مصرف یک سوم آب تجدید ناپذیر زیرزمینی کشور در چهار دهه گذشته

به گزارش خبرگزاری صداوسیما، آقای شریفی؛ رئیس انجمن علمی مقابله با خشکی و خشکسالی، خانم بنفشه زهرایی؛ دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم آبی، آقای محمدجواد بلورچی؛ کارشناس زمین شناسی (در استودیوی دیگر) و آقای واعظی؛ کارشناس آب‌های زیرزمینی به صورت تلفنی با شبکه خبر در برنامه بالاتر در خصوص بحث استفاده از منابع آب ژرف گفت و گو کرده اند.

مقدمه: رهبری در دیدار‌های اخیر خودشان رقابت واقعی را یکی از ارکان مهم انتخابات عنوان کرده بودند. به این معنا که میدان برای حضور گرایش‌ها و دیدگاه‌های گوناگون سیاسی- اقتصادی- فرهنگی باز باشد تا همه بتوانند با این دیدگاه‌های مختلفشان در مسابقه بزرگ انتخابات شرکت کنند و یک رقابت واقعی را شکل بدهند. یکی از مسائلی که سر آن کارشناسان اختلاف نظر زیادی دارند، بحث استفاده از منابع آبی جدید است مشخصاً بحث استفاده از منابع آب ژرف است، می‌خواهیم با کارشناسان این حوزه راجع به آن صحبت کنیم ببینیم که قرار است چه کاری انجام بدهیم.

سؤال: خانم زهرایی ما تولید و استفاده از منابع آبی جدید داشته باشیم یا نه؟

زهرایی؛ دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم آبی: قطعاً اکتشاف آب؛ بحث خیلی مهمی است و استحصال منابع آب جدید همیشه جزو فعالیت‌های مهم دولت و به خصوص بخش آب بوده ولی بحثی که وجود دارد این است که ما در بهره برداری از منابع آب سطحی و زیرزمینی، منابع آب مختلفی که تا کنون با پروژه‌های بسیار هزینه بر تأمین کردیم، نتوانستیم به نحو مقتضی این منابع آب را مدیریت کنیم و تنش‌های آبی را کاهش دهیم کما این که ملاحظه می‌کنید که هر چه زمان می‌گذرد علیرغم این که طرح‌های مختلف استحصال آب به بهره برداری می‌رسد ولی همچنان تنش‌های آبی در حال تشدید شدن است. این نشان می‌دهد که برنامه‌های تأمین آب جدید لزوماً موفق نمی‌شود، مشکل کم آبی ما را جبران کند و دلایل متنوعی که ان شاء الله در طول برنامه راجع به آن صحبت خواهیم کرد. آب ژرف مشخصاً یک منبع آب بسیار استراتژیک است که به همین دلیل ما فکر می‌کنیم که الآن وقت استحصالش نیست.

سؤال: آقای شریفی شما نظرتان چیست؟
شریفی؛ به هر حال بحث آب از جمله بحث‌های بسیار مهم کشور است. ما می‌گوییم آب مساوی است با امنیت غذایی، می‌گوییم آب مساوی است با امنیت زیستی و می‌گوییم آب مساوی است با امنیت ملی، بنابراین حفظ این آب به صورت کمی و کیفی برای کشور ما مهم است. یک کشور خشک و نیمه خشک هستیم و متکی به آب و آبیاری هستیم و اگر بخواهیم ان شاء الله استقلال مان را حفظ کنیم باید آب‌هایی که داریم را خوب استفاده کنیم، اما بحث سر این است که چه کار‌ها و تدابیری می‌توانیم به خرج دهیم که ان شاء الله معیشت مردم بهتر شود، استقلال و خودکفایی بهتر شود، ضمن این که منابع پایه را هم حفظ می‌کنیم. بالأخره راه‌هایی که هست؛ راه‌های شناخته شده‌ای است. بالأخره افزایش کارایی آبی که موجود است، حتماً در اولویت است. جلوگیری از ضایعات حتماً باید در اولویت باشد، نگاه به مزیت‌های سرزمینی ما که الحمدلله در شرایط خیلی خوبی است؛ چهار فصل را داریم، مزیت‌های بسیار خوبی در کشور است. امروز که اینجا نشستیم بعضی جا‌های کشور ما برف می‌آید، بعضی جاهایش گرم است. بنابراین از هر دو مزیت باید استفاده کنیم. در همین راستا اگر آب نداشته باشیم اول شربمان به مشکل می‌خورد، بعد صنعتمان، حالا کشاورزی مرحله بعد است. ما اعتقادمان این است که کشوری که بالأخره در شمالش دریاست، در جنوبش دریاست، زیر بستر کشور ما، زیر آبرفت‌ها هم خداوند به ما نعمت‌های فراوان داده، باید اول شناسیم ظرفیت هایمان را حداقل استفاده کنیم؛ یا نکنیم بحث بعدی است. باید جلوگیری کنیم از آلودگی، هدررفت آن به مصلحت هم بود استفاده می‌کنیم. به نظرم یک جایی مثل سیستان و بلوچستان آب استراتژیک یعنی آبی که الآن استفاده کنیم.

سؤال: پس موافق استفاده از این آب‌های ژرف هستید؟

 شریفی: صد درصد هر جا لازم باشد امنیت و معیشت مردم ما، آب شرب مردم، بالأخره دلیلی ندارد که منبعی داشته باشیم، تجدید شونده باشد و استفاده نکنیم.

