روابط آنکارا و مسکو ، فرصت ها و محدودیت ها

            به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا وسیما  ،هدف اصلی این دیدار، که پس از اقدام وی در ارسال نامه ای به ولادیمیر پوتین مبنی بر عذرخواهی از روسیه برای سرنگونی هواپیمای جنگنده سوخو- 24 روسی بر فراز سوریه در نوامبر 2015 از سوی یک جنگنده ترکیه‌ای، انجام شد، بازگشت روابط اقتصادی تقریبا متوقف مانده دو کشور بوده است.

در این مقاله ، دکتر سید رضا میرطاهر، کارشناس مسائل غرب آسیا ، شروع دوباره این مناسبات را مورد بررسی قرار داده است .

            پس از عذر خواهی اردوغان از پوتین زمینه برای  این سفر که مقدمه ای برای از سر گیری روابط دوجانبه محسوب می شود فراهم شد.در واقع سفر اردوغان بمنزله آغاز تجدید مناسبات ترکیه و روسیه بود. این سفر که اولین سفر خارجی اردوغان پس از کودتای نافرجام 15 ژوئیه محسوب می شد ،در عین حال نخستین سفر وی به روسیه پس از تیرگی روابط دو کشور بود. اردوغان در حالی عازم سن پترزبورگ شد که پیش از این از روسیه در ارتباط با سرنگونی جنگنده سوخو-24 عذرخواهی کرده بود، در حالی که تا قبل از آن موضع تندی در این باره اتخاذ کرده و از عذرخواهی امتناع می کرد و تاکید داشت که روسیه باید به دلیل نقض حریم هوایی از ترکیه عذرخواهی کند.با این حال تحولات اخیر در صحنه داخلی و منطقه ای ، رئیس جمهوری ترکیه را به این جمع بندی رسانده بود که باید هر چه زودتر روابط با با روسیه از سر گیرد.

در واقع عذر خواهی از مسکو به دلیل سرنگونی جنگنده این کشور ، شرط ضروری برای دیدار با ولادیمیر پوتین بود. پوتین در ابتدای این دیدار تاکید کرد عادی سازی روابط دوجانبه و مبارزه با تروریسم و نیز مساله سوریه مورد بررسی دو طرف قرار خواهد گرفت. به گفته وی ، سطح روابط بین دو کشور در پی بحران سال 2015 تغییر کرده و برای از سرگیری مذاکرات در راستای منافع دو کشور تلاش خواهد شد. اردوغان تصریح کرد همکاری بین ترکیه و روسیه در حل بخش قابل توجهی از مشکلات منطقه موثر خواهد بود . پوتین در این دیدار ابراز امیدواری کرد که آنکارا به زودی نظام خود را به صورت کامل بازیابد و حادثه کودتای نافرجام را پشت سر نهد. پوتین همچنین خطاب به اردوغان تاکید کرد که وی هرگز با اقدامات غیرمرتبط با قانون اساسی کشورها برای حصول تغییر در این کشورها موافق نبوده است.پس از این دیدار در نشستی خبری ، رئیس جمهور روسیه، تصمیم آنکارا برای از سرگیری اجرای پروژه های نیروگاه هسته ای آکویو و خط لوله گاز «ترکیش استریم» را اقدامی مثبت خواند. اردوغان نیز ضمن ارائه فهرستی از حوزه های همکاری ، اظهار داشت که ترکیه خواهان فراهم ساختن امکان سرمایه گذاری استراتژیک برای پروژه آکویو است و با طرف روسی به تفاهم دست یافته است.اردوغان در ادامه بر تمایل و عزم ترکیه جهت ارتقای همکاریها در حوزه صنعت دفاعی و تولیدات پدافندی تأکید کرد.پوتین نیز در آخرین اظهار نظر خود در زمینه روابط با ترکیه در 26 مرداداظهار داشت که کشورش برای ازسرگیری روابط دوستانه با ترکیه تلاش می‌کند.به گفته وی، ترکیه کشوری است که روسیه در طول‌ سال‌های مدیدی با آن رابطه دوستی و همکاری منحصر به فردی داشته است. سفر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه به روسیه در 19 مرداد بر تلاش مشترک دو کشور جهت همکاری و نه فقط برای ازسرگیری روابط دوجانبه بلکه برای توسعه این روابط در آینده تاکید داشت. 

