با وجود تولید ۹۰ درصد زعفران ایران در خراسان رضوی، به دلیل مشکلاتی نظیر خام‌فروشی، عدم برندسازی و مدیریت ناکارآمد، این محصول نتوانسته به جایگاه جهانی خود دست یابد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، مرکز خراسان رضوی، زعفران، که به "طلای سرخ" معروف است، یکی از ارزشمندترین و گرانبهاترین ادویه‌های دنیا به شمار می‌رود. این ادویه به خاطر عطر و طعم خاص، رنگ‌دهی قوی و خواص دارویی‌اش، در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته است. این ادویه تاریخچه‌ای طولانی و غنی دارد که به بیش از ۳۵۰۰ سال پیش و مناطق مدیترانه‌ای به ویژه یونان و ایران نسبت داده می‌شود. در طول تاریخ، زعفران به عنوان یک کالای لوکس در امپراتوری‌های روم، مصر و ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروز، ایران به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در جهان شناخته می‌شود.
خراسان رضوی به دلیل آب و هوای مناسب، در سال‌های اخیر به عنوان قطب تولید زعفران در کشور شناخته شده است. به طوری که در سال ۱۴۰۳، ۹۶ هزار هکتار از اراضی این استان به کشت زعفران اختصاص یافته است. شهرستان‌های تربت حیدریه و زاوه در این استان به عنوان مراکز اصلی تولید زعفران شناخته می‌شوند و معیشت بسیاری از مردم این منطقه به تولید این محصول وابسته است. کشاورزان این مناطق در فصل پاییز منتظر نتیجه زحمات یک ساله خود هستند.
مشکلات کشاورزان زعفران: از زحمات تا دلالی
محمدزاده، کشاورز جلگه رخ، می‌گوید: "یک سال در سرما و گرما کار می‌کنیم تا زعفران به دست بیاید، اما وقتی با هزار مشکل برداشت می‌کنیم و برای فروش می‌آوریم، بازار پر از افرادی است که تازه از ساعت ۱۰ صبح بیدار شده‌اند و مانند سارقین در کمین هستند تا دسترنج ما را به غارت ببرند. "
او در پاسخ به این سوال که چرا گل را تازه می‌فروشد و آن را پاک و خشک نمی‌کند، ادامه می‌دهد: "کارگری که گل را جمع می‌کند، شب پول می‌خواهد. تراکتور هزینه دارد و خرید آب و کود هم نیاز به پول دارد. ما کشاورزان این همه نقدینگی نداریم و مجبوریم برای رفع بدهی‌ها گل را تازه بفروشیم. "
جهانشیری، کشاورز اهل زاوه، نیز می‌گوید: "مافیای دلالان، دشمن اصلی این گیاه هستند. افرادی که از زحمات و تلاش ما کشاورزان بهره‌برداری کرده و ماشین‌ها، خانه‌ها و برج‌ها را به دست آورده‌اند. این افراد مانند زالو به بدنه کشاورزی چسبیده‌اند و از خون کشاورز مظلوم تغذیه می‌کنند. "
چالش‌های کشاورزان زعفران در بازار تربت‌حیدریه
هر ساله، بازار خرید گل زعفران در بزرگ‌ترین بازار زعفران جهان در تربت‌حیدریه بسیار داغ است، جایی که روزانه تا هزار کیلوگرم زعفران خرید و فروش می‌شود. اما چرا کشاورزان از قیمت بازار رضایت ندارند؟
برای درک چگونگی قیمت‌گذاری زعفران، باید گفت که گروهی محدود از افراد در فصل برداشت با همکاری دلالان، قیمت‌ها را تعیین می‌کنند و سعی دارند زعفران را با حداقل قیمت خریداری کنند. بازار زعفران یکی از پرسودترین بازار‌ها برای دلالان است، بازاری که هیچ‌گونه نظارتی بر آن وجود ندارد و این افراد می‌توانند در یک شب، تمام زحمات یک ساله کشاورزان را به دست آورند.