سؤال: آقای بلورچی نظر شما چیست؟

 محمدجواد بلورچی؛ کارشناس زمین شناسی: ما از سال ۱۳۸۴ که با طرح فرونشست من مجری اش شدم و مسئولیت این کار را در سازمان زمین شناسی کشور به دست گرفتم، با معضل آب در کشور به شکل جدی دست و پنجه نرم کردم، کشوری که بر اساس تاریخچه چندهزار ساله اش هیچ وقت کشور پر آبی نبوده، اما تمدن ساز بوده است. تمدن کشور ما در یک منطقه خشک و نیمه خشک بر مبنای منابع پایدار آب بوده، گذشتگان ما خوب بلد بودند که در کجا اگر لازم است سد بسازند، در کجا اگر لازم است چاه بزنند و در کجا اگر لازم است با حفر یک سیستم مهندسی خیلی مدرن در زمان خودش به نام قنات یا کاریز، امکان زیست در یک فلات مرتفعی که آب‌های سطحی اش همه از روی آن فرار می‌کنند مهیا ساخته است. یعنی کشور ما اصولاً توسعه، رشد و شکوفایی اش بر اساس پایداری منابع آب زیرزمینی و پیوندی که زندگی با آب زیرزمینی داشته، شکل گرفته است، منتها در این ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر با توسعه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی آبرفتی، عملاً ما ۵۰ درصد نیاز آبی کشور را، چون با آب زیرزمینی متصل بوده با مشکل روبرو کردیم و یکی از معضلاتی که این مشکل شکل گرفته این است که عملاً به خوبی نشناختیم منابع آب زیرزمینی مان را. قطعاً شناخت منابع آب زیرزمینی همان طور که آقای شریفی فرمودند باید جزو اولویت‌های کشور باشد، شناخت آن در همه حوزه‌های کشور و در آن جا‌هایی که نیاز امروز کشور بهره برداری از آن است به شکل پایدار از آن بهره برداری شود و فرصت‌هایی است که امکان تکرار آن در آینده دیگر وجود نخواهد داشت.

سؤال: پس مشخصاً موافق استفاده از این آب‌های ژرف هستید؟

بلورچی: کاملاً من بعد از این که در سال ۱۳۹۵ از سازمان زمین شناسی بازنشست شدم، برای آب کشورم نگرانی هایم را اعلام کرده بودم، من بار‌ها و بار‌ها در همین صدا و سیما اعلام کردم که با این روند بهره برداری از آب‌های زیرزمینی و آبرفتی مان، فرونشست زمین و نابود کردن دشت‌های کشور، نابود کردن کشاورزی، صنعت و شهر؛ چیزی است که در چند لحظه‌ای و چند گامی ماست؛ و امروز می‌بینید که جا‌های مختلف کشور با فرونشست دست و پنجه نرم می‌کنند. ما بایستی بهره برداری از آب‌های زیرزمینی آبرفتی را در لحظه هر چه سریعتر قطع کنیم و برای منابع مورد نیاز جایگزین به فکر شناسایی منابع آب آبخوان‌های سنگی مان باشیم، چیزی که در قنات‌ها در گذشته شناختیم و می‌توانیم توسعه اش دهیم. بله من موافق بهره برداری از این آب‌های موجود در آبخوان‌های سنگی مان به شرط تجدیدپذیری شان هستم.

سؤال: خانم زهرایی شما اساساً چرا مخالف استفاده از این نوع منابع آبی هستید؟

خانم زهرایی: ما اولاً که باید مسأله بهره برداری از آب ژرف را از مسأله کمبود آب سیستان جدا کنیم، الآن من فکر نمی‌کنم این برنامه در مورد شیوه تأمین آب سیستان باشد، چون خیلی از بحث‌هایی که در گزارش مطرح شد مربوط به کمبود آب سیستان بود. بالأخره ملت شریف ما در استان سیستان و بلوچستان واقعاً محق هستند که از هر جایی حتی شده از کرات دیگر ما برای آن‌ها آب بیاوریم و آب را تأمین کنیم شکی نیست، بنابراین بحثی که می‌کنم ناظر بر موضوع خاص سیستان نیست. ناظر به نحوه مدیریت اکتشاف و بهره برداری از آب ژرف در کشور است. ما کشوری هستیم که از منابع آب زیرزمینی و سطحی نسبتاً بهتری نسبت به خیلی از کشور‌های واقع در خاورمیانه برخوردار هستیم، ولی در عین حال کشوری هستیم که در عرض ۴۰ تا ۵۰ سال گذشته نه تنها تمام ذخایر تجدید پذیر زیرزمینی مان را هر ساله مصرف می‌کنیم، توضیح دهم که ذخایر آب زیرزمینی اصولاً به سه دسته تقسیم می شوند؛ یک دسته آن‌هایی هستند که هر ساله با بارش‌هایی که اتفاق می‌افتد تغذیه می‌شود و اگر ما برداشتی کنیم، آن برداشت جایگزین می‌شود، به این‌ها می‌گوییم آب‌های زیرزمینی تجدیدپذیر و یک بخش آب‌های زیرزمینی عمیق تری هستند که از دوره‌های قبل زمانی که بارندگی‌ها بیشتر بوده و مصرف نبوده در آبرفت‌ها و بین دانه‌های خاک این‌ها قرار داده شده و ما الآن با حفر چاه‌های عمیق می‌توانیم آن‌ها را بهره برداری کنیم. این تصور برای بینندگان عزیز نباشد که وقتی ما راجع به آب زیرزمینی صحبت می‌کنیم دریاچه‌ای زیر سطح زمین است که با زدن چاه از آن بهره برداری می‌کنیم. آب‌ها در واقع این قطرات آب است که بین دانه‌های خاک قرار گرفته است. بنابراین این ذخایر بسیار آسیب پذیر هستند نسبت به برداشت آب زیاد بسیار سخت است تغذیه این منابع.دسته سوم؛ آب‌های ژرف هستند که موضوع برنامه شما هست امروز؛ یعنی آب‌هایی که بین لایه‌های سنگی در اعماق خیلی زیاد محصور شده اند. ما از آب تجدید پذیر زیرزمینی به طور کامل هر ساله بهره برداری می‌کنیم تقریباً. ما ذخایر غیر تجدیدپذیر زیرزمینی که در اعماق کمتری هستند نسبت به آب‌های ژرف تقریباً در چهار دهه گذشته حدود ۳۰ درصدش را مصرف کردیم یعنی یک سوم آب تجدید ناپذیر زیرزمینی کشور را مصرف کردیم و همه شما شاهد هستید که هر روز تنش‌های آبی در حال افزایش است بنابراین کارنامه خیلی مثبتی در بحث مدیریت منابع آب زیرزمینی نداریم. این در جایی بوده که دستگاه متولی آب کشور که وزارت نیرو است برنامه ریزی‌های کلان و اکتشاف انجام داده، آماربرداری‌های متعددی کرده، همه این‌ها را منتشر کرده و در معرض قضاوت جامعه علمی کشور قرار داده و وضع منابع آب زیرزمینی کشور این است. حالا تصور کنیم شما دستگاهی که معاونت علمی ریاست جمهوری است و یک دستگاه اجرایی نیست. متولی اکتشاف آب‌های ژرف شده، کلیه گزارشات و اطلاعات آن را به صورت محرمانه نگه داشتند، در معرض قضاوت هیچ بخشی از جامعه علمی و اجرایی کشور قرار ندادند. در این فضا ادعا شود که این تجدید پذیر است یا ادعا شود که کیفیتش مثلاً خوب یا بد است یا به هر شکل. اصلاً قابل ارزیابی برای ما نیست و چه تضمینی وجود دارد آن جایی که دستگاه متولی آب با تمام برنامه ریزی‌هایی که انجام می‌دهد موفق نمی‌شود آن منابع آب زیرزمینی، گیریم آب ژرف تجدید پذیر هم است موفق نمی‌شود به نحو پایداری بهره برداری کند. چطور اطمینان حاصل کنیم که در یک فضای محرمانه که دستگاهی که دستگاه اجرایی بهره برداری از آب کشور هم نیست موفق می‌شود از این منابع به شکل پایدار بهره برداری کند.

