شهرستان کلات در خراسان رضوی سال‌هاست با سیلاب‌های مکرر و خسارات سنگین به زیرساخت‌ها، زمین‌های کشاورزی و زندگی مردم مواجه است که نیازمند اقدام فوری و برنامه‌ریزی جامع است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، مرکز خراسان رضوی، سیلاب‌های ویرانگر دوباره شهرستان کلات در خراسان رضوی را به میدان نبردی میان طبیعت و انسان تبدیل کرده است. این منطقه تاریخی با اقلیمی کوهستانی و رودخانه‌های خروشان، سال‌ها قربانی سیلاب‌های مکرر شده که زیرساخت‌های شهری و روستایی را نابود و زندگی هزاران خانوار کشاورز و دامدار را تهدید می‌کند. از جاده‌های شکسته و خانه‌های غرق‌شده در گل تا زمین‌های زراعی شسته‌شده و مراتع بی‌جان، همه نشان‌دهنده غفلت طولانی‌مدت از مدیریت جامع سیلاب در این منطقه است.
بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد این فاجعه تنها نتیجه‌ی شرایط طبیعی نیست؛ دخالت‌های انسانی همچون ساخت و سازهای غیراصولی در حریم رودخانه‌ها، تخریب پوشش گیاهی و نبود سیستم زهکشی کارآمد، سیلاب را به تهدیدی دوچندان تبدیل کرده است. سوال اساسی اینجاست که چرا با وجود تکرار این بحران سالانه، برنامه‌ریزی برای کاهش خسارات همچنان بلاتکلیف مانده است؟ این گزارش با نگاهی تحلیلی، ریشه‌های این معضل و پیامدهای آن بر زندگی مردم کلات را بررسی می‌کند.
عوامل تشدیدکننده سیلاب در شهرستان کلات
فاطمه رضایی، مدیر امور منابع آب شهرستان کلات، مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده سیلاب در این شهرستان را معرفی کرد:
1. خروج و هدررفت آب و خاک حاصلخیز: عدم مدیریت منابع آبی و خروج بی‌رویه آب و خاک سطحی، به ویژه در فصل بارانی، باعث هدررفت ۳۰ میلیون مترمکعب آب و خاک حاصلخیز در سال می‌شود. این موضوع کیفیت خاک‌های زراعی را کاهش می‌دهد و به کاهش تولید محصولات کشاورزی و خسارت‌های اقتصادی منجر می‌شود. با انتقال هدفمند آب، می‌توان اراضی دیم را به آبی تبدیل کرد.
2. شیب تند زمین‌های کشاورزی و تخریب خاک: بسیاری از زمین‌های کشاورزی شهرستان کلات در مناطق کوهستانی با شیب‌های تند ۱۵ تا ۳۰ درصد قرار دارند، که این امر سبب کاهش قابلیت نگهداری آب و تسریع در فرسایش خاک می‌شود. کارشناسان بر این باورند که تسطیح زمین و ایجاد سیستم‌های نوین آبیاری ضروری است.
3. نبود و عدم اجرای پروژه‌های آبخیزداری: از طرح جامع ۹۰ هزار هکتاری آبخیزداری شهرستان کلات، تنها ۴۵ هزار هکتار اجرا شده و بقیه به دلیل عدم تخصیص اعتبارات معطل مانده است. آبخیزداری برای کنترل سیلاب و ذخیره‌سازی منابع آبی حیاتی است، اما کمبود برنامه‌های جامع و بودجه لازم این ظرفیت را نادیده گرفته است.
4. چرای بی‌رویه دام و خسارات دامداری سنتی: شهرستان کلات با ۳۶۰ هزار رأس دام سبک به‌صورت سنتی پرورش می‌دهد. چرای بی‌رویه پوشش گیاهی را تخریب کرده و ظرفیت جذب آب خاک را کاهش می‌دهد. دامداران نیز به مشکلاتی مانند کمبود علوفه و افت کیفیت دام‌ها دچار شده‌اند.
5. خشکسالی و تغییرات اقلیمی: خشکسالی‌های مکرر و تغییرات اقلیمی، با افزایش شدت بارش‌های ناگهانی و کاهش توزیع زمانی آنها، مشکلات آب و خاک را تشدید کرده است.
مدیر امور منابع آب شهرستان کلات، این منطقه را در آستانه یک بحران اکولوژیک دانسته و خواستار تخصیص فوری اعتبارات برای پروژه‌های آبخیزداری و اجرای طرح‌های کشاورزی پایدار شده است. وی تأکید کرد که همکاری وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست برای تدوین استراتژی کاهش سیلاب ضروری است؛ هر تأخیری بهای آن را مردم کلات خواهند پرداخت.
سیلاب عامل فرسایش خاک
جعفر خالقی، مدیر جهاد کشاورزی شهرستان کلات، درباره تأثیر سیلاب‌ها بر کشاورزی و دامداری منطقه گفت: سیلاب‌ها نه تنها زمین‌های کشاورزی را تخریب می‌کنند، بلکه باعث فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی آن نیز می‌شوند. شیب تند اراضی کشاورزی در بسیاری از روستاهای کلات، بدون مدیریت مناسب، فرسایش را تشدید کرده است. همچنین، دامداری سنتی و چرای بی‌رویه مراتع شرایط را بدتر کرده است. لازم است روش‌های نوین دامداری را جایگزین کنیم و از دامداران حمایت کنیم تا وابستگی آنها به مراتع کاهش یابد.
