محیط زیست و چالش های پیش روی برنامه ریزان

به گزارش خبرگزاری صداوسیما ؛نابودی تالاب ها، وضع ناگوار منابع آب زیر زمینی، روند رو به رشد بیابانزایی، فرسایش خاک، خطر انقراض گونه های جانوری بر اثر شکار بی رویه و نابودی زیست بوم ها و ... واژه هایی که آنقدر گفته شده، اثرگذاری خود را از دست داده یا حداقل تکرار آن منجر به اتفاق خاصی نمی شود.

مقام معظم رهبری در سال کذشته در دیدار با مسئولان سازمان محیط زیست برضرورت برخورد جدی با متجاوزان به عرصه های منابع طبیعی تاکید کردند و خواستار برنامه ریزی، پیگیری مستمر و همکاری همه جانبه دستگاه های ذیربط برای مقابله با پدیده هایی نظیر گرد و غبار، آلودگی هوا، فرسایش خاک و حفظ و صرفه جویی در مصرف منابع اب کشور شدند.

فرهنگ سازی و تبیین ضرورت های حفظ و توسعه پایدار منابع طبیعی در کتب درسی مدارس و دانشگاهها و تغییر نگاه قانونی به متخلفین و تخریب کنندگان محیط زیست به نگاهی جرم انگارانه از دیگر تاکیدات معظم له در این دیدار بود.

اما نگاهی به وضعیت موجود عرصه های منابع طبیعی کشور و اسیب های پیش روی این سرمایه های ملی نشان می دهد که روند رو به رشد گرم شدن زمین، استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی، ورود آلاینده ها به منابع آب و عرصه های منابع طبیعی، تخریب خاک، استفاده بی رویه از سموم دفع آفات، تخریب جنگلها و مراتع ، روند روبه رشد بیابانزایی، شکار بی رویه گونه های جانوری، رشد بی رویه شهرها و بی توجهی به منابع طبیعی در اجرای طرح های عمرانی فقط گوشه ای از چالش های پیش روی محیط زیست کشورمان است.

 وضع عرصه های منابع طبیعی

آمارهای سازمان خوار و بار جهانی سرانه هر ایرانی از جنگل‌ را حدود 2هکتار اعلام کرده که تقریبا 6هکتار کمتر از سرانه جهانی است.
میانگین سالانه نابودی جنگل‌های خزری 45‌هزار هکتار اعلام شده است که به این رقم باید تخریب جنگلها براثر برداشت بی رویه و اتش سوزی در جنگلها را نیز اضافه کرد.
بروز آتش سوزی در عرصه های جنگلی که عمدتا به دلیل حضور جنگل نشینان و بی توجهی رهگذران حادث می شود در کنار کمبود امکانات مهار آتش سوزی و اجرای طرحهای عمرانی ، اقتصادی و بهره برداری از معادن و چرای دام در عرصه های جنگی در کنار ساخت و ساز بی رویه در حریم عرصه های جنگلی از عوامل تاثیرگذار در تشدید تخریب جنگل های کشور است.

انباشت روزانه سه هزار تن زباله در جنگل های شمال

به گفته مقامات محلی استان های شمالی، روزانه سه هزار تن زباله در جنگل های شمال کشور انباشته می شود .
همچنین سالانه حدود 570 هزار تن پلاستیک در کشور مصرف می شود که بخش عمده آن بعد از استفاده، به صورت زباله در جنگل رها می شود.
پیامد ناخوشایند این روند ، آلودگی خاک و آب های زیرزمینی است.
برآوردها نشان می دهد با آلوده شدن هر هکتار از جنگل به زباله 20 هکتار از جنگلهای اراضی پایین دست نابود می شود و تولید ماده سمی سیانید از دیگر تبعات انباشت زباله در عرصه های جنگلی است.