سؤال: آقای شریفی شما با تجدیدپذیری یا تجدیدناپذیری اش موافقید یا مخالفید؟

آقای شریفی: بحث مخالفت یا موافقت در این قصه، نظر سلیقه‌ای که نداریم در باب آب ژرف، آب‌هایی که تحت عنوان آب‌های فسیلی هستند، عمرشان چند میلیون سال است. امروز با پیشرفت تکنولوژی ما به راحتی آب‌ها را می‌توانیم سن سنجی کنیم. بعضی آب‌ها هستند که آب باران امسال هستند مثلاً، امسال باران باریده، نفوذ کرده ما داخل چاه یا چشمه استفاده می‌کنیم. بعضی آب‌ها ممکن است آب مثلاً چهارهزار سال پیش باشد، بعضی آب‌ها ممکن است آب ده میلیون سال پیش باشد، این‌ها ماهیتاً باهم تفاوت دارند. امروز اگر بحث تجدیدپذیری را بخواهیم مطرح کنیم نسبت به سن آب، آب‌هایی که مثلاً عمر دوهزار تا سه هزار سال دارند، دوره شان دو هزار تا سه هزار سال تجدیدپذیر هستند. آب‌هایی که ما در آبرفت هایمان داریم، ما در سن سنجی که در استان البرز انجام دادیم، آب‌هایی که در آبرفت استفاده می‌کنیم سنشان بعضی ۱۰ هزار و ۹ هزار سال است. یعنی ۹ هزار سال پیش باران آمده، رفته به اعماق ۱۰۰ تا ۱۵۰ متری امروز ما استفاده می‌کنیم. بحث را به نظرم باید این طور نگاه کنیم اگر بحث سلیقه یا بحث دستگاه خاص که نیست، ما یک سری مشکلات داریم، یک سری هم ظرفیت‌ها داریم. بله ما باید در بعضی حوزه‌ها و بعضی مناطق بارگذاری بیش از ظرفیت تجدیدپذیری داریم، سطح آب زیرزمینی افتاده است پایین، دشت‌ها فرونشست داشته، هیچ دستگاهی هم نیامده تغذیه انجام دهد علیرغم سرمایه گذاری سنگینی که در بخش آب بوده، ما برای تغذیه سفره‌ها کاری نکردیم. ما باید همان مقداری که برداشت می‌کنیم اگر احساس کنیم داریم افت سفره آب زیرزمینی را داریم یا باید متوقف کنیم یا تغذیه کنیم؛ این کار در اولویت است. اما ما بر اساس اطلاعاتی که به دست آوردیم بخشی از این آب ژرفی که الآن بحث آن را می‌کنیم؛ آب تجدید پذیر است یعنی اگر استفاده نکنیم در دسترسمان دیگر نخواهد بود. این را هم بر اساس آزمایش و بر اساس سن سنجی می‌شود تعیین کرد، مشکلی هم از این بابت نیست. اما اگر از من سؤال کنید آیا امروز اولویت ما در کشور آب ژرف است؟ من قطعاً می‌گویم وقتی مثلاً از آب موجود به ازای یک مترمکعب مثلاً ما گندم آبی متوسط سه و هفت دهم تن در هکتار تولید می‌کنیم، بسیاری از کشاورزان پیشرو ما ۱۳ تن تولید می‌کنند. این شکاف عملکردی، آبی که الآن داریم را باید خوب استفاده کنیم، اگر این کار را کردیم یا مثلاً فرض کنید سیب درختی ۱۵ تن در هکتار متوسط آن است، ۲۰۰ تن در هکتار کشاورز تولید کننده ما در استان تهران تولید می‌کند، چه کار کنیم که اول تولید را بالا ببریم، درست شود، دوماً این که به هر حال مطالبات توسط استاندار، نمایندگان مجلس و ... فشار بیاید روی وزارت نیرو و اصلاً شروع آب ژرف هم هماهنگی کاملاً مستقیمی بوده بین وزارت نیرو و معاونت علمی، منتها معاونت علمی مسئول توسعه فناوری‌های اکتشاف بوده و وظیفه اش را خوب انجام داده، وزارت نیرو هم مسئول آب کشور است، آن هم باید وظیفه اش را خوب انجام دهد و دلیلی ندارد ما در یک مقطعی بخشنامه کنیم به همه استان ها، هر کسی راجع به آب ژرف حرف زد برکنارش کنیم. این کاملاً یک کار بچگانه است. به نظرم در یک مقطعی در وزارت نیرو انجام شد. یک مقطعی آقای مهندس چیت چیان؛ وزیر نیرو کاملاً این موضوع را دنبال می‌کردند، مصاحبه‌های ایشان هم هست. بنابراین این بحث دوم، بحث سوم هم که شما سؤال فرمودید، بحث تجدید پذیری است. آب ژرف تفاوتش با آب‌های آبرفتی این است که آب آبرفتی در قلل و فرج رسوبات است، اما آب ژرف در سازنده‌های سخت است، این سازنده‌های سخت در حقیقت از مسیر‌های دور می‌آیند، به مسیر‌های دور هم می‌روند. اگر ما الآن در استرالیا از قرن ۱۸ دارند استفاده می‌کنند از آب ژرف، بیش از هزار چاه استفاده می‌کنند، پایدار هم بوده، سطح آب هم پایین نیفتاده، مشکلی هم نبوده، در آفریقا، در حوزه نو وین اکتشاف بیش از ۳۷۳ هزار میلیارد مترمکعب آب ژرف بوده چند کشور دارند استفاده می‌کنند، بیش از صد هزار میلیارد دلار الآن سرمایه گذاری کردند و بخشی اش را بابت شناخت این آب‌ها سرمایه گذاری کردند، برخی بابت استفاده
از عین حال آب ژرف هم تنها گزینه نیست، آب شیرین کن داریم، آب حاصل از آبخیزداری و آبخوان داری داریم، کاهش تبخیر داریم، آب حاصل از رطوبت هوا داریم و انواع و اقسام آب‌ها داریم همه را به جا اگر پایدار باشد، باید استفاده کنیم.