علی اکبر محمدی، دامدار محلی، به مشکلات ناشی از سیلاب‌ها اشاره کرد و گفت: هر سال، سیلاب‌ها بخش زیادی از مراتع ما را تخریب می‌کنند و دام‌ها با کمبود علوفه مواجه می‌شوند. با اجرای پروژه‌های آبخیزداری و احیای مرتع، می‌توانیم از این خسارات جلوگیری کنیم.
علی نوریان، کشاورز، افزود: زمین‌های ما در شیب‌های تند قرار دارند. هر بار که باران می‌بارد، خاک شسته شده و حاصلخیزی زمین از بین می‌رود. با تسطیح زمین و استفاده از روش‌های نوین کشاورزی، می‌توانیم محصول بهتری برداشت کنیم.
طرح‌های آبخیزداری بهترین راه کنترل سیلاب
مجید بهشتی، رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کلات، بر اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری در کنترل سیلاب‌ها تأکید کرد و گفت: اجرای طرح‌های جامع آبخیزداری یکی از مهم‌ترین راهکارها برای کاهش خسارات سیلاب در شهرستان کلات است. مراتع این منطقه به شدت تحت فشار چرای بی‌رویه دام قرار دارند که موجب تخریب پوشش گیاهی و تشدید فرسایش خاک شده است. با احیای مراتع و بهبود مدیریت دامداری سنتی، می‌توان به‌طور قابل توجهی این مشکلات را کاهش داد.
رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کلات افزود: سازه‌های آبخیزداری جدید (گابیونی و سنگی ملاتی) در کنترل سیلاب و رسوب در حوزه شهر کلات مؤثر بوده و در سیلاب اخیر کاهش قابل توجهی در رسوبات به داخل خیابان‌ها ایجاد کردند. این سازه‌ها نه تنها منابع آب و خاک را حفاظت می‌کنند، بلکه با کاهش سرعت و حجم آب‌های روان ناشی از بارش‌های شدید، از خسارات به تأسیسات انسانی در مناطق پائین‌دست جلوگیری می‌کنند. به‌ویژه در سال جاری که شاهد بارش‌های شدید و وقوع سیلاب‌ها هستیم، نقش این سازه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌توانند به‌عنوان مانع اصلی در کاهش خسارت‌های ناشی از سیلاب شناخته شوند.
احتمال وقوع سیلاب‌های ناگهانی در فصل بهار و تابستان
محمد روحی کارشناس هواشناسی شهرستان کلات اعلام کرد: میانگین بارش سالانه حدود ۲۵۰ میلی‌متر است، اما در بهار و تابستان ممکن است بارش‌های بیش از ۲۵ میلی‌متر در مدت کوتاهی، مانند ۱۵ دقیقه، اتفاق بیفتد که این امر می‌تواند منجر به سیلاب‌های ناگهانی شود. کارشناسان توصیه می‌کنند برای کاهش خسارات، اقدامات پیشگیرانه نظیر بهبود سیستم‌های زهکشی و رعایت اصول شهرسازی در مناطق سیل‌خیز صورت گیرد.
علی صلاحی فرماندار شهرستان کلات هم با اشاره به خسارات سیلاب‌ها گفت: بیشتر مشکلات ناشی از اجرا نشدن طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در کوهپایه‌هاست. ما در تلاشیم با تخصیص اعتبار لازم، این پروژه‌ها را به اجرایی درآوریم. همچنین، باید روش‌های سنتی دامداری بهبود یابند تا مراتع از تخریب بیشتر محافظت شوند.
سخن آخر:
اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری، مدیریت چرای دام، اصلاح دامداری سنتی، بهبود سیستم‌های آبیاری و احداث سدهای کوچک بر اساس نظرات مسئولان و مردم محلی، از راهکارهای مؤثر برای کاهش خسارات سیلاب‌ها در شهرستان کلات محسوب می‌شود. همکاری بین دستگاه‌های اجرایی و تخصیص اعتبارات لازم می‌تواند به بهبود شرایط کمک کند.
پیشنهادات عملی:
- اجرای طرح‌های آبخیزداری: احداث بندهای انحرافی، سدهای کوچک و سیستم‌های کنترل رواناب.
- اصلاح کاربری اراضی شیب‌دار: تسطیح زمین‌های کشاورزی و به‌کارگیری روش‌های نوین آبیاری.
- مدیریت چرای بی‌رویه دام: تدوین برنامه‌هایی جهت کاهش فشار دام بر مراتع و توسعه علوفه‌کاری.
- اصلاح دامداری سنتی: ارائه تسهیلات برای توسعه دامداری صنعتی و نیمه‌صنعتی.
- مدیریت بهینه منابع آبی: احداث مخازن ذخیره آب و جلوگیری از هدررفت آن.
- همکاری بین مردم و مسئولان: افزایش آگاهی جامعه محلی و مشارکت فعال در اجرای پروژه‌های آبخیزداری.
با اجرای این راهکارها، می‌توان به توسعه پایدار و امنیت معیشتی مردم شهرستان کلات دست یافت.
خبرنگار: سید رسول عزیزی
سردبیر: محسن هدایتی فر