روایت متفاوت خبرنگار خبرگزاری صداوسیما از فاجعه منا

ماه ذی القعده فرارسیده و اکنون شهریور 94 هجری خورشیدی است، کاروان های حجاج ایرانی یکی پس از دیگری، از فرودگاه های کشور، حرکت خود را به عربستان آغاز کرده اند. 

شور و اشتیاق سال ها انتظار و زیارت حرم پیامبر اسلام و خانه خدا، حجاج را در شادی وصف ناپذیری فرو برده است، شادی ای که از ماه ها پیش وجود زائران بیت الله الحرم را فراگرفته است.

زمان رفتن فرارسیده ، باید از مادیات رهایی یافت ، به حساب و کتاب اعمال خود رسید و خداحافظی کرد ، وداع با خانواده ، دوستان و آشنایان ، شاید این آخرین باری باشد که دیگر آنها را می بینیم، همه شادند، همه مسرور از زیارت حرم پیامبر، زیارت بقیع غریب ، رسیدن به خانه خدا و درک عرفات و منا ....

و مدینه نخستین مقصد ماست، جایی که دیدنش آرزوی هر مسلمانی است ، جایی که اصلا شب و روز ندارد ، شوق حضور در حرم نبوی این گونه حجاج را به این مکان مقدس کشانده است ، اشتیاق ایستادن در نمازهای جماعت حرم پیامبر و راز و نیاز زیر گنبد خضرای رسول گرامی اسلام .

و حجاج سرمستند ، انگار آسمانی شده اند ، اینجا جایی است که تمامی ندارد ، و این خاطره نیست ، خواب نیست ، بله ، واقعیت است ، ما در مدینه هستیم .

و گوشه ای دیگر از کنار حرم پیامبر، جنت البیقع است، جایی که دل ها را با غربتش می لرزاند ، جایی که غم قرن ها را در وجودت تازه می کند ، جایی که مظلومیت ائمه را نمایان می سازد ، و بقیع این روزها شادمان است ، شادمان از حضور پررنگ ارادتمندان به ائمه، شادمان از حضوری گسترده حجاج در عین ممانعت سربازان سعودی، 

آنها نمی خواهند کسی در اینجا به زیارت ائمه بپردازد ، آنها نمی خواهند کسی نجوا کند و از غربت و مظلومیت و ستمی که بر ائمه رفته بگوید ، سعودی ها این حضور را برای خود وهابی شان خطر می دانند، مگر می شود در بقیع بود و نجوا نکرد ، مگر می شود به یاد مظلومیت و ستم های رفته به ائمه معصوم گریه نکرد ، مگر می شود در این مکان مقدس تضرع نکرد و بر معصومیت و مظلومیت ائمه معصوم مویه نکرد . 

حالا دیگر چند روزی از حضور حجاج در شهر پیامبر می گذرد . 

مدینه این روزها میهمانان دیگری نیز دارد ، میهانانی از جنس ایثار و شهادت ، کسانی که با کوله باری از درد و مجروحیت ، و نقص عضو اینجا آمده اند ، اما دلشان صاف است ، روحشان آزاده و بزرگ ، واینان جانبازان عزیز قطع عضو و قطع نخاعی ما هستند ، سرافرازان عزیزی که ملت ایران هیچ گاه رشادت آنها را فراموش نمی کند ... و اینان عاشقانه به این مکان مقدس رسیده اند .

و نخستین دعای کمیل زائران در مدینه و در کنار مسجد پیامبر ، حضوری پررنگ و نجوای دعای معنوی روح افزای کمیل، و این مراسم در بین الحرمین برگزار می شود .

جایی که در روزهای آینده و شاید هیچ وقت دیگر، این گونه حجاج را در کنار هم، و در این جهان نتوان دید. و چه زیباست این دعای پرمعنی و معنوی و چه حال و هوایی به جمع زائران داده است ، زائرانی که با زمزمه این دعا در کنار گنبد خضرای پیامبر و قبور امامان معصوم ، روح خود را صیقل می دهند .

حالا دیگر روزها از حضور حجاج مدینه اولی در شهر پیامبر می گذرد، و به ماه ذی الحجه وارد می شویم ، کم کم باید آماده رفتن شد، باید از مدینه خداحافظی کرد ، با تمام خوبی ها و صفای بی پایانش ، باید با پیامبر گرامی واداع کرد ، و به سمت مکه روان شد .