سؤال: آقای واعظی نظر شما چیست؟ به نظر شما باید از این منابع آب‌های ژرف، منابع جدید به این شکل استفاده کنیم یا شما معتقدید این اتفاق نباید بیفتد؟

آقای واعظی؛ کارشناس آب‌های زیرزمینی: (قطع ارتباط)

سؤال: خانم زهرایی شما بفرمایید با فرمایشات آقای شریفی موافق بودید یا خیر و اساساً دلایل دیگری دارید برای این که مخالفت کنید با استفاده از این آب‌های ژرف؟

خانم زهرایی: ما در این که بهره وری را باید بالا ببریم و از هر قطره آب به درستی استفاده کنیم، اصلاً شکی در این نیست، قطعاً به همین صورت است ولی باید متوجه باشیم که ظرفیت‌های ما برای ارتقای بهره وری محدود است. ما در کشوری زندگی می‌کنیم که بیش از ۵۰ درصد کشاورز‌ها بسیار کم سواد هستند. از نظر اقتصادی، معیشتی، بسیار آسیب پذیر هستند و بسیار امکاناتشان برای سرمایه گذاری و ارتقای بهره وری اندک است. آن کشاورز نمونه‌ای که بهره وری‌های بسیار بالایی که آقای دکتر گفتند را می‌تواند تولید کند، سرمایه گذاری قابل توجهی هم می‌کند و از دانش روز هم استفاده می‌کند. این ظرفیت همه جا فراهم نیست بنابراین ما نباید این اشتباه را کنیم که یک هدف گذاری‌های خیلی ایده آلی برای کشاورزی کنیم، مگر این که ما در بافت جامعه بهره بردار کشاورزی مان یک تحول جدی اتفاق بیفتد که به نظر نمی‌آید برنامه خیلی مشخصی برای این وجود داشته باشد، اما در حوزه بهره برداری از آب ژرف من واقعاً سؤالم از آقای دکتر بلورچی و دوستانی که متولی این بهره برداری از آب ژرف هستند این است که علت محرمانه بودن مستندات مربوط به اکتشاف آب ژرف چیست؟ در نظراتی که گفته شد، از آقای دکتر مختوم استاد دانشگاه تهران ذکر شد که یک شتابزدگی در مسئولین برای حل مشکل تأمین آب سیستان وجود دارد و من فکر می‌کنم واقعاً این نظر صحیح است. من اخبار امسال را فقط بخوانم؛ جمعیت کل سیستان و بلوچستان؛ دو و هفت دهم میلیون نفر است؛ اگر اشتباه نکنم، یعنی استان خیلی پرجمعیتی نیست. ما فقط امسال ۴۱ چاه در منطقه زاهدان حفر کردیم برای تأمین آب شهر زاهدان، ۷۴ چاه دیگر حفر کردیم برای تأمین سایر سکونتگاه‌های سیستان، یک طرح عظیم انتقال آب از شرق استان سیستان و بلوچستان به سیستان و زاهدان کلید زدیم؛ ۲۷۰ کیلومتر سیستم انتقال آب، چند ایستگاه پمپاژ به علاوه یک آب شیرین کن در مسیر آن با ظرفیت ۱۰۰ هزار مترمکعب، پروژه‌های انتقال آب دریای عمان و نمک زدایی برای شمال سیستان در دست اجراست. آماری که آقای مهندس بزرگ زاده امسال اعلام کردند از شرکت مدیریت منابع آب، این است که یکصد هزار میلیارد تومان یعنی یکصد همت برای این موضوع بودجه گذاشته شده است، سؤال من از آقای دکتر این است که الآن اگر این طرح‌ها اجرایی شود ما چاه‌های ژرف را بهره برداری اش را قطع می‌کنیم. یک نکته دیگر را آقای دکتر فرمودند که اگر از آب‌های ژرف تجدید پذیر ما بهره برداری نکنیم از دست می‌رود، حالا این را هم بد نیست توضیح دهند آب چطور از دست می‌رود، یعنی به کجا این آب‌ها منتهی می‌شوند، بر اساس اکتشافاتی که انجام شده از دست می‌رود؟

آقای شریفی: سؤالی که خانم دکتر فرمودند بر اساس اطلاعاتی که من دارم، جای تأسف دارد که بعد از ۴۰ سال که از انقلاب شکوهمند اسلامی گذشته ما هنوز در سیستان و بلوچستان ۹۰۰ روستای ما با تانکر آبرسانی می‌شود، لذا طبیعی است که دولت سرمایه گذاری کند، هیچ راه حل دیگری را برای سیستان و بلوچستان به قول معروف حذف نمی‌کند این، آب از آب دریای عمان اگر قرار است کلید بخورد، عیبی ندارد، آب ژرف هم اگر آن جا ظرفیت دارد عیبی ندارد، اگر سد زیرزمینی هم آن جا می‌شود زد از سیل‌های فراوانی که هر ساله داریم در استان و می‌آید هدر می‌رود از آن‌ها هم باید استفاده کرد. به هر حال مواجه شدیم با مشکلاتی که قبلاً از گذشته آب هیرمند می‌آمد، الآن جلوی آن گرفته شده است. دیپلماسی در جهت آوردن آب باید در دستور کار قرار گیرد. این برای استان سیستان و بلوچستان، اما بحث این است که.

سؤال: دو سؤال دیگر داشتند درباره آب ژرف؛ یکی محرمانگی، یکی هم از دست رفتن.

آقای شریفی: بحث دوم این است که ما الآن چقدر اطلاعات ما در مورد ذخایر نفت مان در معرض دید همه مردم است؛ این هم محرمانه است به خاطر چیه؟ به خاطر این که بالأخره ما میزان ذخایر استراتیک مان از نفت، گاز، طلا، اورانیوم، لیتیوم، مس و هر چه باشد، هیچ ضرورت ندارد که ما این اطلاعات را بیاوریم مثلاً به هر حال هر اطلاعاتی دسته بندی خودش را دارد، به دلیل این شاید معاونت علمی این کار را کرده که نمی‌خواسته اولاً که نمی‌دانسته که چه اتفاقی، آیا آبی هست یا نیست؟ نمی‌خواسته تبلیغی کند.

