مناره خسروگرد سبزوار متعلق به عصر سلجوقیان بلندترین سازه تاریخی خراسان رضوی در مسیر جاده ابریشم ساخته شده است که سال‌ها نقش یک راهنما را در دل کویر ایفا کرده است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، در قلب سبزوار، در مکانی که تاریخ و فرهنگ به‌هم می‌پیوندند، مناره‌ای باستانی به نام خسروگرد در ورودی شهر قد برافراشته است. این اثر تاریخی با ارتفاع بلند خود، روایت‌های ناگفته‌ای را در دل خویش نهفته دارد و همچون نگینی درخشان در دل کویر، به آسمان سر به فلک کشیده است و با هر نسیم، گویی صدای تاریخ را به گوش می‌رساند. مناره خسروگرد تنها یک سازه‌ی تاریخی نیست، بلکه نمادی از هنر و معماری ایرانی در دوران سلجوقیان به شمار می‌رود.
دیوار‌های آجری و تزئینات زیبا در هر گوشه‌اش نشان‌دهنده‌ی ردپای تاریخ هستند از زمانی که کاروان‌ها در مسیر خود به این سرزمین می‌رسیدند و با دیدن این مناره، احساس امنیت و آرامش می‌کردند، تا امروز که هویت تاریخی آن به عنوان منبعی از نور و روشنایی در دل تاریکی‌ها، راه را برای نسل‌های آینده هموار می‌سازد.
مناره‌ای در مسیر جاده ابریشم
مناره خسروگرد با هدف راهیابی کاروانیان بر سر جاده ابریشم در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شده است. این مناره، بلندترین سازه تاریخی خراسان رضوی و یکی از زیباترین مناره‌های تاریخی آغاز قرن ششم هجری قمری، نمادی از محبت و میهمان‌نوازی مردمان کویر است. این مناره با ارتفاع ۲۸ متر در فاصله پنج کیلومتری غرب شهر سبزوار و در حاشیه دو جاده اصلی تهران – مشهد واقع شده است. این بنا در سال ۵۰۵ هجری قمری، هم‌زمان با دوران حکومت سلجوقیان، برای راهنمایی، اسکان و استراحت کاروانیان خسته جاده قدیم ابریشم ساخته شده است.
با توسعه شهر‌ها و بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، مناره‌ها که در زمان خود از اهمیت بالایی برخوردار بودند، امروزه به عنوان آثار تاریخی مورد توجه قرار می‌گیرند. مناره تاریخی خسروگرد یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بنا‌های سبزوار است که به نام‌های میل خسروگرد و میل خسروجرد نیز شناخته می‌شود. به رغم این که سالانه حدود ۲۵ میلیون مسافر و زائر بارگاه منور رضوی از کنار این مناره عبور می‌کنند، تعداد کمی از آنها برای بازدید از آن توقف می‌نمایند.
هوا کمی خنک است و از شهر فاصله می‌گیرم. با نزدیک‌تر شدن، عظمت و شکوه اثری را مشاهده می‌کنم که گویی قرن‌هاست از دیدگان دور مانده و دلتنگ گفت‌و‌گو است. مناره‌ای که زیبایی‌اش را تنها می‌توان از نزدیک تجربه کرد. دسترسی به این اثر چندان آسان نیست و مسیر آن خاکی است. سکوت حاکم است و کسی در اطراف دیده نمی‌شود. پیرمردی را می‌بینم که در زمین‌های نزدیک مشغول کار است.
پس از احوال‌پرسی‌های معمول، از او درباره این اثر تاریخی سوال می‌کنم. او می‌گوید: من از اهالی روستای خسروجرد هستم که در نزدیکی این اثر واقع شده است. میل همیشه در غربت بوده و خبری از آبادانی در اطرافش نیست.
او سپس به یادآوری خاطره‌ای اشاره می‌کند: زمانی که جوان‌تر بودم، با دوستم تصمیم گرفتیم به بالای مناره برویم. ما حدود ۵۰۰ یا ۶۰۰ پله را شمردیم تا به قله رسیدیم. در برخی بخش‌ها، فضای پله‌ها بسیار تنگ و باریک بود، اما موفق شدیم به بالای آن برویم و مناظر سبزوار و روستا‌های اطراف را از آنجا ببینیم.