در این حرکت باید از مسجد شجره گذشت و محرم شد . و اینجا در مسجد شجره شور و شوق وصف ناپذیری دیده می شود. همه خوشحال از اینکه محرم شده اند و عازم خانه دوست و کعبه دل ها هستند . بایداز مادیات خود را رهانید و راهی شد و اینجا جایی است که باید با لباس احرام قصد دیار دوست کرد . از مسجد شجره دسته دسته حاجیان با کاروان ها پس از محرم شدن و تلبیه با اتوبوس به سمت مکه راهی می شوند .

و اکنون ماه ذی الحجه روزهای اولیه خود را به حجاج نمایان ساخته است ، جایی که دیگر حاجی سر از پا نمی شناسد ، اینجا دیگر نمی توان وقت تلف کرد ، باید استفاده کرد ، دیگر در حریم و حرم امن الهی قرار گرفته ای، نظاره کن و خیره شو و با خدایت حرف بزن ... اینجا آخرین مکان آرزو و آمال مسلمانان و عاشقان الهی است . 

و عرفات، سرزمین آرامش ، سرزمین استجابت دعاها ، و سرزمین تطهیر و معنویت ؛ حجاج امروز نهم ذی الحجه با وقوف در عرفات، دعای روح بخش عرفه امام حسین (ع) را نجوا می کنند و با خدای خود به راز و نیاز می پردازند. 

پیش ازآن ، مراسم برائت از مشرکان ، و بیانیه ای که با صدای پر انرژی غضنفر رکن آبادی سفیر پیشین ایران در لبنان قرائت می شود و این صحنه ها و صحنه های بعدی در تاریخ ماند گار می شود .

حالا دیگر حجاج سرزمین عرفات را با تمام زیبایی معنوی اش به سمت مشعر الحرام ترک می کنند؛ سرزمین وسیعی که اینجا حجاج چند ساعتی فرصت بیتوته و استراحت دارند .

فرصتی که می توانند به آنچه در چند روز اخیر بر آنها در اعمال حج ، گذشته و آنچه باید با حضور در سرزمین منا انجام دهند و حج را به پایان برسانند ، فکر کنند ، امشب همه مرورگر اعمالشان هستند ، چند ساعتی به طلوع آفتاب نمانده ، طلوعی که همه در آرزویش هستند ، اشتیاق ورود به سر زمین منا ، سرزمین دوست داشتنی با آن همه راهپیمایی اش ، با بیتوته چند روزه اش ، با رمی جمراتش و دعاهای شبانه و عید قربانش ، با تراشیدن سر و تقصیر و حاجی شدنش .

امشب هیچ کس به فکر خواب نیست ، انگار فردا و با طلوع آفتاب صفحه دیگری از زندگی حجاج رقم خواهد خورد. 

امشب همه در این سرزمین با هم صحبت می کنند و خاطره یاد می کنند ، امشب در مزدلفه انگار شب پایانی ندارد ، انگار آفتاب نمی خواهد طلوع کند و از حادثه ای تلخ خبر دارد ، حادثه ای کشنده که خیلی ها را که در کنار هم هستند و از روزهای قبل با هزار آرزو، خود را به این سرزمین رسانده ، فردا از هم جدا خواهد کرد .

فاجعه منا که در تاریخ حج یکی از حوادث تلخ برای امت اسلامی و جهانیان است هر گز به فراموشی سپرده نخواهد شد کشتاری که قلب هر ایرانی را به درد آورد . فاجعه ای که باید خود در آنجا می بودی وعمق آن را درک می کردی . 

لحظاتی مرگ بار برای حجاج کشور های مختلف که لحظه لحظه آن جانکاه و نفس گیر بود . لحظاتی که عزیزترین هایمان را از ما گرفت ، لحظاتی که حاج سید حمید رضا حسینی و حاج حمید میرزاده از همکاران خبری همراهم و بیش از 460 تن از عزیزانمان را از ما گرفت . 

دقایق سکرات موت ، صحنه هایی که در مقابل چشم هایمان میهمانان خانه خدا را به مسلخ کشاندند و هیچ کس دم برنیاورد .

لحظاتی را آنجا دیدم که تاریخ از بی شرمی سعودی ها سالیان سال شرمگین خواهد بود .

گویا آنها ماموریت داشتند تا این فاجعه را به سر انجام برسانند. هیچ وقت یادمان نمی رود که حکام سعودی با جنازه های حجاج ما چه کردند .