سوال: خانم زهرایی بفرمایید؟ شما تا الان مدیر کل هم بودید دیگر این بحث را می‌توانید پاسخ دهید؟

زهرایی: من البته مدیرکل دفتر مدیریت مصرف و ارتقای بهره وری آب و آبفای وزارت نیرو بودم در دولت قبل، ولی مسئولیت من بیشتر بحث مدیریت مصرف آب و سازگاری با کم آبی بود این آب ژرف و مصوبه‌ای که آقای دکتر یا ابلاغیه‌ای که فرمودند رامن در جریان نیستم و گردونه کار اصلاً آب ژرف نبودم. اما ببینید چند تا نکته مهم اینجا هست که آقای دکتر اشاره کردند به آب‌های ژرفی که در شمال آفریقا استفاده می‌شود در شبه ژاپن شبه قاره عربستان استفاده می‌شود یک تفاوت عمده‌ای وجود دارد اولاً آن‌ها آب‌های سازنده نیست تا جایی که من مطلع ام حالا آقای دکتر بلورچی اینجا حضور دارند احتمالاً بهتر می‌توانند نظر بدهند آن‌ها آب‌های آبرفتی هست عمق شان هم اصلاً این قدر نیست چاه‌های ژرف ما فکر می‌کنم همه حول و حوش دو سه کیلومتر عمق در واقع برداشت آب شان هست. آن چاه‌ها عمدتاً عمق شان زیر پانصد متر دارند بنابر این نزدیک می‌شود به عمق چاه‌های آب رفتی که ما مثلاً تو کرمان استان کرمان داریم برابر این‌ها به نظرم مقایسه‌اش شاید مقایسه درستی نباشد ضمن اینکه خیلی از آن در واقع آب‌ها هم که مورد استفاده قرار می‌گیرد نا پایدار است الان همان منبع آبی که در واقع آب فسیلی که سنش شاید بالای میلیون سال تخمین زده می‌شود در عربستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. تخمین شان این است که مثلاً ممکن است تا دو هزار و پنجاه به پایان برسد این آب و در واقع یک بهره برداری کاملاً ناپایدار از یک منبع کاملاً تجدید ناپذیر است.

سوال: صرفا دلایلتان همین است یا دلایل دیگر هم دارید؟

زهرایی: مستنداتش هم تماماً روی اینترنت موجود هست حالا آقای دکتر می‌فرمایند که ما منابع نفت و گاز و ... را نمی‌خواهیم اطلاعات اش را منتشر کنیم واقعاً به نظر من مقایسه منبع آب قیاس مع الفارق است ببینید من همیشه این را می‌گویم، می‌گویم دولت‌ها تا کجا اجازه دارند منابع طبیعی که متعلق به همه مردم ایران هست را در چهار چوب محرمانه در مورد بهره برداری اش تصمیم بگیرند. این واقعاً به نظر من در مورد آب اصلاً مصداق پیدا نمی‌کند که ما منبع آب را به صورت محرمانه تلقی کنیم حتی از محرم‌ترین در واقع نهاد‌های علمی کشور اطلاعاتش رابه اشتراک نگذاریم، این به نظر من اصلاً برداشت صحیحی نیست.

سوال: آقای بلورچی راجع به پایداری منابع آبی صحبت شد شما نظرتان چیست شما فکر می‌کنید این‌ها پایدارند و تجدید پذیرند یا خیر؟

بلورچی: من صدای شما رو نداشتم، ولی به هر صورت یک قسمتی از صحبت‌های دوستان را شنیدم اول نکته را خدمتتان بگویم قبل از اینکه وارد مطالعات آب ژرف بشویم عملاً هیچ کجا تو دانشگاه هم تدریس نشده بود که آبخوانی در واحد‌های سنگی ممکن است وجود داشته باشد همین الان هم در رشته هیدروژئولوژی جز در واحد‌های کربناته که پتانسیل کارس برایشان در نظر می‌گیرند هیچ آبخوانی را در دو کشور آموزش نمی‌دهند که پسر عزیزم که دختر عزیزم که داری درس آب‌شناسی می‌خوانید آب ممکن است توی واحد ماسه سنگی در اعماق زمین وجود داشته باشد آب ممکن در سازند سنگی گرانیت وجود داشته باشد مثل چیزی که در حوزه پاریس دارد آب شرب شهر پاریس را تمرین می‌کند یا مثلاً کسی نمی‌پرسید که استرالیا برای چه توانسته معتبرترین کشور دنیا بشود در زمینه دامپروری و کشاورزی و همین طور معدن این آبی را که استفاده می‌کنند آیا از دریا‌های اقیانوس پیرامونشان دارند منتقل می‌کنند به مرکز استرالیا یا خیر. یک آبخوانی به نام آب خوان بزرگ آرتزین گبر را دارد در هزار و هشتصد و نود شناساییش کردند، اما به هیچ کس اعلام نکردند هزاران چاه در آن زدند از عمق پانصد متری تا سه هزار متری کیفیت‌های مختلف و بهره برداری ازش می‌کردند تا هزار و نهصد و نود این چاه‌ها با مدیریت کاملا من شخصی اداره می‌شدند از هزار و نهصد و نود یک کمی سطح این می‌افتد پایین از حالت آرتزین خارج می‌شوند می‌آیند یک مجمعی درست می‌کنند از مصرف‌کنندگان این آب که چهار ایالت از شش ایالت استرالیای درگیر می‌شوند در آبخوان و عملاً مدیریتش می‌کنند و امرو آبخوان آرتزین بزرگ گبر دو مرتبه آرتزین هست و دو مرتبه دارد شارژ می‌شود و دارد تجدید می‌شود.