             به نظر می رسد مقامات ارشد آنکارا با توجه به ناکامی ها وشکست های بزرگ در زمینه سیاست منطقه ای ترکیه و نیز وقوع کودتای نافرجام در این کشور ، روند بازبینی و تجدید نظر در سیاست خارجی را آغاز کرده اند . در این راستا شاهد از سرگیری روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی و اکنون ترکیه وروسیه هستیم ، ضمن اینکه دولت ترکیه وعده بهبود روابط با همسایگان را داده است. مقامات ترک بویژه اردوغان رئیس جمهوری ترکیه از چند ماه قبل با در نظر گرفتن مشکلات بی شمار اقتصادی وتجاری ترکیه که بخش قابل توجهی از آن ناشی از وخامت روابط روسیه و ترکیه و تحریم های گسترده مسکو علیه آنکارا بود ، روند احیای روابط بین دو کشور را آغاز کرده بودند. عذرخواهی رسمی، پرداخت خسارت و محاکمه خلبان جنگنده ترکیه‌ای سه شرط اصلی‌بود که مسکو برای از سر گیری روابط با آنکارا مطرح کرده بود. ترکیه تا پیش از ساقط کردن جنگنده روس از اصلی‌ترین صادرکنندگان مواد لبنی و کشاورزی به روسیه بود. این کشور همچنین از مهم‌ترین مقاصد گردشگران روس محسوب می شد.

بالا گرفتن تنش در روابط آنکارا و مسکو، ترکیه را از این منافع محروم کرد و این کشور با خسارت مالی سنگینی مواجه شد. ترکیه تا این اواخر یکی از مهم  ترین شرکای اقتصادی روسیه بود. سطح روابط تجاری روسیه وترکیه در سال 2014 به 31  میلیارد و 600 میلیون دلار رسیده بود. سرمایه گذاری های مشترک  دو کشور در حوزه هایی مانند فن آوری های مدرن،  فن آوری صلح آمیز هسته ای، تولید خودرو و بخش ارتباطات مخابراتی و تلفنی به حدود ده میلیارد دلار رسیده بود. اما با اعمال تحریم ها از سوی روسیه علیه ترکیه ، بازرگانان این دو کشور متحمل ضررهایی شدند و روابط تجاری این دو تقریبا تا نصف کاهش یافت و حدود شش میلیارد دلار کم شد. روسیه نیز مقام دوم خود را در میان شرکای تجاری ترکیه از دست داد. به توجه به خلا ایجاد شده ، شرکت های داخلی و دیگر تولیدکنندگان خارجی به سرعت خلاء ایجاد شده در بازار روسیه را پر کردند. در عین حال ترکیه با توجه به تحریم های روسیه با تنگناهای بزرگی بویژه در بخش تجاری و اقتصادی مواجه شد. به عنوان مثال با قطع سفر گردشگران روسی به ترکیه ، این کشور متحمل زیانی 8 میلیارد دلاری شد و برخی تحلیلگران ترک حتی صحبت از زیان 18 میلیارد دلاری ترکیه به دلیل ادامه تحریم های ترکیه از سوی روسیه کردند. بدین ترتیب می توان گفت که در واقع فشار شرایط و وخامت روز افزون اوضاع مالی ، تجاری ، اقتصادی ترکیه از یک طرف و خطر از دست دادن روسیه به عنوان یک شریک مهم در زمینه انرژی و  تعاملات اقتصادی وتجاری در نهایت سران آنکارا را وادار کرد با چرخشی 180 درجه ای در مواضع خود خواهان احیای روابط ترکیه وروسیه شوند. بدین ترتیب مقامات آنکارا امیدوارند که تحریم های 9 ماهه روسیه علیه ترکیه در زمینه های اقتصادی ، تجاری ، فعالیت های شرکت ها واتباع ترک در روسیه ، ممنوعیت سفر گردشگران روسی به ترکیه و از همه مهمتر تعلیق اجرای خط لوله گازی ترکیش استریم لغوشود. اردوغان پیش از این گفته بود، ترکیه انتظار دارد حجم مبادلات تجاری بین دو کشور از رقم 100 میلیارد دلار تا سال 2020 هم پیشی گیرد.البته مقامات ترکیه تاکید دارند که سفر اردوغان به سن پترزبورگ، نشانه ای مبنی بر پشت کردن آنکارا به ناتو یا عضویت در اتحادیه اروپا نیست بلکه این سفر گام دوم از روند آشتی ترکیه با روسیه است که از چند هفته قبل از کودتای نافرجام ?? ژوئیه آغاز شده بود.با این وجود بهبود روابط با روسیه در شرایطی صورت می گیرد که روابط ترکیه با غرب بویژه اتحادیه اروپا و آمریکا دچار تنش های جدی شده است.