هیچ وقت یادمان نمی رود که پیکرهای مطهر حجاج ما را در کانتینرهای بدون یخچال انداختند و روزها و روزها زیر آفتاب ماند و هیچ وقت یادمان نمی رود که چه کار شکنی هایی در کار شناسایی و انتقال پیکرهای حاجیان ما کردند .

و هزاران هیچ وقت و یادمان نمی رود دیگر که هر کدام از آنها فقط گوشه ای از قساوت حکام ال سعود را می رساند . 

ما همه اینها را دیدیم اما چند نکته دلمان را در مقابل آن صبور کرد: اینکه ملت ایران هیچ وقت عزت خود را از دست نداده و نخواهد داد. 

اینکه هرگز حاضر نشدیم در مقابل این همه بی حرمتی و نگاه کینه توزانه به حجاج ، حجی را قبول کنیم که صاحب خانه نیز راضی به انجام آن نیست . 

حجی که آل سعود پایبند به هیچ تعهدی در قبال زائران ایرانی بیت الله الحرام نیست و به صراحت در مذاکرات با مقامات حج ما اعلام کرده اند .

حجی که حکام آل سعود فلسفه آن را تغییر داده اند .

حجی که در آن نگاه آل سعود شیعه گریزی و در نهایت ایران گریزی و ایران ستیزی است ؛ حجی که سعودی ها زیر احرامشان شمشیر بسته اند . 

حجی که گفتند دیگر تامین امنیت حجاج ایرانی را قبول نمی کنیم و این همان حجی است که امام حسین (ع) هم در ذی الحجه سال 60 هجری قمری برای جلوگیری از شکستن حرمت کعبه آن را نیمه کاره گذاشت و امروز آل سعود نیز همان سیاست یزیدیان وقت را در پیش گرفته اند.

آنها با بی کفایتی ، فرقه گرایی و طایفه گری حرمت حج و خانه خدا را شکسته اند.

یادم هست در ایام حج پارسال و پس از واقعه خونبار منا یکی از حجاج کشورهای اسلامی که تعدای از زائرانشان هم در این حادثه جان باخته بودند به من گفت : به مردم ایران غبطه می خورم .

اما نکته جالب اینکه رهبر جمهوری اسلامی ایران با اقتدار در مقابل کشتار حجاج امت اسلامی در منا موضع قوی گرفت و قدرتمندانه به رژیم سعودی در برابر بی کفایتی شان اخطار داد و آنها را تهدید کرد.

حرکت حجاج به سمت منا و در ادامه برای رمی جمرات آغاز می شود ، کاروان های حجاج یکی پس از دیگری پس از یافتن چادرهای خود در منا، و استقرار و صرف صبحانه، برای رمی جمرات حرکت می کنند همه دوست دارند با دوستان خود و آنهایی که در این مدت با هم بودند حرکت کنند، مسیر طولانی است و هوا گرم ، ساعت تقریبا از 9 صبح گذشته ، در ابتدای ورودی به رمی جمرات در منا سربازان سعودی حجاج را به سمت خیابان 204 هدایت می کنند ، گویا چاره ای دیگر برای رفتن به رمی جمرات غیر از این خیابان نیست . 

وارد خیابان 204 می شویم و حرکت آغاز می شود ، ابتدای مسیر همه با ذکر و دعاو نیایش در حرکتند ، اما انگار این خیابان در شرف وقوع اتفاقی است ، اتفاقی بزرگ که تا ساعتی دیگر منا را به قربانگان حجاج تبدیل خواهد کرد .

حرکت حجاج در خیابان 204 که اکثرا زائران ایرانی آن را تشکیل می دهند کند می شود ، از یک سمت حجاج از این خیابان وارد و از سوی دیگر به علت بسته شدن خیابان، ازدحام وحشتناکی شروع می شود ، ازدحامی که باعث می شود تعدادی از حجاج زیر دست و پا بمانند و همین امرموجب مشکلات تنفسی آنها می شود، مصدومیت و در ادامه مرگ .

ثانیه ها و دقایق همراه با دلهره در خیابان 204 بر حجاج مستولی شده است ، تعدادی برای نجات خود از این وضعیت سعی می کنند با فشار به یکدیگر خود را به سمت راست یا چپ خیابان که کوچه های باریکی است به چادرها و بعثه های دیگر کشورها برسانند اما تمامی این راه ها بسته است . تعدادی سعی می کنند خود را به نرده های اطراف خیابان برسانند و برروی سقف چادرها بروند ، عده ای هم خود را می رسانند، ولی غافل از اینکه این سقف ها پارچه ای است و سقوطی دردناک در انتظار آنهاست ، سقوطی که با مرگ و مصدومیت همراه است . 

