بازنگری در اندیشه‌های بشری با بازخوانی مفهوم ایران شهر

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ، دکتر عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی با حضور در دانشگاه صنعتی شریف در میزگرد اقتصادی با موضوع سوسیالیسم بازار و سوداگری در ایران ضمن اظهار خرسندی از حضور در جمع فرهیختگان و دانش‌پژوهان 4 گزاره اصلی محور صحبت‌های خود را معرفی کرد و گفت: گزاره نخست این است که اساسا جریان مدرنیته و نوگرایی در ایران با گرایش چپ وارد ایران شد و با گذشت 100 سال از مشروطه، هنوز هم سایه اندیشه چپ را در تمام فرآیندهای روشنفکری، دولت مدرن، فرآیند تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی می‌توان دید.

وزیر راه و شهرسازی گفت: گزاره دوم این است که آیا اساسا چیزی به مفهوم بازار آزاد در ایران وجود دارد؟ یا نظام، نظام بازار سوداگری (مرکانتیلیستی) است. معتقدم نظام بازار در ایران شکل نگرفت زیرا آنچه در ایران تحت عنوان نظام بازار آزاد نقد می‌شود به واقع نقد نظام بازار آزاد نیست. همچنین گزاره سوم این است که در هنگام صحبت از سیاست های اقتصادی باید یک‌بار از دیدگاه جامعه شناسی اقتصادی و بار دیگر از منظر اقتصاد سیاسی به موضوع نگاه کنیم.

عضو کابینه دولت تدبیر و امید با اشاره به اینکه در محیط اقتصاد سیاسی بخش عمده اتفاقات رخ داده قلب‌ماهیت پیدا کرده و دچار تله سیاست می‌شوند افزود: ارزیابی تله سیاست در سیاست‌های اقتصادی بسیار مهم است. گزاره چهارم نیز این نکته است که اساسا ایسم‌ها مشکلی از مشکلات کشور ایران حل نمی‌کنند و آنچه که سرانجام باید به آن توجه داشته باشیم مفهومی است تا بتوانیم در ایران مورد بازخوانی قرار دهیم. همچنین به رغم تئوری‌های فشردگی زمان و مکان و اینکه امکان بازخوانی مفاهیم فرازمانی و فرامکانی وجود ندارد لذا به دنبال مفهوم ایران‌شهر هستم که در آن مفهوم بتوان دستاوردهای بشری را مورد بازنگری قرار داد.

آخوندی تاکید کرد: حتما می خواهیم یاد بگیریم ولی آنچه یاد می‌گیریم باید در چهارچوب ایران باشد.
وزیر راه و شهرسازی با اشاره به اینکه مبنای ورود صحبت خود به بحث میزگرد سوسیالیسم بازار و سوداگری در ایران، اقتصاد سیاسی است و با تاکید بر اینکه این موضوع، جزو موضوع‌های پرچالش است گفت: علاقه مندم در این نشست و میزگرد، بیشتر به عنوان معلم و نه وزیر راه و شهرسازی گفتگو کنم و بیشتر به دنبال گفتگوی آکادمیک هستم. گفتگویی که در نهایت به توسعه جمهوری اسلامی ایران ختم شود و در این بین به دنبال متن بوده و در بند حاشیه‌ها نیستم.

آخوندی ضمن رجوع به تاریخ گذشته ایران به تشریح مفهوم بازار در گذشته این سرزمین تا به امروز پرداخت و افزود: در رجوع به عصر ناصری در شرح مفهوم بازار می‌بینیم که تجار بزرگی داشتیم که اتحاد منافع فراوانی با دربار داشتند و در همه چیز از جمله سود با هم شریک بودند و عمده فعالیت‌های آن دوره نه بر مبنای شفافیت، رقابت و فناوری که در مبادله امتیاز بوده و تعریف بسیار استاندارد از بازار سوداگرایانه بود و این ویژگی مختص ایران نبود که در قرون 16 تا 19 میلادی در کشور انگلستان و در سراسر جهان مطرح بود.

وی ادامه داد: اساسا نقد مرکانتیلیستی از آنجا شروع شد که اگر بخواهیم اقتصادی داشته باشیم که رفاه اجتماعی ایجاد کند باید به تخصص‌گرایی برسیم که آدام اسمیت نیز آن را مطرح کرد. همچنین نکته من این است که بیش از 100 سال از مشروطه گذشت و ما هیچگاه نتوانستیم وارد بازار آزاد اقتصادی شده و از سوداگری عبور کنیم.

وزیر راه و شهرسازی گفت: در دایره‌المعارف‌های مختلف اقتصادی در تعریف مرکانتالیسم مقالات مختلفی می‌بینیم و این شیوه در بسیاری از کشورها وجود دارد و تحت عنوان دفاع از منافع ملی هنوز کشورهای اقتصادی تمایل دارند از هرگونه شفافیت و مسئولیت اجتماعی فراتر بروند و با قدرت متحد شوند و نظام توزیع منافع ایجاد کنند.