سوال: شما بفرمایید خانم زهرایی؟

زهرایی: باز من فکر می‌کنم که باز مقایسه استرالیا و ایران البته خوب کیس خیلی خاص، جالبی هست موردی که آقای دکتر بلورچی فرمودند، ولی این مقایسه هم یک قیاس مع‌الفارق است که استرالیا کشور بسیار پهناوری هست احاطه شده با دریا و کل جمعیت بیست و پنج میلیون نفر بیشتر نیست یعنی اندازه شاید استان تهران و استان البرز جمعیت استرالیا هست با آن مساحت پهناور چندین برابر ایران فکر می‌کنم این قیاس قیاس درستی نیست و سؤالم حالا این هست که آیا واقعاً استرالیا از طریق محرمانه نگهداشتن اطلاعات این چاه‌ها و در واقع مونو پل کردن اکتشاف و بهره برداری در یک نهاد خاص توانسته به این شیوه بهره برداری از این آب‌های ژرف برسد و توانسته که در واقع پایداری اش را حفظ کند یا اینکه اجازه داده اطلاعات حتی بهره بردار خصوصی تا زمانی داشته این چاه ها، اجازه داده ایالت‌های مختلفی که ذینفع هستند از این منابع دسترسی داشته باشند به اطلاعاتش در مورد بهره برداری نظر بدهند. علت اینکه شما می‌دانید این آبخوان ناپایدار شده و بعد بهره برداری اش اصلاح شده پایدار شد همین که این‌ها این اطلاعات منتشر شده الان در مورد چاه سیستان واقعاً چاه‌هایی که در استان سیستان و بلوچستان حفر شده در منطقه سیستان واقعاً چه قدر به افت و خیز‌هایی که درد بیش اتفاق افتاده در دبی و آبدهی چاه اتفاق افتاده، افت و خیز‌هایی که در کیفیتش اتفاق افتاد واقعاً چه قدر منتشر شده چه قدر اطلاعات است ما باید به استناد اینکه چند نفر کارشناس ارزشمندی که اونجا فعالیت می‌کنند می‌فرمایند که در واقع این تجدید پذیر هست می‌فرمایند، چرا برای سازمان زمین‌شناسی کشور آیا این سازمان محرم نبوده که اطلاعات برای سازمان زمین‌شناسی ارسال بشو سازمان زمین‌شناسی روی اکتشافات معدنی کشور به صورت محرمانه این اسرار را بررسی کند و یک گزارشی منتشر بکند که من کارشناس بگویم بله سازمانی که در نهاد دولت وظیفه اش این هست که هم چنین اقداماتی را مورد بررسی و تایید قرار بدهد بررسی کرده و تایید کرده معاونت علمی آقای دکتر فرمودند وظیفه اش تولید فناوری است و وظیفه اش ارتقا فناوری هست نه اینکه برود کار اجرایی بهره برداری از منابع آب زیرزمینی آب ژرف انجام دهد.

سوال: ارتباط مان با آقای واعظی هم برقرار شد آقای واعظی شما بفرمایید نظرتان را از اینکه از این منابع آب ژرف استفاده بکنیم یا نکنیم اگر نه دلایل تان چی هست؟

واعظی: عرض کنم که مدیریت منابع آب دو بخش هست مدیریت تقاضا و مدیریت عرضه و یا مدیریت مصرف ما چند دهه گذشته کلاً دنبال این بودیم که برویم آب پیدا کنیم از هر جایی که شد رفتیم سد زدیم، رفتیم هفتصد درصد چاه‌های بهره برداری آب زیرزمینی را زیاد کردیم، انتقال آب بین حوزه‌ای کردیم، می‌خوایهم برویم از دریا بیاوریم می‌خواهیم از آب ژرف آب بیاوریم بالاخره کجا وما همه منابع را باید تمام کنیم یعنی هرجا که قطره هست باید مصرف کنیم آن موقع سهم نسل آینده چی هست عدالت بین نسل‌ها به اصطلاح کجای قضیه قرار می‌گیرد ما به جای اینکه برویم رو ی مدیریت مصرف کار کنیم یعنی افزایش زیر کشت جلوگیری بکنیم، بهره‌وری را در بخش‌های مختلف صنعت، کشاورزی افزایش بدهیم کنترل اضافه برداشت بکنیم، تغییر الگو‌های فرهنگی مصرف بکنیم یا اینکه مثلاً بیایم از آب‌های خاکستری یا از فاضلاب‌ها و پساب‌های استفاده مجدد کنیم با زچرخانی بکنیم همش دنبال این هستیم که ما این آب را استفاده کنیم ببینید الان ما آبخوان‌ها تموم شده، رودخانه‌ها تمام شده حالا آب ژرف هم استفاده کردیم بعدش چی این نکته اول من هست نکته دوم اینکه یک قانون کلی در بهره برداری از آب‌های زیرزمینی وجود دارد شما اگر از آب زیرزمینی برداشت می‌کنید باید دو تا مولفه را رعایت کنید یک باید حتماً تجدیدپذیر باشد، دوم اینکه باید ذخایر استراتژیک را دست نزنیند یعنی چه در آبخوان‌های آبرفتی چه در اصطلاح آبخوان‌های سازنده سخت باید آن ذخایر استراتژیک را حفظ بکنید و آن شرط تجدید پذیری خوب، در بحث آب‌های ژرف مشکلاتی که ما داریم این هست که شما بر اساس آب ژرف نمی‌توانی توسعه پایدار انجام بدهید. دوستان مثال‌های زدید از کشور‌های مختلف من اطلاعات دقیقی در ادامه اگر فرصت باشد ارائه خواهم داد از استرالیا از عربستان که این‌ها خیلی از این به اصطلاح کشور‌ها نتوانستند توسعه پایدار انجام بدهند یعنی سه سال، پنج سال، ده سال استفاده کردند و تمام شده رفت، دوم اینکه بهره‌برداری از منابع آبی ژرف باید آخرین گزینه باشد یعنی شما این منابع به قدری با ارزش هستند که این‌ها را اول سعی کنیم برای آیندگان نگه داریم، پیش خور نکنیم و برویم سراغ آن مدیریت مصرف و چیز‌های دیگر و دوم هزینه بهره برداری خیلی بالا هست ببینید هزینه حفاری‌ها، هزینه پمپاژ از عمق دو هزار متری هست، بحث شیرین سازی این آب‌هاهست، هزینه نگهداری هست و نکته بعد محدودیت بعدی در بحث بهر ه‌برداری از آب‌های ژرف کیفیت خوب این آب‌ها هست. من اجازه بدهید دوستان مثال‌هایی که زدند از کشور‌های مختلف خیلی گذرا اشاره کنم دوستان اشاره کردند به آبخوان ژرف استرالیا این آبخوان ژرف درست است. بیست و دو درصد مساحت استرالیا را تشکیل می‌دهد، اما حواسمان باشد که شوری آب این آب خوان هزار تا سه هزار واحد هست این آبی که دوستان الان تو سیستان درآوردند به قول خودشان بر اساس اسناد خودشان چهل تا پنجاه هزار واحد شوری دارد این آب شور‌تر از آب خلیج فارس و دریای عمان هست. اصلاً این‌ها قابل استفاده نیست ببینید در بحث مثلاً آبخوانی ما داریم گفتند تو عربستان آبخوان داریم به نام دیسی داریم این آبخوان آمدند برداشت کردند دیدند داخلش رادیوم بالاست. یک ماده رادیو اکتیو رادیوم بالا هست حالا با کلی مصیبت رقیق کردند که به آن سطح بهره‌برداری برسانند، اما فقط عربستان ده سال توناست از این آب استفاده بکند یعنی بعد ده سال شما تصاویر را ببینید مزار خشک شدند و عربستانی که فکر می‌کرد می‌تواند به یک و صادرکننده گندم تبدیل بشود الان بزرگ‌ترین واردکننده گندم یا آبخوان (نوبین؟) این آبخوان اینقدر کیفیتش این قدر خوب است شما می‌توانید برای کشاورزی استفاده کنید این مشخصه‌ها خیلی هایشان یا بهتر بگویم هیچ کدامشان در این آبی که دوستان از چاه‌های سیستان درآوردند وجود ندارد در ادامه من اشکالات علمی که به این بهره‌برداری از آب‌های ژرف منطقه سیستان و بلوچستان وارد هست را یکی یکی سریع خواهم گفت.