سپس خانواده‌ای را می‌بینم که به این اثر تاریخی نزدیک می‌شوند. به سراغشان می‌روم. می‌گویند: از تهران به مقصد مشهد برای زیارت امام رضا (ع) در حال سفر هستند. یکی از اعضای خانواده می‌گوید: زمانی که به سبزوار نزدیک می‌شدیم، ارتفاع این اثر توجه ما را جلب کرد. خانواده ما علاقه‌مند به تاریخ و آثار باستانی هستند و به همین دلیل تصمیم به توقف در این مکان گرفتیم. واقعاً از زیبایی میل خسروگرد لذت بردم، اما متأسفانه وضعیت نگهداری آن چندان رضایت‌بخش نیست. برخی قسمت‌ها فرسوده شده و به مرمت نیاز دارد که این موضوع کمی از جذابیت بازدید کاسته است.
او ادامه می‌دهد: من انتظار داشتم حداقل امکانات رفاهی برای استراحت مسافران وجود داشته باشد تا بتوانیم در کنار بازدید از این اثر تاریخی، استراحت کنیم. اما متأسفانه اینجا فقط زمین‌های کشاورزی دیده می‌شود و این ما را ناراحت کرد. وقتی به یک جاذبه تاریخی می‌رویم، انتظار داریم خدمات مناسبی در دسترس‌مان باشد.
فانوس شب‌های تار کویر
مدرس دانشگاه حکیم سبزواری و پژوهشگر تاریخ درباره ساخت این بنا توضیح می‌دهد که در گذشته، جاده ابریشم در این منطقه قرار داشته و سالانه بازرگانان بسیاری از آن عبور می‌کردند. به دلیل دشواری مسیریابی در شب و احتمال گم شدن، مناره خسروگرد به منظور راهنمایی بازرگانان در شب ساخته شده است. این مناره مانند فانوس دریایی به بازرگانان در شب مسیر درست را نشان می‌داد و از گم شدن آنها در دل بیابان جلوگیری می‌کرد.
دکتر محمود رضا سلیمانی می‌افزاید: با گذشت زمان، مشعل‌های بالای مناره خاموش شدند و این برج دیگر نتوانست به عنوان یک برج مسیریابی کاربرد خود را حفظ کند. امروزه این سازه به نماد محبت مردم کویر شهرت یافته و به عنوان یک جاذبه تاریخی شناخته می‌شود.
وی تاکید می‌کند که شهرستان سبزوار با وجود جاذبه‌های گردشگری فراوان، نیاز به یک پایگاه مشخص برای معرفی ظرفیت‌های گردشگری دارد و مناره تاریخی خسروگرد در کنار جاده قدیم ابریشم بهترین مکان برای استقبال از مسافران است. این مناره، که بلندترین سازه آجری خراسان رضوی است، می‌تواند با ایجاد زیرساخت‌های مناسب تبدیل به نمادی از گردشگری شود.
سلیمانی در ادامه بیان می‌کند که با وجود اینکه هنوز مکان مشخصی برای ایجاد پایگاه گردشگری در ورودی سبزوار وجود ندارد، مناره خسروجرد به دلیل موقعیت جغرافیایی و ظاهر جذابش مکان مناسبی برای جذب مسافران محسوب می‌شود. سالانه بیش از ۲۵ میلیون زائر و گردشگر از این محور عبور می‌کنند و معرفی و تغییر کاربری این اثر تاریخی می‌تواند فرصتی برای توقف مسافران و معرفی دیگر آثار تاریخی شهر فراهم آورد.
وی بیان کرد: با اینکه بیشتر مسافران سبزوار را با مناره خسروجرد می‌شناسند که در حاشیه جاده تهران-مشهد واقع شده، اما مدیران و متولیان گردشگری این شهر از پتانسیل‌های این اثر تاریخی غفلت کرده و تا کنون اقدام موثر و درخوری برای معرفی بیشتر و تغییر کاربری آن انجام نداده‌اند.
سلیمانی افزود: متاسفانه در سال‌های اخیر، برخی افراد سودجو اقدام به حفاری غیرمجاز در اطراف مناره کرده‌اند و در صورت تکرار این عمل، پایداری و استحکام مناره به شدت در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.
بلندترین سازه سرزمین خورشید
محقق و کارشناس میراث فرهنگی سبزوار نیز، با تاکید بر ارزش بالای مناره خسروجرد به عنوان بلندترین سازه استان خراسان رضوی و سرزمین خورشید، گفت: این مناره مکان مناسبی برای تبدیل به پایگاه گردشگری دارد و در مرحله اول، باید مطالعات لازم در این زمینه انجام شود.
محسن برآبادی ادامه داد: مناره خسروگرد به عنوان یک اثر باارزش و چشمگیر، به تازگی مورد حفاری‌های غیرمجاز قرار گرفته که این امر آسیب‌های جدی به آن وارد کرده است.