آخوندی ادامه داد: در ایران آنچه که رخ داد این بود که قبل از مشروطه، تجار خارجی جای تجار داخلی را گرفتند و توزیع منافع بتدریج به تجار خارجی داده شد که آخرین آنها در دوره قاجار، امتیاز تنباکو بود. در عمل در ابتدا کار همکاری بین دربار، تجار داخلی و همچنین خارجی بود اما بتدریج که تجار داخلی ریشه دواندند تجار خارجی را کنار زدند تا مشروطه رخ داد و تجار توانستند خود را پیدا کنند و در نهایت توانستند در مجلس نیز حضور پیدا کنند. اما همه چیز در مشروطه دوم مخدوش می‌شود که عمده جو روشنفکری نیز تحت تاثیر همان دوره است.

شکل‌گیری اقتدار تحت عنوان حمایت از مردم

وی افزود: گروه اجتماعیون و عامیون یعنی سوسیال دموکرات در باکو، رشت و تبریز تشکیل و جریان چپ‌گرایی ایجاد می‌شود. همچنین به محض آنکه پهلوی اول مستقر می‌شود جریان اندیشه‌ای به دولت و دولتی که به دنبال اقتدار بود ورود پیدا می‌کند. بدین‌معنا که اقتدار را تحت‌عنوان حمایت از مردم شکل می‌دهد. تمامی اندیشه‌های سوسیالیستی رسما در حکومت پهلوی اول مستقر می‌شود و بتدریج بازار سنگر به سنگر از قدرت داخلی خارج می‌شود که در همان زمان نیز بسیاری از مقامات دولتی این موضوع را نمی‌پذیرند کما‌اینکه عنایت‌الله سمیعی که سمت وزارت داشت مجبور به استعفا شد.

استاد رشته اقتصاد سیاسی در ادامه با اشاره به ادامه روند اندیشه های سوسیالیستی در پهلوی دوم به شکل‌گیری حزب توده و نفوذ اندیشه چپ در ایران یادآورد شد و گفت: در دهه 40 انقلاب سفید شاه و مردم بخش اصلی زیربنایی فکری بود که ناشی از اندیشه های سوسیالیستی است. اصلاحات ارضی، واگذاری سود کارخانجات به مردم و اصل چهاردهم انقلاب سفید شاه و ملت در سال 53 که همان پدر بزرگ قانون حمایت از مصرف کننده می شود.

آخوندی ادامه داد: جریان گسترش سوسیالیسم در پهلوی دوم و پس از آن را هم در سیستم اقتصادی و هم در جریان هایی ادامه یافت و هم در تمامی سیستم های فرهنگی و در صدا و سیما شاهد بودیم. معتقدم بحث سوسیالیسم بحثی ریشه دار تر از بحث روز ما است و اساسا به نحوه ورود اندیشه نوگرایی به ایران مرتبط است. از طرفی آنچه ما در سنت داشتیم سیستم سوداگرایانه بود که در آن مباحثی همچون بازار آزاد معنایی نداشت و بازار به دنبال آن بود تا خود را به قدرت وصل کند و این بحث تا انقلاب ادامه داشت.

وی گفت: اصلی ترین آموزه سوسیالیسم مالکیت ابزار تولید بود و اینکه ابزار تولید در اختیار کیست؟ اصل 44 قانون اساسی می‌گوید که تمام ابزار تولید در اختیار دولت است و ما این روند را در اساسنامه حزب کارگر در اروپا از سال های 1918 تا 2013 نیز شاهد بودیم.
وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه سه علامت برای او مهم هستند در تشریح آنها گفت: مالکیت ابزار تولید، نبود سیستم ضد انحصار و ضد رقابت را قبل و پس از انقلاب شاهد بودیم. قانون ضد انحصار هیچگاه در ایران شکل نگرفت اما سیستم قیمت گذاری شکل گرفت و جریان دولتی شدن گسترش بیشتری پیدا کرد. در ادامه ما همچنان فاقد نظام ضد انحصار و نظام کنترل رقابت بودیم تا به مفهوم و سیاست های ابلاغی اصل 44که تحول بزرگی را گشایش اقتصادی ایران مطرح می کرد رسیدیم.

آخوندی ادامه داد: بر اساس سیاست‌های ابلاغی اصل 44، به تمامی عناوین بخش خصوصی اجازه ورود به اقتصاد و بهره‌مندی از آن داده شد که تحول بزرگی به شمار می آید و کوچک نیست. اما مهم این است که تله سیاست را در این اصل پیدا کنیم و این آن چیزی است که رخ داد. بدین معنا و بر اساس آمار، خصوصی سازی در ایران به معنای واقعی خصوصی سازی نبود بلکه تغییر واگذاری‌ها به دیگر نهادهای دولتی و عمومی، خصوصی‌سازی تلقی شد و اصل 44 در تله سیاست افتاد.

وی افزود: بحث دیگر هم به سوداگری مربوط است. خصوصی سازی گسترده مطرح می شود و تله سیاست آن را به دام می اندازد. در سیستم قبل حداقل پاسخگویی دولتی به پارلمان وجود داشت اما در این دوره رها می شود.