سوال: آقای شریفی بفرمایید در خصوص کیفیت آب شیرین سازی، شوری و رادیوم؟

شریفی: عرض کنم که ببینید من خیلی خوشحالم که کارشناسان و متخصصین عزیز ما امروز نشستند می‌گویند که آب ژرفی وجود دارد استفاده نکنیم استراتژیک است ما موقعی بود تو کشور میگفتیم آب ژرف می‌گفتند چاه آب شرب در کشور وجود ندارد و به خاطر اینکه تناوب و در واقع تراکم سرزمینی ما یک جوریه که لنز‌های رسی نمی‌گذارد سفره تشکیل شود. امروز اینجا نشستیم بخشی از اطلاعات آب ژرف را الان دوستان می‌دانند بخشی هم نمی‌دانند می‌گویند که استفاده نکنیم ما عرض مان این است که برای کار مملکت ما بهره وری را باید در اولویت یک داشته باشیم، کاهش تلفات تولید اولویت دوم باشد، اصلاح الگوی کشت و مزیت سرزمینی سومین اولویت مان بعد مرحله بعد برویم بگردیم این آب موجود راکه خوب مدیریت کردیم دنبال اکتشاف هم باشیم حالا یکی آب ژرف است، یکی آب اقیانوس هست، یکی آب خزر، یکی ابر، یکی باران‌زا، نمی‌دانم باروری ابر‌ها حالا هر چیز دیگری که بشود، اما کشت فرا سرزمینی هم هست، باز مهندسی سیستم مدیریتمان هم هست ما مشکلات خیلی زیادی داریم، اما عرض کردم یک زمانی اصلاً وجود آب ژرف کتمان می‌شد یک زمانی می‌گفتند این آب رادیو اکتیو است یک زمانی می‌گفتند اقتصادی نیست وقتی، آرتزین شد خودش با پای خودش آمد بالا دیدند که اقتصادی هم هست می‌گفتند قابل‌استفاده اصلاً نیست خیلی شور هست و قتی دیدند که مثلاً کیفیت آن شصت هزار و پنجاه هزاری که آقای دکتر فرمودند الان شده مثلاً پانزده هزار یک چهارم آب دریا شور هست. غیر از این آب از نظر پدافند غیرعامل و سرعت استفاده هرجا لازم باشد شما یک ماهه می‌شود چاه را حفر کرد و استخراج کرد استفاده کرد هر وقت هم لازم بود یا لازم نبود می‌شود پلمب کرد و الان ما باید دنبال تکنولوژی باشیم ما اگر آب ژرف صد واحد باشد ما در واحد یک و دو هستیم هنوز، هنوز یک بخشی فقط اطلاعات ما متمرکز هست روی سیستان بلوچستان بقیه کشور اطلاعات نداریم ما آب زیرزمینی آبرفتی مان را درواقع متخصصین امر می‌گویند پانصد متر مکعب میلیارد متر مکعب است که این‌همه بعضی مدعی اند که صد و پنجاه میلیارد متر مکعب اضافه بر سازمان مصرف کرده.

سوال: پس می‌گویید کیفیتش خوب است و قابل استفاده است؟

شریفی: می‌تواند در جای خودش ما که یک نسخه کلی که برای کشور نمی‌توانیم بدهیم یک جا ممکن است آب شیرین باشد قابل استفاده یک جا ممکن است آبش لب شور باشد باید مطالعه بشود من عرض می‌کنم آنجایی که شناخت پیدا کردند هزارتا چاه زدند ما الان در کل سه تا چهار زدیم این هم چاه اکتشافی چاهی نیست که برای بهره برداری باشیم بعد دستگاه متولی اش با معاونت علمی زدند اگر هم صلاح دیدند که این در اختیار همه قرار نگیرد مصلحت شان بوده می‌خواستند که در واقع مدیریت کنند کار از دستشان در نرود.

سوال: آقای بلورچی شما نظرتان در مورد بحث تجدید پذیری اش را می‌فرمایید به نظر شما منابع تجدید پذیر هستند یا به قول آقای واعظی این‌ها می‌شود روی توسعه پایدار حساب کرد یا خیر؟