چرای 124 میلیون واحد دامی در مراتع

اما مراتع کشور به عنوان یکی از عناصر مهم در حفظ خاک و پوشش گیاهی و احیای منابع آبهای زیرزمینی وضعیت بهتری از جنگلها ندارد.
در حال حاضر سرانه مرتع در کشور 32.1 هکتار و سرانه جهانی آن 82 هکتار است.
25 درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزش‌ های زیست ‌محیطی است.
دستکم حدود 10.7میلیون تن علوفه در شرایط بارش نرمال در مراتع کشور تولید می شود، همچنین مراتع محل تولید و رشد گیاهان دارویی و صنعتی است که ارزش آن به بیش از 2 میلیارد دلار در سال می رسد ، بیش از 52 درصد از سطح کشور را مراتع تشکیل می‌دهد که بیش از 7000 گونه گیاهی در قلمرو آن رشد می‌یابند.
جمعیت دامی کشور حدود 124 میلیون واحد دامی اعلام شده که حدود 83 میلیون واحد دامی آن وابسته به مرتع است.
این در حالی است که مراتع موجود کشور قادر به تغذیه خوراک 37 میلیون واحد دامی است به عبارت دیگر در حال حاضر بیش از 2/2 برابر ظرفیت مجاز از مراتع کشور بهره‌برداری می‌شود و معیشت حدود 916 هزار خانوار روستایی و عشایری به بهره‌برداری از مراتع وابسته است که این امر موجب افت شدید پوشش گیاهی در مراتع و تشدید بیابانزایی در عرصه های منابع طبیعی شده است.
آمارها حاکی است بیش از 20 درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل می دهد ، 20 میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تأثیر فرسایش بادی است، از این مقدار 6.4 میلیون هکتار در محدوده کانون‌های بحرانی است که در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان کشور پراکنده است.

گونه های جانوری

تاکنون حدود 1131 گونه جانوری اعم از پستاندار ، پرنده ، خزنده و دوزیستان در اکوسیستم های خشکی و آبهای داخلی ایران شناسایی شده که 521 گونه آن مربوط به پرندگان است که این تعداد معادل کل گونه های پرنده موجود در قاره اروپا است.
ماهیان آبهای داخلی ایران شامل 180 گونه است که در 27 خانواده جای دارد.
همچنین از رده خزندگان در پنج راسته لاک پشت ها ، کروکودیل سانان ، سوسمارها ، کرم سوسمارها و مارها تاکنون 204 گونه شناسایی شده است.
هم اکنون حدود 77گونه از تمامی رده های جانوری ، یعنی نزدیک به6.8 درصد از کل گونه های جانوری ایران در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی قرار دارد که این گونه ها در وضعیت بحرانی ، در معرض خطر انقراض یا آسیب پذیر قرار دارند، تخریب و تکه تکه شدن زیستگاه های اصلی این جانوران و شکار و صید بی رویه آنها و خشکسالی های متوالی در کشور از جمله عوامل اصلی تهدید آن به شمار می رود .
دکتر مسعود منصوری از فعالان محیط زیست معتقد است: متاسفانه طی روند روبه رشد ساخت و ساز، توسعه راهها و اختصاص زمینهای بیشتر از عرصه های منابع طبیعی به کشاورزی موجب شده است حیات وحش با مخاطرات جدی مواجه باشد.
دکتر منصوری می گوید : همین مخاطرات موجب شده است در حال حاضر 30 گونه پرنده و تقریبا تمامی گونه های پستاندار در حیات وحش با خطر انقراض مواجه باشد و گونه هایی نظیر گراز ، پلنگ ، یوزپلنگ و گرگ که ناجوانمرانه شکار می شود.
وی می افزاید: جمعیت پلنگ ایرانی که از یک هزار قلاده در 30 تا 40 سال پیش هم اکنون به 14 تا 15 رسیده و دلیل اصلی آن شکار بی رویه آهو تنها منبع غذایی این گونه در مناطق کویری است به طوری که امروز یوزپلنگ ها زیستگاه اصلی خود در مناطق کویری را رها کرده و به کوهپایه ها رفته است.
کارشناسان معتقدند : حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشورمان مستلزم به حداقل رساندن تعارضات موجود بین انسان و محیط زیست است و توجه به ارزشهای متنوع گونه های جانوری در برنامه ریزی های توسعه ، ایجاد حس حمایت از حیات وحش در سطوح جامعه ، جلب مشارکت های مردمی در مدیریت و حفاظت حیات‌‌وحش، انجام پژوهش کاربردی و بنیادی برای شناخت و مدیریت گونه های جانوری و احیای زیستگاه و جمعیت آنها ، فراهم کردن امکانات ، تجهیزات و نیروی کیفی و کمی مورد نیاز حفاظتی و جلوگیری از تخریب زیستگاهها از جمله راهکارهایی است که می تواند شرایط مطلوبی را برای پویایی و پایداری گونه های جانوری کشورمان و زیستگاههای آنها فراهم کند.

