ یعنى حکم قانون به مصوّبات دادند. از نظر رهبر معظم انقلاب این شورا در فرازی بالاتر از مسئولیت ­ها و وظایف دستگاه­ های مختلف قرار دارد. - فلسفه وجودی این ترکیب [شورا] برخورداری از قدرت تصمیم گیری و اجراست. این ترکیب باید و می­ تواند کشور و جامعه را در حرکتی نظام مند پیشرو به سمت و سوی آرمان­ ها پیش ببرد. - این شورا به فعالیت همه دستگاه ­ها سمت و سوی واحد فرهنگی می­ دهد.[3]

رهبر معظم انقلاب همچنین با تاکید بر الزامی بودن اجرای مصوبات شورا تاکید دارند" آقایانى که مجریان کارهاى فرهنگى هستند، مصوبات اینجا را مصوبات قانونى و الزامى بدانند. این طور نباشد که هر وقت دلشان خواست، بر طبق آن رفتار کنند و هر وقت دلشان نمی­ خواهد، رفتار نکنند. فرض بفرمایید اعضاى این شورا در جلسات متعددى نشستند و سیاست­ هاى فرهنگى را تصویب کردند که سیاست ­هاى فرهنگى خوبى هم بود، بعد - مثلاً - در مجمع تشخیص برود و آن جا هیچ مورد توجه قرار نگیرد. این درست نیست. این جا یک مرکز اساسى و مهمى است؛ این جا براى کار فرهنگى، قطعاً بر مجمع تشخیص، اولویت دارد. حداقل این که اصولاً این جا براى کار فرهنگى تشکیل شده است، ولى آن جا مجموعه اى است که مشاورین رهبرى هستند. این جا منصوبین رهبرى هستند که باید بنشینند و راجع به مسائل و سیاست­ هاى فرهنگى بحث کنند و وقتى آن بحث را به مجمع تشخیص مى فرستند، آن جا هم باید با نظر اعتبار به اینها نگاه کند. نمى ­گویم هرچه که این جا گفته بودند، عیناً باید در مجمع تشخیص، تصویب مى­ شد؛ مجمع تشخیص هم در این تصمیم حق دارد، ولى باید با چشم اعتبار نگاه و توجه مى­شد که این کار نشد. البته بعد از آن در دفتر ما مقدارى جبران شد و آن سیاست­ هاى فرهنگى که این جا مشاهده شده بود، در سیاست های کلّى نظام براى برنامه ى سوم مندرج گردید.[4]

همچنان که ملاحظه شد هم امام خمینی (ره) رهبر کبیر انقلاب و هم رهبر معظم انقلاب بر اهمیت و جایگاه راهبردی این شورا و الزام آور بودن اجرای مصوبات آن تاکید داشته اند.

گفتمان­ های حاکم بر شورا در ادوار گذشته به شرح زیر است:

الف: گفتمان آموزش محور

می ­توان گفت شورا در تاریخ فعالیت خود سه دوره گفتمانی را به صورت غالب تجربه کرده است[5] . دوره اول گفتمان آموزش و اصلاح دانشگاه­ ها اولویت داشت. وظیفه شواری عالی انقلاب فرهنگی در این دوره عبارت بود از پیگیری بازسازی نظام آموزش عالی با توجه به:

ویژگی فرابخشی، موفقیت مستحکم و جایگاه مستمر شورای عالی انقلاب فرهنگی.

دیدی بلندنگر به استراتژیک و فارغ از دسته‌بندی­ های سیاسی و دل مشغولی‌های روزمره شورای عالی انقلاب فرهنگی.

در این دوره اصلاح و بازسازی دانشگاه­ها برای راه اندازی دوباره و خارج کردن عناصر وابسته از دانشگاه­ ها اولویت اصلی بود.

ب. گفتمان مدیریت فرهنگی

دوره دوم که بعد از جنگ و دوران سازندگی را در بر می گیرد گفتمان مدیریت و برنامه ریزی بر شورا حاکم است. رهبر معظم انقلاب در باره وظایف این دوره شورا می­ فرمایند:

مدیریت فرهنگی به مفهوم وجود یک دستگاه متفکر، مدیر و مدبر است که قادر است فرهنگ یک کشور را قانونمند و ضابطه‌ مند سازد، بنابراین مدیریت فرهنگی در مقابل هرج و مرج فرهنگی قرار دارد و مرکز این مدیریت نیز شورای عالی انقلاب فرهنگی است. هرج و مرج در همه بخش­ های حیاتی کشور از جمله در بخش فرهنگ مضر است و بر این اساس نمی‌توان پذیرفت که در یک جامعه با فرهنگ، هر متاع فاسد و مفسدی عرضه شود و هیچگونه مؤاخذه و مسئولیتی در قبال آن وجود نداشته باشد، زیرا چنین وضعیتی عین هرج و مرج است.[6]

در این دوره فعالیت شورا فقط دانشگاه­ های هدف نبود بلکه توسعه و اصلاح فرهنگی در تمام سطوح را نشانه گرفت. از مهم ترین مصوبات این دوره اصول سیاست­ های فرهنگی مصوب سال 1371 است که به باور برخی مهم ترین مصوبه تاریخ شوراست، سیاست مقابله با تهاجم فرهنگی، ارزش ­های اساسی و شاخص­ های فرهنگی بود. همچنین توجه به سبک زندگی، آداب و رسوم در این دوره بیشتر شد.

