نامگذاری یکی از دهانه‌های کُره ماه بنام «ابوریحان بیرونی»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما، ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در14 شهریور 352 خورشیدی (29 ذیقعده 362 قمری برابر 5 سپتامبر 973 میلادی) در خوارزم  که در قلمرو سامانیان  بود به دنیا آمد. زادگاهش در روستای کوچکی به نام «بیرون» بود. وی یکی از دانشمندان ارزشمند ایران در حکمت، اخترشناسی، ریاضیات، تاریخ و جغرافیاست. 

بیرونی، در هفت سالی که به مکتب‏خانه می‏رفت، صرف و نحو عربی و قواعد خواندن و نوشتن فارسی را یاد گرفت و شیخ مصطفی اورگنجی استاد درس‏های ستاره‏شناسی، حکمت و ریاضی ابوریحان بود و ابونصر منصور بن علی عراقی که از خاندان شاه خوارزم و از ریاضی دانان و ستاره‏شناسان بزرگ آن زمان بود تعلیم و تربیت بیرونی را برعهده داشت و  عبدالصمدبن حکیم هم حکمت و علوم عقلی را به وی می‏آموخت. ابوریحان در 17 سالگی ارتفاع خورشیدی نصف‌النهار را رصد و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج کرد.

وی از اولین کسانی بود که  وزن مخصوص بسیاری از عناصر در شیمی (تعیین وزن مخصوص هیجده سنگ و فلز گران‏بها برای اوّلین بار) را محاسبه کرد به طوری که محاسباتش اختلاف  ناچیزی با وزن‌هایی دارد که دانشمندان در قرن‌های اخیر به کمک امکانات بسیار محاسبه کرده اند. 

ابوریحان طول و عرض جغرافیایی بسیاری از شهرها را پس از سفرهایش به آن شهرها محاسبه و موقعیت هر شهر را روی یک کره مشخص می‌کرد که پس از گذشت سال‌ها آن نقاط را روی یک نقشه مسطح پیاده کرد و آغازی را برای علم کارتوگرافی رقم زد. 

جرج‌ سارتن‌ در کتاب‌ "مقدمه‌ای‌ بر تاریخ‌ علم"‌به نبوغ‌ بیرونی‌ و وسعت‌ اطلاعات‌ او اذعان‌ کرده‌ و می‌گوید: «بیرونی‌ نه‌ فقط‌ از فیلسوفان‌ و ریاضیدانان‌ و جغرافی دانان‌ نامدار است‌، بلکه‌ از بزرگ‌ترین‌ مورخان‌ اسلام‌ و از نامدارترین‌ دانشمندان‌ جهان‌ است». 

بیرونی در علوم متعدّد، نظریه‏های جدیدی را پایه‏گذاری کرد و از جمله آن، نظریه حرکت وضعی زمین، تعیین سمت قبله در شهرهای گوناگون، اظهار نظر در مورد زمان پیدایش عالم، چگونگی پدید آمدن لایه سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی بود. 

همچنین ترجمه اصطلاحات دارویی و نام‏گذاری داروها به زبان عربی و فارسی نخستین بار از زبان یونانی یکی دیگر از خدمات این دانشمند گرانقدر بود.

بیرونی شش قرن قبل از گالیله در تحقیقات خود به وضوح به چرخش زمین به دور خورشید اشاره کرده بود. 

از ابوریحان، کتب و رسالاتی که تعداد آنها را بیش از 146 عدد و جمع سطور آنها بالغ بر 13 هزار گزارش شده است.

بیرونی بر زبان‌های یونانی، هندی و عربی هم چیره بود و از جمله آثار به جای مانده از این دانشمند بزرگ، "آثارالباقیه"، "قره الزیجات" ( کتاب مرجعی که استفاده کننده با کمک آن می توانست همه مسائل نجومی زمان خود را حل کند)، "قانون مسعودی" در نجوم و جغرافیا، است.

از دیگر آثارش می توان به "التفهیم"، "اسطرلاب"، "سدس"، "تحدید"، "چگالی‌ها"، "سایه‌ها"، " وترها"، "پاتنجلی"، "قانون"، "ممرها"، "الجماهر" و "صیدنه"  اشاره کرد. 

یکی از ویژگی‏های بارز ابوریحان، کنجکاوی و علاقه به تجربه شخصی مسایل بوده است. گفته می شود: در زمان نوجوانیِ ابوریحان، شایع بود که الماس، سنگی سمّی است و هر کس آن را در دست بگیرد، بی‏درنگ می‏میرد. بنابراین، مردم آن زمان، از الماس دوری می‏کردند و به آن دست نمی‏زدند. یک روز ابوریحان، قطعه الماسی را پیدا کرد. مادرش با دیدن آن الماس، شروع به شیون و زاری کرد و او را مجبور کرد تا الماس را به دور اندازد، ولی ابوریحان آن الماس را مخفی کرد. پس از چند سال، این دانشمند بزرگ، آن الماس را خرد کرد و به تکّه گوشتی مالید و در انظار عمومی، آن را به حیوانی خورانْد. همه مردم گمان می‏کردند که آن حیوان خواهد مرد، ولی چندی گذشت و آن حیوان سالم بود. بدین ترتیب، ابوریحان با آزمایش خود، به یک شایعه بی‏اساس پایان داد.

در جهان ابوریحان بیرونی به دلیل نبوغ بی بدیل در اخترشناسی و ریاضیات شناخته شده است.

این دانشمند عالیقدر پس از سال‏ها تلاش  در راه علم و فضیلت، در روز جمعه 2 رجب سال 440 ق در سن 78 سالگی در شهر غزنین بدرود حیات گفت.

روز «13 شهریور» برای بزرگداشت این ریاضیدان، مورخ، فیزیکدان، منجم، شاعر، داروساز، فیلسوف، انسان شناس و جغرافیدان پارسی بنام ابوریحان نام گذاری شده است و طرح پیشنهاد تاسیس دانشگاه البیرونی از طرف شورای مدیریت" انجمن علوم نجوم مسلمان" (MAAS) هند در سال 2006 تصویب شد.

همچنین در 8 آگوست 1986 در رصدخانه ملی بلغارستان سیارکی کشف شد که این سیارک به پاس خدماتی که بیرونی دانشمند پارسی به دنیای نجوم و ریاضیات ارائه کرده است با عنوان 9936 Al-Biruni بنام او نامگذاری شد. این سیارک هر 5 سال و 4 ماه و 20 روز یکبار به دور خورشید می چرخد.