 تالاب ها

تالاب‌های ایران در جنوب غربی آسیا و جنوب نیمکره شمالی محل زیست بیش از 140 گونه پرنده مهاجر و بومی است که 30 درصد از پرندگان ایران را تشکیل می‌دهد.
از مجموع 280-270 تالاب کشور 76-75 تالاب از ارزش های زیست محیطی منحصر بفردی برخوردار است.
بررسی های انجام شده نشان می دهد دستکم 75 درصد تالاب های کشور در معرض خطر یا در حالت بحرانی قرار دارد به طوری که خشک شدن تالاب ها و تبدیل شدن آن به کانون گرد و غبار برای سلامت عمومی تهدیدی جدی محسوب می شود.
سدسازی ، حفر چاه های غیرمجاز ، زهکشی آب های جاری مسیر تالاب ها و افزایش جمعیت دلایل خشک شدن تالاب های ایران عنوان شده است.

 فرسایش خاک

فرسایش سالانه 5 میلیارد تن خاک از عرصه های منابع طبیعی از دیگر هشدارهای زیست محیطی است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت، کاهش پوشش گیاهی در عرصه های منابع طبیعی،تغییر کاربری اراضی، احداث راهها و طرحهای عمرانی نظیر احداث خطوط لوله و سد سازی در مناطق کوهستانی بدون توجه به الزامات زیست محیطی، چرای بی رویه دام و شخم زمین های کشاورزی در مسیر شیب های تند از عوامل فرسایش خاک محسوب می شود به طوری که این فرسایش بسیاری از مناطق شهر و تاسیسات زیربنایی احداث شده در مناطق مختلف کشور را تهدید می کند.