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه از اولین سفر خارجی پس از کودتای نافرجام به روسیه انتظاراتی داشت که نگاهی به موضع گیری ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه نشان می‌دهد ظاهراً اردوغان پاسخ دلخواه را نگرفته است. هر چند اردوغان امیدوار بود نتیجه سفر وی به روسیه، لغو فوری تحریم‌های روسیه علیه ترکیه باشد، اما اوضاع به دلخواه او پیش نرفت و پاسخ مشروط دریافت کرد.در این راستا پوتین در دیدار با اردوغان اعلام کرد که تحریم ها علیه ترکیه که در بخش های مختلف اعمال شده است، به تدریج لغو می شود .این چیزی نبود که اردوغان در انتظارش بود به ویژه اینکه پوتین از اقدام ترکیه در سرنگونی جنگنده سوخو -24 روس انتقاد کرد.از سوی دیگر ترکیب هیات همراه اردوغان به روسیه نشان می‌دهد که انتظارات وی از این سفر بیش از این بود، زیرا وی با یک هیات بلندپایه از تاجران و سرمایه گذاران و فعالان اقتصادی عازم روسیه شد و انتظار داشت تحریم‌های گسترده مسکو علیه آنکارا لغو شود ،اما این گونه نشد. در واقع رئیس جمهوری ترکیه امید بسیاری به بازگشت "روابط تاریخی در حد عالی" با مسکو داشت. وی تلاش کرده تا با ابتکار خود یعنی سفر به روسیه ، روابط اقتصادی و تجاری بین دو کشور را به مرحله پیش از بحران مربوط به سرنگونی جنگنده روسی توسط ارتش ترکیه برساند. به دلیل وی در بخش اعظم سخنرانی خود در کنفرانس خبری مشترک با پوتین به موضوعات مربوط به بخش کشاورزی و صنایع نظامی و مسائلی از این قبل بیشتر اشاره کرد.حتی وی سعی داشت به گونه‌ای این گفت‌وگوها و تاثیر آن را برمنطقه بازگو کند که گویی اتفاقی بزرگ برای کل منطقه در شرف حصول است. ظاهرا وی تصور می‌کند نزدیکی بین آنکارا و مسکو به مثابه کلید حل مشکلات تمام منطقه خواهد بود.

