۲۱ تیرماه ۱۳۱۴، روزی که رضا خان ۱۷۰۰ نفر از معترضین به کشف حجاب را در مسجد گوهرشاد به خاک و خون کشید.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، بیست و یکم تیرماه، سالروز قیام مردم مشهد علیه کشف حجاب به عنوان روز عفاف و حجاب نامگذاری شده است.
هزاران نفر از مردم مشهد در تاریخ ۲۱ تیر ۱۳۱۴ برای اعتراض به قانون کشف حجاب در مسجد گوهرشاد تحصن کردند که همان روز، رژیم وابسته رضاخانی به مردم حمله کردند و بیش از دو هزار متحصن را به شهادت رساندند و پیکر پاک ایشان را در گورهای دسته جمعی به خاک سپردند.
رضا خان به دنبال غربی کردن مردم ایران
رضاخان میرپنج که با کودتای انگلیسی ۱۲۹۹ وارد سیاست ایران و به تدریج تبدیل به دیکتاتوری تمام عیار شد. حضور طبقه جدید تحصیلکردگان غرب در کنار دیکتاتوری پهلوی، بیش از هر عامل دیگری، سبب رویکرد رضاخان میرپنج که آن روزها به پهلوی تغییر نام داده بود، به مدرنسازی در کشور شدند. اقدامات رضاشاه بر سه محور ناسیونالیسم باستانگرا، تجددگرایی و مذهبزدایی میچرخید. از جمله اقدامات رضاشاه در محور نخست، به تأسیس نهادهای نوپدید، ترویج باستانگرایی با تاکید بر یکتایی نژاد آریایی، پرداختن به تاریخ شاهان قدیم و نشاندادن عظمت دولتهای شاهنشاهی ایران، تأسیس فرهنگستان زبان فارسی، بازسازی آثار باستانی که به زعم شاه، سیمای درخشان تمدن پرشکوه ایران باستان بودند و برگزاری جشن هزاره فردوسی میتوان اشاره کرد.
سفر شاه به ترکیه در سال ۱۳۱۳. ش نقطه عطفی در تثبیت باورهای قلبی او مبنی بر لزوم کشف حجاب بهشمار میرود. اثر عمیق مشاهده وضع بانوان ترک بر روحیه رضاشاه، تا حدی بود که وی خطاب به سفیرکبیر ایران در ترکیه گفت: «هنوز عقب هستیم و باید با تمام قوا به پیشرفت سریع مردم بهویژه زنان اقدام کنیم.»
در خرداد ماه ۱۳۱۴، یک روز رضاخان پهلوی هیأت دولت را احضار کرد و گفت: ما باید صورتا و سنتا غربی شویم و باید در قدم اول کلاهها تبدیل به شاپو بشود… و نیز باید شروع به رفع حجاب زنها نمود و، چون برای عامه مردم دفعتاً مشکل است اقدام کنند، شما وزرا و معاونین باید پیش قدم بشوید و هفتهای یک شب با خانمهای خود در کلوپ ایران مجتمع شوید… و به حکمت، وزیر فرهنگ، دستور داد که در مدارس زنانه، معلمان و دخترها باید بدون حجاب باشند و اگر زن یا دختری امتناع کرد، او را در مدرسه راه ندهند.
در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ چه گذشت؟
دستور تغییر لباس و استفاده از کلاه شاپو که به مشهد رسید، علما و مراجع به شدت متأثر گشتند. آیت اللّه حاج آقا حسین قمی و آیت اللّه سید یونس اردبیلی، طی جلسات متعددی، این مسئله را بررسی کردند و اظهار نمودند که تغییر لباس به برداشتن حجاب منتهی خواهد شد. آیت اللّه حاج حسین قمی تصمیم گرفت به تهران برود و با پهلوی اول وارد مذاکره شود. هنگامی که به شهر ری رسید، پلیس محل سکونت ایشان را محاصره کرد. خبر گرفتاری آیت اللّه حاج آقا حسین قمی سبب تشدید احساسات و غلیان افکار عمومی گردید؛ لذا اجتماع مردم در اطراف مراجع فشردهتر و ناگزیر به مسجد گوهرشاد کشیده شد. در آنجا خطبا و از جمله شیخ محمدتقی بهلول به منبر رفتند و مردم را به مقاومت دعوت نمودند. پس از چند روز، سرانجام صبح جمعه ۲۰ تیر ماه ۱۳۱۴ نیروهای نظامی، اطراف مسجد را محاصره نمودند و مردم را در آن مکان شریف به خاک و خون کشیدند.
محمدعلی شوشتری در کتاب خاطرات سیاسی خود در صفحه ۸۲ به نقل از شاهدان عینی تعداد کشتهها را ۱۶۷۰ نفر ثبت کرده است: «عباس نام، شوفر شاهزاده سردار ساعد… به آقای سردار ساعد اظهار کرده بود، آنچه که کشته بود، ما حمل کردیم و بردیم زیر باغ خونی و مقابل اراضی معجونی و عسکریه، بالغ بر یک هزار و ششصد و هفتاد نفر بودند.»
در کتاب واقعه گوهرشاد به روایت دیگر در این خصوص آمده است: احمد بهار در روزنامه بهار به تاریخ ۱۳۲۱/۳/۷ تعداد کشتهها را ۱۷۵۰ نفر ذکر کرده و علیرضا بایگان نیز که از شاهدان واقعه بوده، عده ۱۶۷۰ را تأیید کرده است. بایگان میگوید: «تعداد آنها ۱۶۷۰ نفر بوده و حدود ۷۰ نفر افراد سالم که در گوشه و کنار خود را مخفی کرده بودند و به دنبال فرصت برای فرار میگشتند، به دست مأمورین افتاده، جزو کشتهشدگان در کامیون ریخته و در گودالهایی ریخته و به داد و فریاد و التماس آنها که ما زنده هستیم، وقعی نگذارده و آن مردم بیچاره را زنده به گور کردند.
به منظور پاسداشت اندیشه و گرامیداشت شهدای فاجعه مسجد گوهرشاد و سایر شهدای مسیر عفاف و پاکدامنی و ۲۱ تیر، سالروز حمله رژیم پهلوی به معترضان کشف حجاب در سال ۱۳۱۴، روز ۲۱ تیر به نام «روز عفاف و حجاب» نامگذاری شده است.