آخوندی گفت: تله سیاست بعدی در خصوصی‌سازی این بود که اگرچه قرار بود با خصوصی‌سازی منطق تخصیص بهینه بازار حاکم شود اما آن منطق اجرا نشد. بدین‌معنا که نه قانون خود انحصاری ایجاد شد و نه سیستم رقابتی و نه تجاری سازی خدمات و نه نظام قیمت گذاری جمع شد. به همین دلیل، وقتی در این سیاست نه سیستم رقابت، نه قانون ضد انحصار و نه سیستم رفع قیمت‌گذاری را داریم اتفاقی که رخ می‌دهد این است که مثلا راه‌آهن تحت اختیار وزارت راه و شهرسازی به یک ارگان دولتی دیگر محول می‌شود. در حالیکه هدف از خصوصی سازی به واقع این نبود.

وزیر راه و شهرسازی در بیان سایر تله های سیاسی یادآور شد: تله سیاست بعدی که مطلب مهمی در اقتصاد سیاسی است این است که پس از این اتفاقات این گمان پیش می‌آید که مقررات ایراد دارد و به همین دلیل نیز امتیاز بیشتری به کسی که هیچکدام از قواعد رقابت را رعایت نمی‌کند می‌دهیم.

وی ادامه داد: تله سیاست دیگر به امکان صرفه‌جویی در مصرف انرژی مربوط است. بارها راجع به قیمت حامل انرژی بحث شد و اینکه تا آزاد نشود امکان صرفه‌جویی انرژی وجود نخواهد داشت. کل داستان بهینه‌سازی مصرف انرژی چه سرنوشتی در ایران پیدا کرد؟ نخست اینکه گفته شد به هیچ وجه افزایش قیمت نداریم و 10 درصد رشد را نیز نخواهیم داشت. در یک لحظه ایست کرد و تمام منابعش یارانه‌هایی شد که توزیع شدند. یعنی هر مرتبه کل داستان هدفمندی یارانه‌ها و اصلاح قیمت ابزار توزیع یارانه برای یک هدف کاملا سیاسی شد.

آخوندی تاکید کرد: همچنین تله سیاست سوم بحث مسکن مهر است که به دلیل آنکه پیش تر در این رابطه صحبت کرده ام تکرار نمی کنم.
وزیر راه و شهرسازی در جمع بندی صحبت ها خود گفت: اگر به مفاهیم سوسیالیسم، بازار آزاد، مرکانتالیسیم (سوداگری) دقت نکنیم در اصلاحات بعدی بار دیگر در تله سیاست می افتیم. در جریان تله سیاست مفهوم چپ در ایران قلب ماهیت پیدا کرد. بدین معنا، اندیشه چپ هیچگاه در ایران منجر به دولت رفاه نشد. کسی نیست که ادعا کند سیستم جامع رفاه داریم. به رغم آنکه به شکل گسترده ای هزینه های رفاهی در بخش های مختلف داریم.

وی با اشاره به داشتن پنج عنوان رفاهی در کشور گفت: در حال حاضر پنج عنوان رفاهی آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، تامین اجتماعی و بهزیستی را داریم که اگرچه قدر مطلق آنها افزایش پیدا کرد اما جامعه فقیرتر شد. هم اکنون 19 میلیون نفر از جمعیت کشور در شرایط بدی هستند. بنابراین تله سیاست را در مجرای سوسیالیسم داریم که به افزایش قدرت دولت منجر می‌شود و شکل گیری سوداگری در ایران است. در سیستم خارج از اداری نیز این سیستم حاکم است.

ساخت و ساز فعلی شهرها بازگشت به سوداگری است

وزیر راه و شهرسازی با طرح این پرسش که آیا در ایران ساخت و سازهای شهری بر اساس قانون و رعایت حقوق مردم ساخته می‌شود؟ گفت: می‌توان نظام سوداگرایانه را که بخشی از آن سوداگری زمین در تمامی شهرهای بزرگ است ببینیم. تقریبا در هیچ نقطه شهر نمی‌توان سوداگری شهری را شاهد نبود که این شیوه ساخت و ساز شهری به مفهوم بازگشت به سوداگری است. بنابراین اگر بخواهیم در اقتصاد ایران اصلاحات انجام دهیم باید تله سیاست را کشف کنیم و آنجاست که موضوعات قلب ماهیت پیدا می کنند و اینکه چگونه می شود از حقوق مردم به واقع دفاع کرد به میزان شفافیت برمی گردد.

وی در پایان افزود: معتقدم اگر نظریه شفافی داشته باشیم و به مفاهیم آزادی، شفافیت، تقدم آزادی بر دموکراسی و از آن مهمتر به مفهوم تقدم عدالت بر احسان بازگردیم می‌توانیم به مسیر صحیح بازگشت کرده و آینده امیدبخش‌تری را شاهد باشیم.

میزگرد سوسیالیسم بازار و سوداگری در ایران با سخنرانی سعید لیلاز استاد دانشگاه شهید بهشتی، حسین راغفر استاد دانشگاه الزهرا، علی مدنی زاده استاد دانشگاه شهید بهشتی در دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.