بلورچی: همون جوری که آقای دکتر شریفی گفته اند اطلاعات خیلی خوبی را در مقالاتشان راجع به آبرفت دشت هشتگرد منتشر کردند آبخوان در آبخوان آبرفتی کشور یک جا تعیین سن شده آن هم هشتگرد هست در نود متری بیش از ده هزار سال سنش هست. اگر این آبخوان تجدید پذیری نبوده چرا وزارت نیرو ازش استفاده ما مشکل اساسی مان اینجاست اگر دوستان می‌گویند اطلاعات دست مان نیست چطور دکتر واعظی از میزان اطلاعات شوری مثلاً آبخوان دارند صحبت می‌کنند پس این اطلاعات جسته و گریخته توسط یک سیستمی دارد بیرون اطلاعات داده می‌شود منتها درست داده نمی‌شود اطلاعات وجود دارد خیلی سیستماتیک کارشده همونجوری که آقای پروفسور شریفی گفتند این یک کار سیستماتیک تولیدی که نیست که همون جوری که خانم دکتر گفتند مثلا امروز نتیجه بهره برداری اش را بشود معلوم کرد بهره برداری در عربستان بله وقتی آب خوانش در طی مطالعات شناسایی نفت اکتشاف شد آن هم اتفاقی دوستان در عربستان به این اشتباه افتاده‌اند که از این کشاورزی را شکل بدهند در صورتی‌که اگر آن آبخوان حفظ می‌شد برای آب شرب عربستان شاید صد‌ها سال عربستان بی نیاز از منابع آب زیر زمینی دیگر می‌شد این تصمیم‌گیری نادرست عربستان بود که آن آبخوان را موجب شد از بین برود سیزده سال رتبه دوم تولید گندم جهان شد و این اصلاً کار درستی نیست ما همین الان هم که در حال مطالعه آب ژرف در کشور هستیم همه جا می‌گوییم مطالعات آب ژرف ما باید ادعا و دانش کافی تولید بکند که ما در کجا چه مقدار داریم بعد در زمان مناسبش به شکل درست ازش استفاده کنیم یقیناً اگر من در بندر عباس می‌توانم آب‌شیرین‌کنم حرام است که آب از میناب از زیر زمین بکشم بیاورم بندرعباس که فرونشست دشت میناب را ایجاد کنم این اتفاق متاسفانه در نوار ساحلی ما در جا‌های مختلف دارد می‌افتد دشت خوزستان من دارد فرونشست اتفاق می‌افتد. در کنار گرگان من فرونشست دارم اجازه نباید بدهیم بیشتر از این آبخوان‌های آبرفتی ما آسیب ببیند ما بهره برداری مان نادرست است از آبخوان آبرفتی چرا، چون مدیریت را از مردم گرفتیم دادیم به یک سازمان ما تا زمانی موفق بودیم و توانستیم در کشورمان یک فرآیند درست اقتصادی شکل بدهیم که مردم مسئول آب بودند.

کیفیتش را پاسخ میدهید و جمع بندی بفرمایید؟

بلورچی: قطعاً همونجوری که دوستان گفته‌اند اگر مطالعات در کل کشور انجام بشود در یک جایی عین آبخوان (نوبین؟) آب خوردن خواهیم داشت همونجوری که در بسیاری از تونل‌های عمیقی که در کشور حل شده واحد‌های سنگی آبخوان بسیار قوی دارند جا‌هایی هم که آبخوان آلوده باشد قطعاً نباید ازش استفاده کرد، اما باید شناساییش کرد.

سوال: آقای واعظی جمع‌بندی شما را داشته باشیم؟

واعظی: بله اجازه می‌خواهم که هزار بیشتری داده شود، چون در بخش اول وقت نشد ببینید اشکالات علمی متعددی به این موضوع وارد هست اصلاً دوستان از روز اول که این موضوع را خواستن مطرح بکنند آمدند یک سری حرف‌های انتزاعی زدند که آقا این آب‌ها از ارتفاعات هندوکش در می‌آید از زیر زابلو زاهدان رد می‌شود می‌رود در دریای عمان اگر ما این این‌ها را استحصال نکنیم این‌ها ازدست‌رفته بحث من این هست که اصلاً ما چیزی به نام آب ژرف نداریم این چیزی که دوستان پیدا کردند آب فسیل هست یک آب فسیل باقیمانده در اعماق زیاد دلیلشم چیه دلیلش هم این هست که این شوری اش بسیار بالاست دلیلش این هست که چاه‌هایی که این دوستان زدند چاه شماره سه آقای بلورچی می‌توانند بگویند چاه شماره سه چرا الان آب ندارد چرا آبش قطع شده چرا این‌ها چند روز این را تخلیه می‌کنند، پمپاژ می‌کنند آبش قطع می‌شود، کیفیتش تغییر می‌کند اگر آن طور که دوستان می‌فرمایند هزاران میلیارد آب این زیر هست چرا باید دو هزار متر ما چاه بزنیم بعد با یک پمپاژ چند ساعته این خالی بشود. بعد می‌آیند می‌گویند که آقا نمی‌دانم ما مطالعات انجام دادیم بعد می‌گوییم آقا این آب را چطور با چه تخلخل حساب کردید می‌گویند با تخلخل سی تا چهل درصد، اینکه دوستان می‌فرمایند در سیستان بلوچستان گزینه دیگری نداریم داریم در سیستان بلوچستان ما کافی هست که یک مقدار آب کشاورزی را بیاییم و صرفه‌جویی بکنیم با این هزار میلیاردی که دوستان بردند سر این چهارتا چاه هزینه‌کردند پنج هزار گلخانه معیشتی می‌شد در سیستان بلوچستان احداث کرد که بخش زیادی از مردم آنجا می‌توانستند بهره‌مند شوند.

سوال: خانم زهرایی جمع بندی شما را داشته باشیم؟

زهرایی: ببینید ما برداشت آب مان در استان سیستان و بلوچستان دو هزار و صد و پنجاه و پنج میلیون مترمکعب هست و آبدهی که این چاه‌های ژرف آقای دکتر فرمودند سه تا فکر کنم از سه تا هم بیشتر هست از این چاه‌ها ژرف آبی که تامین خواهد شد احتمالاً حداکثر در حد چندین ده میلیون متر مکعب بیشتر در سال نخواهد بود اصلاً سهمش قابل مقایسه نیست با کل آبی که در سیستان و بلوچستان مصرف می‌شود.

سوال: آقای شریفی جمع بندی شما را داشته باشیم؟

شریفی: عرض من این است که دقیقاً به دلیل همین ابهامات و صحبت‌هایی که می‌شود ما نیازمند این هستیم که روی بحث آب ژرف مطالعه داشته باشیم تحقیق داشته باشیم و با علم و با اشراف به کلیات موضوع در حفاظت، در استفاده اش با تدبیر عمل کنیم این قطعاً اینجوری به نظر می‌رسد. به‌هر حال با سه تا چهار نه می‌شود قضاوت کرد که حجم عظیمی داریم نه آن رامی شود رد کرد، اما به هر حال مطالعات هر چه قدر جلو رفته ما امیدوار‌تر شدیم، اما از نظر اقتصادی هم به نظرم آب ژرف یک سوم تا یک چهارم آب در واقع انتقال از دریا هزینه بیشتر نخواهد داشت.