این سمت خیابان همه دارند با صدای بلند الله اکبر می گویند و از خدا کمک می خواهند عده ای ضجه می زنند و تعداد زیادی نیز زیر دست و پا مانده اند . کسی به فکر کسی نیست یا نمی تواند باشد چرا که همه به فکر نجات خود هستند . 

 اینجا دیگر نفس ها به تنگ آمده و انگار هوایی برای تنفس در این خیابان نیست خیلی ها زیر دست و پا مانده اند و کسی نمی تواند کسی را از زیر بیرون بکشد، احرام تعداد زیادی از حجاج افتاده و کنار رفته است ، تعدادی از شرم عریان بودن می نشینند و همان کافی است تا زیر ده ها حاجی که برای گریز از مرگ آن بالا تلاش می کنند بمانند. 

 همه کمک می خواهند اما کسی نیست انگار همه با هم در این خیابان برای زنده ماندن با هم مبارزه می کنند ، نرده های اطراف خیابان 204 دیگر تاب مقاومت در برابر تلاش حاجیان برای زنده ماندن را ندارند و همین امر باعث می شود که ده ها تن زیر نرده ها بمانند و جمعیت بر روی آنها ، با مرگ برای زنده ماندن جدال کنند . 

دیگر طاقت دیدن این صحنه ها را ندارم ، دوستان و هم کاروانیان و همکارانم در رسانه ملی را نمی بینم، دیگر نمی توانم نفس بکشم انگار مرگ به سراغم آمده و من هیچ توانی برای مقابله با این صحنه ها را ندارم ، کنارم دوست پزشکی است که دائم صدایش را می شنوم که می گوید دست مرا رها نکن، سعی کن ننشینی، می شنونم که هی می گوید حاجی بنشینی دیگر نمی توانم کمکت کنم و هر دو زیر دست و پا خواهیم مرد .

نمی دانم چه زمانی طول می کشد که مرا به سمت یکی از همین کوچه های خیابان 204 می کشاند و تنها چیزی که احساس می کنم اینکه درازکش در این کوچه ای که پر از همهمه است و کنارم جنازه های حجاج افتاده اند، دوباره فریاد می زند بلند شو اینجا امن نیست .

فشار جمعیت برای ورود به این کوچه لحظه به لحظه بیشتر می شود به هر زحمتی شده به داخل چادر کشیده می شوم ، سوی دیگر چادر دارای نرده هایی است به سمت خیابان 204 ، باز من دراز کش و بی جان افتاده ام اما شلوغی را احساس می کنم ، احساس می کنم که همه دارند از نرده ها برای نجات خود بالا می روند تا خود را به سمت چادر برسانند داخل چادری که ظرفیت شاید بیست نفر را ندارد و الان حدود 200 نفر داخل آن یا مصدومند یا مرده اند و یا از ترس خفگی به آن پناه آورده اند . 

دیگر اینجا نیز برایمان امن نیست ، دو بار دکتر توکل که او هم از دوستان خود دور افتاده و این از شانس من بوده که مرا نجات دهد، به هر زحمتی که شده مرا از آن همهمه و جهنم بیرون می کشد و به سمت شرق چادرها می برد ... 

با گذشت ساعت ها از فاجعه منا ، هنوز رژیم آل سعود برنامه خاصی برای انتقال مصدومان و نیز انتقال پیکرهای حجاج ندارد ، خیلی از حجاج به خاطر گرمای هوا، نرسیدن کمک، یکی پس از دیگری جان خود را ازدست می دهند، انگار قرار نیست کسی برای کمک وارد عمل شود.

ْآمارهای اولیه نشان می دهد بیشترین تلفات و مصدومین این حادثه، مربوط به کاروان های ایرانی است . 

خیلی ها هنوز به کاروان های خود باز نگشته اند. خبر می رسد برخی ها هم که به بیمارستان های مکه و شهر های اطراف منتقل شده اند ، در راهروهای بیمارستان های سعودی بستری شده اند و رسیدگی به آنها انجام نمی شود .

دولت سعودی به ایرانیان اجازه نمی دهد زائران (مصدوم) خود را در بیمارستان ها و سردخانه ها جستجو کنند ، اوضاغ بغرنجی در میان کاروان های ایرانی بعثه و سازمان حج حاکم شده است .