اما زعفران خریداری‌شده به کجا می‌رود؟ پس از خرید، زعفران توسط دلالان به مشهد حمل می‌شود و در پایگاه‌های گل پاک‌کنی که از ماه‌ها قبل با آنها هماهنگی شده، توزیع می‌شود. افراد حاشیه شهر مشهد این گل‌ها را با حداقل قیمت پاک کرده و به توزیع‌کنندگان تحویل می‌دهند. پس از خشک کردن زعفران‌ها، نوبت به دلالان اصلی می‌رسد که برای فروش آن اقدام کنند.
آیا زعفران‌کاران انجمن و پایگاه حمایتی دارند؟
سالاریان، مشاور و کارشناس فنی امور پژوهش و آموزش پژوهشکده زعفران تربت‌حیدریه می‌گوید: شورای ملی زعفران یک نام بزرگ است و وقتی در هر جایی به آن اشاره می‌شود، به عنوان متولی زعفران ایران شناخته می‌شود. اما واقعیت این است که اعضای این شورا تنها چند صادرکننده و دو کشاورز هستند که به صورت افتخاری عضویت دارند.
او ادامه می‌دهد: اگر شورای ملی واقعاً می‌خواهد به عنوان یک متولی زعفران معرفی شود، باید در اساسنامه‌اش تجدیدنظر کند و تنها یک بخش را در آن پررنگ نکند. در واقع، باید نقش کشاورزان، زعفران‌کاران و پژوهشگران در این شورا تقویت شود.
سالاریان اشاره می‌کند که شورای ملی در اساسنامه‌اش دو نقش اساسی دارد: یکی شورای سیاست‌گذاری و دیگری نظارتی. اما آنچه در سال‌های اخیر مشاهده شده، نه سیاست‌گذاری مؤثری بوده و نه نظارتی وجود داشته است.
او تأکید می‌کند: این ساختار نیاز به تحول اساسی دارد. باید از همه بخش‌ها اعضای تأثیرگذار و اصلی داشته باشد، نه فقط اعضای افتخاری. وقتی دو کشاورز به صورت افتخاری عضو هستند، نشان‌دهنده این است که آنها دنبال اهداف خودشان هستند و این چیدمان هدفمند نیست.
چالش‌های زعفران ایران در بازار جهانی
با وجود اینکه ایران عمده زعفران دنیا را تولید می‌کند، متأسفانه کشورمان از بازار جهانی این محصول و فروش بالای آن عقب مانده است. محسن زنگنه، نماینده مردم تربت‌حیدریه، زاوه و مه‌ولات، در این باره می‌گوید: زعفران ایران به دلیل قدمت تولید و کیفیت بالا، بخش عمده‌ای از زعفران جهان را در اختیار دارد. آمار‌ها نشان می‌دهد که حدود ۹۰ درصد زعفران کل دنیا در ایران تولید می‌شود. یکی از مشکلات ما در خصوص زعفران، عدم برندسازی مناسب است. این مشکل فقط مختص زعفران نیست و در زمینه‌هایی مانند فرش و پسته نیز دیده می‌شود.
او ادامه می‌دهد: یکی از مسائل اصلی، بهره‌وری پایین است. در استان خراسان رضوی، که ۸۰ تا ۹۰ درصد زعفران ایران را تأمین می‌کند، میانگین برداشت زعفران از هر هکتار حدود ۳.۸ کیلوگرم است. این در حالی است که استان‌های دیگر با سهم کم‌تر از زعفران، بهره‌وری بالاتری دارند. این موضوع باعث می‌شود که زعفران برای کشاورزان در خراسان رضوی گران تمام شود.
زنگنه همچنین به مشکل برندسازی اشاره کرده و می‌گوید: برندسازی به درستی انجام نمی‌شود و انحصار در حوزه فروش و صادرات وجود دارد. حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد زعفران کشور صادر می‌شود و صادرکنندگان عمدتاً غیرکشاورز هستند. این موضوع باعث ایجاد انحصار در خرید زعفران و عدم تعیین قیمت مشخص برای آن شده است.
او به ضعف صنایع تبدیلی زعفران نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: ما زعفران را با حداقل ارزش افزوده صادر می‌کنیم، در حالی که می‌توانیم این محصول را به محصولات با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنیم.