در عین حال روسیه نیزازتجدید روابط دو کشوربویژه ازسر گیری روابط اقتصادی و تجاری دو جانبه خشنود است. در این راستا با توجه به طرح های روسیه برای کاهش وابستگی به اوکراین درزمینه صادرات گازی که از جمله آنها طرح خط لوله گازی به ترکیه موسوم به ترکیش استریم است ،همواره مد نظر مسکو بوده است. البته توافق برای از سر گیری این خط لوله گازی قبل از سفر  اردوغان به روسیه صورت گرفته بود. در این زمینه یوری سنتورین معاون وزیر انرژی روسیه در 5 مرداد 1395 اعلام کرد، برای اجرای طرح راکد خط لوله انتقال گاز از روسیه به اروپا از مسیر ترکیه موسوم به ترکیش استریم با ظرفیت انتقال سالانه 63 میلیارد متر مکعب بین دو کشور توافق اولیه حاصل شد.به گفته وی، مباحث اصلی و تخصصی اجرای این خط لوله که بخش اصلی و مشارکتی آن 1100 کیلومتر طول دارد و سپس به مسیرهای مختلف منشعب می شود در مذاکرات جداگانه ای بررسی خواهد شد.ارزش اولیه اجرای این طرح که قرار است در طول دو سال ساخته شود، چهار میلیارد و 700 میلیون دلار اعلام شده است.اجرای مجدد طرح خط لوله گازی از روسیه به ترکیه که از بستر دریای سیاه عبور خواهد کرد و به ترکیش استریم  معروف شده ، از ثمرات  آشتی دو کشور پس از گذر از دوره ای پرتنش در روابط دو جانبه است. اجرای این خط لوله همانند بسیاری از طرح های دیگر همکاری بین دو کشور از 24 نوامبر 2015 به دنبال سرنگونی جنگنده روسی توسط ترکیه متوقف شده بود. برای ترک ها احداث و عملیاتی شدن خط لوله گازی ترکیش استریم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. شرکت گازپروم با احداث" ترکیش استریم" قصد داشت ترکیه را به عنوان مهم ترین کشور انتقال گاز روسیه به اروپا به جای اوکراین ، تبدیل کند.نباید فراموش کرد که روسیه بزرگترین تامین کننده گاز ترکیه است و حدود 57 درصد از گاز  ترکیه را تامین می کند.

          در عین حال ترکیه به روسیه در باره تشریک مساعی و مذاکرات در باره حل و فصل بحران سوریه چراغ سبز داده است. مولود چاوش اوغلو وزیر خارجه ترکیه در این زمینه اشاره کرده است که حل و فصل بحران سوریه بدون مشارکت روسیه امکان پذیر نخواهد بود. البته مسکو و آنکارا اختلافات زیادی در قبال بحران سوریه و آینده بشار اسد رئیس جمهوری سوریه دارند ،ولی این اختلافات مانع از همکاری دو طرف برای مقابله با داعش نخواهد شد. در عین حال بعید به نظر می رسد که آنکارا دست از حمایت گروههای مسلح تکفیری در سوریه بردارد، ولی احتمالا تاکتیک  های خود را در سوریه تغییر خواهد داد تا به نحوی روسیه را در این زمینه راضی کند. با توجه به عوامل داخلی و بین المللی که در شرایط کنونی علیه دولت ترکیه عمل می کند، به نظر می رسد آنکارا تلاش کند تا اختلافات اساسی خود با روسیه در باره بحران سوریه را کنار گذاشته و به دنبال یافتن راه کاری مشترک در چارچوب تشکیل یک کمیته مشترک با مسکو باشد.بدین ترتیب میتوان گفت که آنکارا حاضر خواهد شد تا با مسکو در مبارزه علیه داعش همکاری کند، اما حمایت خود از انواع و اقسام گروههای تکفیری بویژه در استان حلب مانند جیش الفتح ، جبهه النصره و احرار الشام را ادامه خواهد داد..مسلما روسها مراقب مواضع و رویکردهای ترکیه در زمینه سوریه هستند واگر تغییر قابل توجهی در این زمینه از سوی آنکارا مشاهده نکنند ، این مساله ناخرسندی مسکو را بدنبال خواهد داشت.