مسئولان اینجا در سرزمین منا در تلاش هستند تا اخبار و اطلاعاتی از کاروان های حجاج بگیرند.

خیلی از افراد سرشناس از جمله غضنفر رکن آبادی سفیر سابق ایران در لبنان و نیز دیگران و تعدادی از قاریان و حافظان بین المللی قرآن هنوز به کاروان های خود باز نگشته اند ، التهاب بین حجاج و مدیران ایرانی بسیار بالاست و امیدها کم کم به نا امیدی تبدیل می شود . 

در این حال نگرانی در داخل کشور و تماس ها ی پی در پی در سطوح مختلف بالا گرفته است ، دیگر کسی توان پاسخگویی به تماس های پرتعداد خانواده ها از ایران را ندارد ، خانواده هایی که جویای حال و سلامت عزیزان خود در مکه هستند . 

در کاروان ها غوغایی برپاست، انگار امشب، شب شام غریبان است ، هر کسی در گوشه ای در حال نجوا و گریه و زاری نیامدن عزیزی است ، 

تا آخرهای شب هر از گاهی از گوشه ای از کاروان ها صدای صلوات و الله اکبر به گوش می رسد، انگار خبری از گمشده ای شده است ، برخی ها که آخر شب به کاروان می رسند می گویند در این شلوغی گم شده بودیم و برخی ها نیز برای مداوا به کاروان های سایر کشور های اسلامی منتقل شده بودند . 

آیا می شود این عزیزان ما هم امشب برگردند؟ سید حمید رضا حسینی خبرنگار پر تلاش شبکه خبر ، حمید میرزاده خبرنگار و گوینده خبر برونمرزی صدا و سیما را می گویم که هنوز بازنگشته اند ، هنوز هیچ خبری از آنان نیست ، بابک قلیچخانی تصویربردار شبکه خبر و صمد عسگری تصویربردار خبرگزاری صدا و سیما هم که مصدوم شده بودند ، چند ساعت دیر به کاروان رسیدند و اکنون در جمع ما هستند و هنوز به خاطر مصدومیت اعمال خود را کامل نکرده و از احرام خارج نشده اند .

اما در شوک رفته اند ، ترس، وحشت ازدحام و فاصله مویی با مرگ هنوز در وجود آنها دیده می شود ، بی رمق و ساکت در گوشه ای از چادر دراز کشیده اند و در آن سوی چادر نیز مراسم دعا و نیایش و مصیبت برای گمشدگان برپاست ، و همه ضجه می کنند. 

انگار نه انگار آنهایی که از منا جان به در برده اند حاجی شده اند، اکثر سرها تراشیده شده است اما امروز سعودی ها این شیرینی و حلاوت عید را به حجاج مخصوصا به حجاج ایرانی به عزا تبدیل کردند . 

هر لحظه که از واقعه می گذرد و عقربه های ساعت به سمت نیمه شب حرکت می کند ، استرس و اضطراب از نیامدن حجاج و به ویژه همکارانمان بیشتر می شود، استرسی که همراه با یاد صحنه های صبح قیامت مناست ، که هرگز نمی شود از آن رهایی یافت.

هرگز رهایمان نمی کند.

مگر می شود آن صحنه های غمناک ویرانگر را فراموش کرد؟ مگر می شود تصاویر جنازه های حجاج ایرانی را از یاد برد؟ مگر می شود کسانی را که تا ساعتی پیش هنوز در کف داغ آسفالت خیابان 204 با بدن های خون آلود و کبود افتاده بودند فراموش کرد؟ مگر می شود پیکر حاجیانی را که پوست تنشان به آسفالت داغ چسبیده بود فراموش کرد؟ 

مگر می شود پوست های بدن چسبیده شده به کف خیابان را از یاد برد؟ و اینجا هنوز اول ماجراست. داستان واقعی غم انگیزی که کسی دیگر به مصدومان فکر نمی کند .

الان پیکرها کجاست؟ حالا دیگر پس از 9 ساعت از موقع حادثه پیکرهای حجاج با لیفتراک ها به داخل خودروهای حمل گوشت و با کانتینرهای بار به محوطه سردخانه مکه منتقل شده اند. 

صحنه ای که ما و خیلی ها اینها را پس از دو، سه روز از گذشت فاجعه منا با همان پیکرها و زیر آفتاب داغ مکه آنها را دیدیم و ضجه زدیم. 