وی در ادامه گفت: چنین اقداماتی در واقع به تخریب فرهنگ، آثار تاریخی و هویت ملی ما منجر می‌شود و ما باید خود را به عنوان محافظان میراث فرهنگی متعهد بدانیم. این تخریب‌ها هزینه‌های بالایی را به دنبال دارند و برای جبران آسیب‌دیدگی باید چندین نقطه دیگر را مرمت و استحکام‌بخشی کنیم.
برآبادی اشاره کرد: از یک سو حفاری آثار تاریخی به بهانه دسترسی به گنج، مشکل منحصر به این یک اثر نیست و بسیاری از آثار دیگر نیز در معرض خطر قرار دارند و از سوی دیگر نبود دسترسی مناسب به مجموعه برای بازدید گردشگران، از مشکلات کنونی این اثر تاریخی است و با توجه به قرار گرفتن مناره خسروگرد بین ۲ مسیر رفت و برگشت بزرگراه سبزوار - تهران، نیاز است تا بخشی از زمین‌های این مسیر برای ساخت راه دسترسی، تملک شود.
وی افزود: در کنار نبود تمایل در سرمایه گذاران بخش خصوصی برای تملک زمین، وجود قوانین سختگیرانه پیش روی تغییر کاربری زمین‌های اطراف آثار ممتاز تاریخی، از جمله دلایل وضعیت نامناسب کنونی بنای مزبور است.
برآبادی گفت: برای تامین زیرساخت‌های اولیه مانند جاده دسترسی، تملک زمین و گرفتن امتیازات و برقراری انشعابات اولیه خدماتی که سبب ترغیب سرمایه گذاران بخش خصوصی شود، نیاز به اعتبارات مکفی است که باید توسط دولت تامین شود.
اثری ایستاده، از فراز قرن‌ها
کارشناس باستان‌شناسی و محقق دیگر آثار تاریخی سبزوار گفت: مناره خسروگرد به عنوان یک سازه تک و منفرد با هدف راهنمایی کاروانیان در مسیر جاده ابریشم احداث شده و مشابه فانوس دریایی در کویر عمل کرده است.
محمد عبدالله‌زاده افزود: با توجه به کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه مناره، که شامل حفر ۵۰ گمانه در سال ۸۲ بود، هیچ گونه بقایای معماری دال بر وجود بنا‌هایی مانند مسجد و مدرسه در این محل یافت نشده و این به محققان اجازه می‌دهد که بگویند این میل به منظور راهیابی کاروانیان ساخته شده است.
وی ادامه داد: این میل به سال ۵۰۵ هجری قمری به دستور "تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید" در زمان سلطنت سلجوقیان بنا شده و ارتفاع آن به ۲۸ متر می‌رسد.
این محقق افزود: مناره خسروگرد شامل سه بخش پایه، بدنه و رأس است و پایه آن به فرم مستطیل شکل طراحی شده و توسط یک سازه آجری نیمه هشت‌ضلعی احاطه شده است.
عبدالله‌زاده تصریح کرد: در گذشته، برای هدایت کاروانیان به سمت آبادی در شب، متصدی میل با روشن کردن مشعلی بر فراز رأس مناره، شب‌رو‌ها را به سمت آن فرا می‌خواند. آب‌انبار‌ها و حوض انبار‌های مجاور جاده نیز کاروانیان را به سمت میل هدایت می‌کردند.
وی مناره خسروگرد را تنها بنایی دانست که در یک شهر به منظور خوش‌آمدگویی به تمامی انسان‌ها بدون توجه به رنگ، نژاد، ملیت و مرز‌های جغرافیایی بنا شده است و در سرمای زمستان و گرمای تابستان، مسافران را به سمت آبادی هدایت می‌کند.
عبدالله‌زاده با توجه به موقعیت جغرافیایی مناره خسروجرد و قرارگیری آن در کنار جاده تهران-مشهد، افزود: احیای دوباره مناره خسروجرد می‌تواند زمینه‌ساز جذب گردشگران و توقف آنها در ورودی سبزوار شود و این وقفه کوتاه فرصتی بی‌نظیر برای شناخت بهتر سبزوار فراهم می‌آورد و به تبدیل این شهر از یک معبر به یک مقصد گردشگری کمک می‌کند.
