هامون را تنها نگذاریم

شهرستان هیرمند در شرق زابل قرار دارد و از شمال به دریاچه هامون می رسد. بعضی از بومیان این منطقه به علت کم آبی، اراضی کشاورزی خود را رها کرده اند به طوری که از 60 هزار هکتار اراضی کشاورزی تنها 20 هزار هکتار کشت می‌شود.

آنان که مانده‌اند، اغلب دامداری می‌کنند با هزار بیم و انتظار. 

از سال 92 کانال آب در میان شن زارها و درختان و نهال‌های دست کاشت این منطقه برای آبیاری و بهبود کیفیت پخش سیلاب با همکاری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند احداث شده است و آن طور که محمدرضا بارانی‌زاده رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری این شهرستان می‌گوید، کشاورزان و دامداران هم حاضر شده‌اند برای کمک به پوشش گیاهی و جلوگیری از بیابانزایی، هر از گاهی مقداری از حقابه خود را روانه این کانال کنند. 

با این همه، پدیده بیابانزایی گریبان سیستانی‌ها را گرفته است. بعضی از روستاییان، بی‌تاب از این همه رنج و کم آبی، مجبور به کوچ از خانه‌هایشان شده‌اند....

جاده را دنبال می‌کنیم. 

کیلومترها دورتر به دریاچه می‌رسیم. به ناگاه پیکر بی‌جان هامون را زیرپای خود حس می‌کنیم. 

دیگر از آن هامون پرآب و پرآوازه که زمانی هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و منبع غذای مردم سیستان بود، خبری نیست.

آن هامونی که صیادان از دامن سخاوتمندش سالانه 15 هزار تن ماهی صید می‌کردند، اکنون در فهرست یکی از مهمترین کانون‌های بحرانی فرسایش بادی جای گرفته است.

خشکسالی‌های شدید و پی‌درپی طی 17 سال اخیر و قطع جریان آب رودخانه هیرمند از افغانستان، هامون را از نفس انداخته. باورش مشکل است. از نزدیک باید دید. وقتی شرایط را از نزدیک می‌بینی، متوجه وخامت اوضاع و نگرانی‌ها در مورد خطرات پدیده بیابانزایی می‌شوی. 

خداکرم جلالی رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بارها در مورد آثار گسترش بیابانزایی و گردوغبار بر نابودی شهرها و روستاها هشدار داده و تلاش کرده است نظر مردم، دولتمردان و نهادهای مختلف را به این موضوع و مشارکت هرچه بیشتر در کنترل این پدیده جلب کند. 

این سازمان اما دست تنها، طرح‌هایی را برای مقابله با بیابانزایی و مهار کانون‌های بحرانی ریزگردها در استان سیستان و بلوچستان نیز انجام داده است که می‌توان به مالچ پاشی تپه‌های شنی، اجرای طرح‌های بادشکن در مزارع سبز برای تثبیت شنزارها، پخش سیلاب و نهال‌کاری اشاره کرد.

در دو سال اخیر هم سطح اجرای طرح‌های اصلاح، احیا و حفاظت از عرصه‌های منابع طبیعی و دریاچه هامون با مشارکت مردم افزایش یافته است.

حاشیه جنوبی هامون، سبز می‌شود

دریاچه بین‌المللی هامون 570 هزار هکتار مساحت دارد و از سه بخش «هامون پوزک» در شمال شرقی، «هامون صابری» در شمال و «هامون هیرمند» در غرب و جنوب غربی سیستان تشکیل شده و ظرفیت آبگیری آن 6 میلیارد متر مکعب است.

اکنون در وضعیت بی‌آبی،قسمت هایی از هامون کم و بیش جایگاه گیاهان بومی منطقه شده و با اجرای طرح‌های اداره منابع طبیعی سیستان و جنگل‌کاری بیابانی، درختان گز در قسمتی از حاشیه این دریاچه، قد برافراشته‌ است.

بارانی‌زاده رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند که در بازدید از دریاچه هامون قلب دوم سیستان، ما را همراهی می‌کند، از اجرای طرح نهال کاری و کمربند سبز در حاشیه جنوبی این دریاچه می‌گوید، طرحی که کل طول آن 100 کیلومتر پیش‌بینی شده است و عرضش بستگی به شرایط منطقه، کم و زیاد می‌شود.

وی می‌افزاید: تاکنون 2 هزار هکتار از حاشیه هامون در منطقه شهرستان هیرمند، نهال‌کاری و آب آن از چاهی که در کف دریاچه حفر شده تامین می شود.

به گفته بارانی‌زاده، اینجا درختان گز برای استقرار باید در سال نخست 12 دور آبیاری شوند و این آبیاری باید سه تا پنج سال ادامه یابد.

از قرار معلوم، عمده فعالیت‌ها برای مهار فرسایش بادی در هامون صابری صورت می‌گیرد، زیرا کوچکترین تغییر در اکوسیستم آن، بر روستاهای پایین دست دریاچه تاثیر می‌گذارد.

به باور سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، نهال کاری و عملیات بیابانزایی در بستر و عمق دریاچه که منشا اصلی ریزگردها است با مشکل حقوقی مواجه است و از طرفی از منابع آب در سال‌های آینده نمی‌توان اطمینان داشت.

نجات هامون با تامین حقابه رودخانه هیرمند افغانستان

هامون چشم انتظار آب رود خانه هیرمند است.رودخانه های کوچک دیگری هم به او راه دارند ،اما گرمای شدید و وزش بادهای معروف 120 روزه سیستان، بخش اعظمی از آن را تبخیر می کند.

طبق قراردادی میان ایران و افغانستان در سال 1334 میزان حقابه هامون 850 میلیون متر مکعب در سال تعیین شده و این حقابه سال‌هاست که قطع شده است. 

بسیاری از مسوولان و کارشناسان، عامل عمده خشکیدگی دریاچه هامون را بستن آب رودخانه هیرمند که از خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد، می‌دانند.

رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند معتقد است، خشکسالی 40 درصد و جلوگیری از ورود حقابه هامون از رودخانه هیرمند توسط افغانستان 60 درصد بر خشک شدن این دریاچه نقش داشته است.

بارانی‌زاده می‌گوید: مشکل فرسایش بادی در دریاچه هامون فقط با تامین حقابه رودخانه هیرمند و تامین آب حل می‌شود ضمن آن که این تالاب به مدیریت یکپارچه جامع هم نیاز دارد.

وی، بیابانزایی در بالادست دریاچه هامون را موضوعی فراملی می‌داند و خواستار ورود وزارت امور خارجه به این مسأله و برنامه‌ریزی برای دریافت حقابه دریاچه هامون از رودخانه هیرمند افغانستان است. 

این در حالی است که برخی از کارشناسان و مسوولان مانند مهندس رضا نجفی رییس سازمان جهادکشاورزی استان سیستان و بلوچستان اساساً قرارداد ایران و افغانستان در سال 1334 برسر میزان حقابه هامون را نامتعادل می‌خواند.

وی حقابه 850 میلیون متر مکعبی رودخانه هیرمند را برای هامون تشنه، کافی نمی‌داند و نگاهش به افزایش مقدار حقابه است.

دست‌اندرکاران از وزارت امور خارجه و سازمان محیط زیست می‌خواهند که نقش پررنگ‌تری در احیای دریاچه هامون ایفا کنند و با تمرکز بیشتر بر حل این مسأله، هامون را تنها نگذارند.