صحنه هایی که امدادگران ایرانی که برای شناسایی می رفتند با اجساد متلاشی حجاج روبه رو می شدند.

در سوی دیگر تلاش های دیپلماتیک و رایززنی ها با سعودی ها برای شناسایی اجساد ، شناسایی و درمان مصدومان و نیز چگونگی انتقال اجساد ادامه دارد. 

کارشکنی سعودی ها در اینجا به حد اعلای خود رسیده است. اجازه شناسایی به اجساد را نمی دهد و بیم دفن پیکر حجاج در عرستان ازجانب سعودی ها بدون اطلاع مقامات و خانواده های ایرانی فضای اضطراب آوری را در کاروان های ایرانی و مدیریت حج ایجاد کرده است.

و اینجاست که ناخدای کشتی انقلاب اسلامی در باره این فاجعه موضعی سخت و قوی را اتخاذ می کند. 

موضعی که رژیم آل سعود را به تعدیل سیاست های خود در قبال کارشکنی ها و شناسایی و انتقال اجساد وادار می کند . 

پس از آن وزیر بهداشت به همراه معاون حقوقی وزیر خارجه اجازه ورود به مکه را برای پیگیری موضوع پیدا می کنند و پیکرها در چند نوبت به ایران منتقل می شوند.

در این حال سرنوشت تعدادی از حجاج بنام هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد. غضنفر رکن آبادی یکی از این چهره هاست که خود بنده در مسیر  مشعر به سمت منا و رمی جمرات ساعتی را با هم در حرکت بودیم ، از بیانیه برائت از مشرکان که وی آن را قرائت کرد صحبت کردیم من به ایشان قول دادم که پس از باز گشت از رمی جمرات و در چادرها تصویر ارسالی از آن مراسم و بیانیه برائت را به وی تقدیم کنم که متاسفانه این امر با شهادت این عزیز هیچ وقت محقق نشد . 

در عین حال پیگیری ها برای یافتن این عزیز و حجاج دیگر در جریان است. ابتدا سعودی ها اعا می کنند که اصلا چنین کسی وارد عربستان نشده است .

اما بنده با مراجعه به بخش گذرنامه بعثه مقام معظم رهبری و دریافت کپی از صفحه ورود وی به عربستان و ارسال آن به تهران و سپس پخش از شبکه های مختلف داخلی و در نهایت رسانه های خارجی ، مهر بطلانی بر این ادعای پوچ سعودی ها زده شد .

 

سرانجام پس از ماه ها که سعودی ها ادعای بی خبری از رکن آبادی داشتند، با حضور خانواده وی در مکه و با دادن وسایل شخصی وی از جمله انگشتر، کارت حج و ساعت از دفن وی در روزهای اولیه حادثه منا خبر می دهند که با تلاش مقامات کشور مان سرانجام پیکر دکتر رکن آبادی به ایران منتقل می شود . 

بر اساس آخرین وضعیت پرونده فاجعه منا ازجانب دادستان تهران در این فاجعه 465 نفر زائر ایرانی به شهادت رسیدند که اجساد 41 نفر در عربستان دفن شدند و پیکر 424 حاجی به ایران منتقل شد. 

در این حادثه همچنین بیش از ده ها تن از حجاج ایرانی نیز مصدوم شدند . 

با گذشت یک سال از فاجعه کشتار حجاج در سرزمین منا که یکی از تلخ ترین حوادث از نوع خود به شمار می رود ، بررسی ابعاد مختلف این فاجعه هر روز ابعاد خاصی به خود می گیرد .

هنوز رژیم آل سعود مسئولیت این حادثه را بر عهده نگرفته و هیچ حرکتی برای شفاف سازی موضوع حقوقی این فاجعه انجام نداده است.

همان گونه که مقام معظم رهبری در بیانات اخیرشان در دیدار خانواده های شهدای منا فرمودند باید کمیته حقیت یاب برای بررسی این فاجعه ایجاد شود.

کشورهای اسلامی باید در این امر و برای احقاق حق جانباختگان خود از طرق مختلف به رژیم آل سعود فشار آورند. 

آنچه مسلم است اینکه حج یک فریضه واجب الهی است و اداره حرمین شرفین با توجه به بی کفایتی حکام آل سعود باید ازجانب کشورهای اسلامی صورت گیرد، چرا که فاجعه منا و نیز فجایع پیش از آن در ایام حج نشان داده است دولت عربستان صلاحیت برگزاری حج امن را ندارد.