مقصدی کلیدی برای گردشکری به شرط‌ها و شروط‌ها
رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر سبزوار در این خصوص اظهار داشت: مناره خسروگرد به عنوان یکی از آثار تاریخی برجسته سبزوار، خارج از حریم شهری واقع شده و بنابراین شهرداری و شورای شهر نمی‌توانند متولی حفظ و نگهداری آن باشند. با این حال، به خاطر ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این اثر، شورای شهر به بررسی این موضوع پرداخت و در دو سال گذشته موفق به تصویب طرحی در این زمینه شد.
وحید ملوندی نیکو در ادامه اظهار داشت: متأسفانه در سال‌های اخیر، این اثر تاریخی تحت تأثیر حفاری‌های غیراصولی از سوی سودجویان به منظور یافتن گنج در پله‌های سوم تا پنجم قرار گرفته است. این شرایط ما را ترغیب کرده است تا در راستای حفظ و احیای مناره خسروگرد، اقداماتی از قبیل تأمین انشعابات برق و آب، اجرای عملیات دسترسی، نورپردازی و تأمین روشنایی انجام دهیم.
وی همچنین تصریح کرد: دو اثر مناره خسروگرد و مصلی تاریخی سبزوار به عنوان دو نماد مهم این شهر، به هیچ عنوان به اشخاص حقیقی واگذار نخواهد شد و تنها به نهاد‌های حقوقی تعلق می‌گیرد.
رییس کمیسیون فرهنگی، شورای شهر سبزوار تأکید کرد: مناره خسروگرد نه تنها به عنوان یک اثر مهم معماری شناخته می‌شود، بلکه بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی سبز وار نیز به شمار می‌آید. با توجه به نقش تاریخی این منطقه در فرهنگ و تمدن ایران، حفاظت از این آثار می‌تواند حس هویت و تعلق به گذشته را در مردم منطقه تقویت کند. این موضوع به‌ویژه برای نسل‌های جدید اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا آنها ممکن است از تاریخ و میراث فرهنگی خود فاصله گرفته باشند.
وی بیان کرد: سبزوار به دلیل داشتن آثار تاریخی متعدد، از جمله مناره خسروگرد، می‌تواند به عنوان یک مقصد کلیدی در گردشگری فرهنگی شناخته شود. اما برای تحقق این هدف، نیاز به سرمایه‌گذاری در نگهداری و حفظ آثار تاریخی و همچنین توسعه زیرساخت‌های گردشگری وجود دارد.
او همچنین افزود: در این راستا، ضروری است که اقدامات لازم برای واگذاری اراضی در محیط پیرامونی انجام شود و استفاده بهینه از اراضی اطراف در نظر گرفته شود.
احیا می‌شود اگر بخش خصوصی بیاید
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سبزوار درباره برنامه‌های مرتبط با مناره خسروگرد اظهار داشت: با توجه به موقعیت مناره در میان دو جاده رفت و برگشت سبزوار به تهران، در سال‌های اخیر اقداماتی برای ایجاد دسترسی مناسب به آن صورت گرفته است.
حسنعلی حبیب‌پور با اشاره به اینکه این اثر تاریخی به همراه مصلی قدیمی جزو آثار ارزشمند شهرستان سبزوار به شمار می‌رود، افزود: برای واگذاری این اثر به بخش خصوصی، نیازمند انعقاد یک تفاهم‌نامه با متقاضی هستیم. پیش‌تر نیز اطلاعاتی به منظور جذب علاقه‌مندان به استفاده از فضای پیرامونی این بنا برای فعالیت‌های فرهنگی و گردشگری منتشر شده است و از متقاضیان دعوت می‌شود به اداره میراث فرهنگی مراجعه کنند تا شرایط واگذاری به آنها اعلام گردد.
وی همچنین خاطرنشان کرد: برای مرمت بخشی از این اثر، اعتبار محدودی در اختیار داریم و در تلاش هستیم تا برای سال ۱۴۰۴ اعتبار لازم را جذب کنیم تا بتوانیم اقدامات مرمتی لازم را انجام دهیم.
در هر حال به نظر می‌رسد این اثر تاریخی که اتفاقا در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۷۷ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده برای جذب گردشگر و ارتقای جایگاه خود به عنوان یک جاذبه گردشگری علیرغم نگاه ملی و جذب اعتبارات ویژه برای مرمت و نگهداری در سطحیک اثر فاخر و نفیس، نیازمند ایجاد امکانات رفاهی در محیط پیرامون، ایجاد مسیر‌های گردشگری از طریق تور‌های مختلف و برگزاری رویداد‌های فرهنگی برای شناساندن بیشتر به مسافران و گردشگران است.
تعدادی از عکس‌های این گزارش توسط هوش مصنوعی تهیه شده است.
گزارشگر: سمانه علی اکبری