منابع آب زیرزمینی

منابع آب شیرین ایران تحت فشار برداشت‌های غیرقابل تحملی قرار دارد، 90 درصد خاک ایران را سرزمین‌های خشک یا نیمه خشک تشکیل می‌دهد و تقریباً دو سوم حجم بارندگی کشور پیش از آنکه بتواند رودها را پر آب کند، تبخیر می‌شود.
در نتیجه ایران بیش از نیمی از آب مورد نیاز خود را با برداشت از آبخوان‌ها تأمین می‌کند اما مصرف عمومی به سرعت در حال تحلیل بردن منابع زیرزمینی است.
سالانه 4 میلیارد مترمکعب از آب‌ های زیرزمینی غیرقابل بازگشت ایران، به سطح زمین پمپاژ می‌شود و با نرخ کنونی مصرف بی‌رویه آب در ایران، 12 استان از 31 استان این کشور در 50 سال آینده ذخایر آبی خود را به پایان خواهند رساند.
آب ‌های سطحی ایران نیز با مشکل مشابهی مواجهند غالب رودخانه‌های ایران به لحاظ آب‌شناختی خشک شده یا در حال خشک شدن بوده ، به این معنا که منابع تجدیدپذیر آبرسانی این رودخانه‌ها هم‌اینک نیز به پایان رسیده است.
کارشناسان از در راه بودن سونامی تخریب سفره های زیرزمینی خبر می دهند، سونامی که با فرونشست زمین در چندین شهر آغاز می شود و به علت برداشت بی رویه از منابع آب های زیرزمینی روی خواهد داد.
ایران رتبه سوم برداشت آب را از منابع زیرزمینی در جهان دارد و نیمی از دشت های کشور شامل 200 دشت به علت خشکسالی و استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی از عوامل ایجاد این پدیده است.
گفته می شود کل آبخوان کشور ظرفیت برداشت حدود70 میلیارد متر مکعب آب در سال را دارد که هم اکنون 8 میلیارد مترمکعب بیش از حد متوسط برداشت می شود.
بیش از 90 درصد از آب های زیرزمینی در بخش کشاورزی مصرف می شود و در این بخش با توجه به خشکسالی های پیاپی و افزایش سطح زیر کشت و تولیدات کشاورزی شاهد فشار مضاعف بر این مخازن هستیم و سطح آب های زیرزمینی روز به روز پایین تر
می رود و تراز دشت ها منفی می شود.
آمارها از وجود بیش از صد هزار حلقه چاه غیرمجاز با برداشت سالانه 5 میلیارد متر مکعب آب در دشت های کشور حکایت دارد و کسری مخزن در سطح سفره های کشور نیز سالانه 8 میلیارد مترمکعب است.
یکی از مشکلات مهم در ارتباط با برداشت بی رویه آب از سفره های آب زیرزمینی ، افت سطح آب و متراکم شدن لایه ها و رسوبات است، این پدیده باعث نشست سطح زمین به صورت ناگهانی در سفره های ماسه ای یا به صورت تدریجی در سفره های رسی می شود.

 زلزله خاموش

می توان از افت آب در سفره های زیرزمینی و فرونشست زمین به عنوان یک زلزله خاموش یاد کرد؛ بررسی ها نشان می دهد در اثر برداشت بی رویه آب های زیرزمینی ، دشت تهران سالانه 17سانتی متر فرو نشست دارد که این مسئله برای تهران یک فاجعه است.
محمد درویش ، کارشناس ارشد محیط زیست و عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور می گوید: در حال حاضر افت سطح آب های زیرزمینی به حدی رسیده
که هفت شهر کشور با نابودی سفره های زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه شده است.
توسعه بی رویه کشاورزی به همراه سیستم های آبیاری سنتی و غیرمتناسب با اقلیم کشور باعث شده است مناطقی چون معین آباد دشت ورامین در جنوب تهران، دشت شهریار، دشت توس در خراسان رضوی، رفسنجان در کرمان، قهاوند و کبودرآهنگ در همدان، آبیگلو در اردبیل و مناطقی در شرق استان اصفهان و استان فارس با فرونشست زمین مواجه شود.
دیگر دشت ها نیز با فرآیند و خطر نشست زمین مواجه است و بزرگ ترین فروچاله خاورمیانه هم در کبودرآهنگ همدان شکل گرفته است که سازه و نیروگاه شهید مفتح را تهدید می کند.

ضرورت تبدیل مسائل زیست محیطی به یک مطالبه مردمی

مشارکت مردمی و ارتقای فرهنگ عمومی تنها راهکار تبدیل مسئله محیط زیست به یک مسئله و دغدغه ملی و تبدیل شدن آن به یک مطالبه مردمی محسوب می شود و در حال حاضر بحث فقدان فرهنگ عمومی به راهی برای فرار از پاسخگویی مسئولان تبدیل شده است.
حمایت و گسترش نهادهای مردم نهاد در زمینه محیط زیست راهکاری مناسب است و آمارها نشان می دهد تاکنون حدود 180 انجمن فعال در بخشهای مختلف زیست محیطی به ثبت رسیده است البته انجمن های خودجوش بسیاری هم هستند که در فضای مجازی اقدام به اطلاع رسانی می کنند.
گزارش : محمدرضا طلاجوران