             سفر اردوغان به روسیه از سوی غربی ها به دقت پیگیری ورصد شد.به نظر می رسد غربی از این واهمه دارند که توسعه روابط بین آنکارا و مسکو ممکن است، بر روابط ترکیه با پیمان آتلانتیک شمالی "ناتو" و یا افزایش واگرایی ترکیه از اتحادیه اروپا تاثیر داشته باشد. اظهارات هشدار گونه اومیت یاردیم سفیرترکیه در روسیه مبنی بر اینکه، «ناتو حق ندارد در خصوص اینکه ترکیه با چه کشوری رابطه باشد برای آنکارا تعیین تکلیف کند»، حاکی از واکنشها و پیامهای احتمالا محرمانه ای است که پس از سفر اردوغان به مسکو، محافل دیپلماتیک ترکیه ازمجاری مختلف دریافت کرده اند. به احتمال قوی این انتقادها بیشتر از سوی ناتو بوده است. در این زمینه سفیر ترکیه در روسیه اعلام کرد: «ناتو هیچ حقی ندارد به آنکارا دیکته کند که با چه کسی ارتباط داشته باشد. وی تاکید کرد که علیرغم موضع غرب ، ترکیه روابط خود با روسیه را ارتقاء می دهد.به گفته یاردیم ، تماس‌های ترکیه با دیگر کشورهایی که عضو ناتو نیستند موضوع استثنایی نیست و ناتو به هیچ وجه نمی‌تواند تماس‌های آنکارا با دیگر کشورها را محدود کند».اگرچه هنوزمقامات ترکیه ومنابع خبری این کشور درباره نحوه دریافت چنین پیامهایی اطلاع رسانی نکرده اند، اما اظهارات سفیر ترکیه در مسکو حاکی از واکنش های پیدا و پنهان اروپا و آمریکا به رویکرد جدید ترکیه جهت بازتعریف مناسبات آنکارا و مسکو است. این در حالی است که سازمان ناتو  رسما در واکنش به دیدار رؤسای جمهور روسیه و ترکیه پس از چند ماه تیرگی روابط، اعلام کرد احیای روابط بین مسکو و آنکارا تحولی نگران کننده محسوب نمی‌شود.

          ترکیه با توجه به شرایط نامساعد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی  خود  که کودتای نافرجام 15 ژوئیه موجب وخیم تر شدن آن شده است ، در چرخشی آشکار در مواضع قبلی خود حاضر شد تا با عذر خواهی از مسکو که در واقع به منزله  عقب گردی آشکار در سیاستهای قبلی آن محسوب می شود ، باب روابط مجدد با روسیه را مجددا مفتوح نماید.البته مقامات ارشد روسیه نیز با این اقدام که با میانجی گری قزاقستان صورت گرفت ، با نگاهی مثبت برخورد کردند. شاید دلیل این مساله آن بود که روسها برغم اعمال تحریم های گسترده علیه آنکارا پس از واقعه سرنگونی جنگنده سوخو-24 توسط ترکیه ، در باطن خواهان گشایشی در روابط مسدود شده دو کشور بودند.این مساله با توجه به منافعی که مسکو از روابط با آنکارا از آنها برخوردار می شود قابل تبیین است .با این حال آشکارا این ترکیه بود که از قطع روابط 9 ماهه با روسیه ضرر کرد وادامه این وضعیت با توجه به افت آشکار شاخص های اقتصادی ترکیه ، شاید غیر قابل تحمل بود . بهرحال می توان انتظار داشت که روسهابه تدریج تحریم ها علیه  ترکیه را کاهش داده و باب مراودات تجاری ، اقتصادی ، صنعتی ، انرژی و گردشگری بین دو کشور به طور کامل گشوده شود.با این حال ، دو کشور هم چنان در باره بحران سوریه و چگونگی برخورد و حل و فصل آن اختلاف دارند و همین مساله به عنوان عاملی بازدارنده در مسیر تقویت و گسترش مناسبات می تواند عمل کند.در عین حال  برغم استقبال ظاهری غربی ها از تجدید روابط مسکو وآنکارا ، به دلیل کاهش اهرم های اقتصادی غرب بویژه اتحادیه اروپا  علیه آنکارا و در عین حال افزایش دایره عمل ترکیه ، در واقع چندان از این مساله خشنود نیستند.