ج: گفتمان مهندسی فرهنگی

گفتمان سوم گفتمان مهندسی فرهنگی است. این دوره که در بیانات رهبر معظم انقلاب در تاریخ 8 دی ماه 1383 نمود یافت یکی از مهم ترین تکالیف شورا مهندسی فرهنگی اعلام کردند. به نظر رهبر معظم انقلاب شورای عالی انقلاب فرهنگی، قرارگاه اصلی فرهنگی کشور است که وظیفه قرارگاه اصلی، سیاستگذاری راهبردی، هدایت دستگاه­ ها، مراکزی تأثیرگذار و بخش اجرای فرهنگی است.[7]

در این دوره تدوین نقشه جامع فرهنگی، و نقشه مهندسی فرهنگی در سال 1392 تصویب شد. نگاهی به فصول مختلف این نقشه نشان از جامعیت نسبی آن دارد. در این نقشه ضمن بیان تعاریف و سطوح فرهنگ به ارزش ­ها و اصول، چشم انداز فرهنگی، اهداف فرهنگی، اولویت­ های فرهنگی، راهبردها و اقدامات و چارچوب نهادی نظام فرهنگی کشور پرداخته شده است.[8]

متاسفانه تدوین نقشه مهندسی کشور با تغییر دولت مواجه شد و عملا اقدام چندانی برای اجرای آن صورت نگرفته است.

د : گفتمان بازآفرینی هویت انقلابی فرهنگ

می ­توان گفت گفتمان حاکم بر این شورا در حال حاضر ناظر به تجارب ادوار گذشته و شرایط حال حاضر کشور است. توجه به گفتمان فرهنگی انقلاب اسلامی و مقابله با عرصه های نفوذ فرهنگی و به خصوص الزام به اجرای نقشه مهندسی کشور در این دوره مورد اهتمام رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گرفته است. رهبر انقلاب در آغاز کار دولت یازدهم می­فرمایند: ما مسئولیّت شرعى داریم، مسئولیّت قانونى داریم در قبال فرهنگ کشور و فرهنگ عمومى کشور و البتّه مى‌بینیم در بعضى از مطبوعات، نوشته‌ها، گفته‌ها، بعضى‌ها با عنوان[کردن‌] "دین دولتى" و "فرهنگ دولتى" می ­خواهند نظارت دولت را محدود کنند و تخریب کنند و به‌اصطلاح یک اَنگ غلطى و مخالفتى به آن بزنند که آقا، اینها می­ خواهند دین را دولتى کنند، فرهنگ را دولتى کنند! این حرف ها یعنى چه؟ دولت دینى با دین دولتى هیچ فرقى ندارد.[9]

رهبر انقلاب در سال 93 اولویت­ های جدید شورا را بدین شرح تبیین کردند:

1- فلسفه وجودی شورای عالی انقلاب فرهنگی:

ـ فهم، تبیین، تثبیت و انفاذ ماهیت فرهنگی انقلاب اسلامی.

ـ بازآرایی مداوم جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی.

ـ پایش پیشرفت ­های فرهنگی کشور متناسب با ظرفیت­ ها و شایستگی ­های عظیم ایران اسلامی و انقلابی.

ـ فلسفه وجودی شورای­ عالی انقلاب فرهنگی، فهم و تبیین و تثبیت و انفاذ ماهیت فرهنگی انقلاب اسلامی.[10]

2- تکالیف اصلی این شورا:

ـ استفاده کامل و کارآمد و هم افزا از همه فرصت‌ها و ظرفیت‌ها.

ـ مهار تهدیدها و آسیب ­ها با نگاه حکیمانه و معقول.

ـ مواجهه‌ی هوشمندانه با معارضات مهاجمان و ستیزه گران.

ـ مدیریت راهبردی چالش­ های این حوزه با «استفاده کامل و کارآمد و هم افزا از همه فرصت­ ها و ظرفیت ها» و نیز «مهار تهدیدها و آسیب­ ها با نگاه حکیمانه و معقول» و «مواجهه ­ی هوشمندانه با معارضات مهاجمان و ستیزه گران» از جمله تکالیف اصلی این شورا است.

3- عرصه ­های کلیدی که ساماندهی آن به شورای عالی انقلاب فرهنگی سپرده شده:

- تولید علم

-سبک زندگی

-آموزش و پژوهش

-فرهنگ عمومی

-مهندسی فرهنگی

- عرصه های کلیدی و اساسی همچون تولید علم، سبک زندگی، آموزش و پژوهش، فرهنگ عمومی، مهندسی فرهنگی، حوزه ­های مهمی هستند که ساماندهی آن در جمهوری اسلامی به شورای عالی انقلاب فرهنگی سپرده شده است.[11]

4- اولویت‌های کاری شورا در دوره جدید:

1. تحقق و اجرای سریع و کامل تصمیمات و مصوبات و پیگیری آنها تا حصول نتیجه کامل.

2 . برخورد فعال و مبتکرانه شورا با جبهه بندی میان هواداران فرهنگ انقلابی و اسلامی و معارضان، در راستای دلگرم و امیدوار کردن دلبستگان فرهنگ دینی و انقلابی در داخل و خارج.

3 . قائل شدن نقش حلقات مکمل و تسهیل‌گر و الهام بخش در فعالیت‌های خودجوش و فراگیر مردمی عرصه فرهنگ و برداشتن موانع از سر راه آنها.

4. بازآرایی و هم افزا کردن همه ظرفیت‌های نرم افزاری و سخت افزاری و منابع انسانی حوزه فرهنگ

5. نظارت، پایش و راهبری پیشرفت و شتاب حرکت علمی و فناوری کشور

6. بازنگری و برنامه‌ریزی جدید طی مدت زمان معقول و ممکن برای به سرانجام رساندن مهندسی فرهنگی و موضوع تحول و نوسازی در نظام آموزشی و علمی کشور

7. تشکیل منظم و به موقع جلسات شورای عالی و حضور فعال و با مطالعه و سازنده اعضاء به ویژه رؤسای محترم قوا.[12]

پژوهش خبری صدا وسیما// گروه سیاسی