زنگنه در پایان به عدم وجود یک متولی قدرتمند در حوزه زعفران اشاره کرده و می‌گوید: با وجود شورای ملی زعفران و اتحادیه‌های مختلف، هیچ‌کدام نتوانسته‌اند مدیریت مؤثری در این حوزه داشته باشند. در سال‌های اخیر تلاش کرده‌ایم با استفاده از ظرفیت بازار سرمایه و همکاری کشاورزان و صادرکنندگان، بازار زعفران را ساماندهی کنیم. قیمت زعفران در حال حاضر در محدوده هزار و دویست دلار است و باید به بیش از ۱۰۰ میلیون تومان افزایش یابد.
چرا زعفران ایران جهانی نمی‌شود؟
سالاریان، کارشناس فنی امور پژوهش و آموزش پژوهشکده زعفران تربت‌حیدریه می‌گوید: باید بپذیریم که برای زعفران ایران به اندازه کافی کار نکرده‌ایم. گذشتگان غفلت کردند و ما هم همین‌طور. همه ما مقصریم، از کشاورزانی که به شیوه‌های سنتی زعفران می‌کارند تا کسانی که در مراحل پاک‌کردن، خشک‌کردن، صادرات و حتی دولتمردان و وزارتخانه‌هایی که به طور مستقیم در این حوزه دخیل هستند.
او ادامه می‌دهد: یکی دیگر از دلایل عدم ثبت جهانی زعفران ایران، وجود نزدیک به ۱۸ نهاد و تشکل در این حوزه است. این ساختار‌های مختلف باعث شده‌اند که نتوانیم برندینگ مؤثری در دنیا داشته باشیم، زیرا هر کدام از این نهاد‌ها خود را صاحب زعفران می‌دانند.
سالاریان به مشکلات بازار اشاره کرده و می‌گوید: کسانی که مسئول صادرات و تجارت زعفران هستند، به خوبی عمل نکرده‌اند. با سابقه بیش از ۳۰۰۰ ساله در کشت زعفران، هنوز هم خام‌فروشی می‌کنیم. در ۳۰-۴۰ سال اخیر، تغییرات اقلیمی و شرایط خشک و نیمه‌خشک کشور فشار زیادی بر کشاورزی ما وارد کرده و این موضوع به ویژه در تولید زعفران تأثیرگذار بوده است.
او همچنین به مشکلات مدیریت تولید اشاره کرده و می‌افزاید: در سال‌های اخیر، به دلیل تغییرات اقلیمی، مدیریت کشت و کار زعفران به درستی انجام نشده و این موضوع بر کمیت و کیفیت زعفران تولیدی تأثیر گذاشته است. همچنین، کم‌کاری در زمینه مکانیزاسیون باعث شده که در مراحل برداشت و پاک‌کردن گل، آلودگی‌ها و مشکلات کیفیتی به وجود بیاید.
سالاریان در ادامه می‌گوید: اقتصاد زعفران به نفع زعفران‌کاران نیست و این یک نقص و آسیب در تجارت و اقتصاد ماست. ما به عنوان نخستین کشور تولیدکننده زعفران، این محصول را خام صادر می‌کنیم، در حالی که ثروت واقعی در محصولاتی است که برخی کشور‌ها حتی شاید گل زعفران را هم ندیده باشند. باید به این موضوعات توجه کنیم و چرخه تولید زعفران را با عدالت و انصاف بررسی کنیم و سهم هر بخش را در تجارت زعفران به درستی تعیین کنیم.
سخن آخر:
زعفران نه تنها یک ادویه ارزشمند، بلکه یک محصول استراتژیک با کاربرد‌های گسترده در صنایع غذایی، دارویی و آرایشی است. با توجه به افزایش تقاضای جهانی و نقش مهم ایران در تولید آن، توسعه زیرساخت‌ها و فناوری‌های جدید می‌تواند به رشد این صنعت کمک کند. همچنین، افزایش آگاهی از خواص دارویی زعفران می‌تواند بازار آن را در آینده گسترش دهد.
خبرنگار: امید غفاری
سردبیر: محسن هدایتی فر
به امید روزهای خوب برای زعفران ایران