قلعه باستانی دم دم یکی از قلاع تاریخی و مهم جنوب شهر ارومیه است که زمان احداث آن به هزاره اول قبل از میلاد باز می‌گردد، این قلعه در زمان صفویه توسط حاکم ارومیه، امیرخان برادوست، بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته و پس از آن متروک و به دست فراموشی سپرده می‌شود.
به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان آذربایجان غربی،بهروز خان‌محمدی، دکترای باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی در یادداشتی نوشت: قلعه دم دم ارومیه در مسیر جاده ارومیه به اشنویه، بعد از روستای بالانج و روستای بزرگ‌آباد و در سمت چپ جاده، قرار گرفته است، در این منطقه، کوهستان وسیعی قرار دارد که دو قله آن به نام‌های کوه جم‌جم و کوه دم‌دم شهره‌اند.
دسترسی به این قلعه از جهات شمالی و جنوبی امکان‌پذیر نیست چرا که در این دو جبهه تخته‌سنگ‌های بزرگ و یک‌پارچه با دره‌های عمیق قرار دارد، راه دستیابی به این قلعه فقط از اطلاع شرقی و غربی کوهستان امکان‌پذیر است.
پیشینه پژوهشی قلعه دم‌دم
نخستین بار پرفسور ولفرام کلایس باستان‌شناس و مهندس برجسته آلمانی در سال ۱۹۷۰ میلادی در مسیر حرکت از ارومیه به اشنویه این اثر تاریخی را بررسی و بازدید کرده و اطلاعاتی از آن را منتشر کرد.
او این محوطه را با نام قلعه زندان معرفی و این قلعه را به اورارتو‌ها نسبت داد و معتقد است بقایای موجود در قلعه متعلق به قرون وسطی است.
پژوهشگران دیگری همچون حمید خطیب شهیدی، هیئت ایتالیایی، محمود پدرام و رحیم اشنویی محمودزاده و علی صدرایی نیز از این قلعه دیدن کرده و اطلاعاتی از آن را به همراه چند تصویر از بخش‌های مختلف آن منتشر کرده اند، اثر فوق به دلیل اهمیت آن در سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
زمان ساخت
پایه‌های اولیه قلعه دم‌دم در هزاره اول قبل از میلاد پی‌ریزی‌شده و محققان در این زمینه اتفاق نظر دارند، شواهد نشان می‌دهد که این قلعه به مرور زمان رو به ویرانی نهاده تا اینکه در دوره صفویان، امیرخان برادوست حاکم ارومیه، بر روی ویرانه‌های این قلعه دژی مستحکم بنیان نهاد و نام قلعه به دم‌دم از آن پس در منابع تاریخی آمده است.
علی دهقان در شرح یکی از جنگ‌های شاه‌عباس صفوی با عثمانیان می‌نویسد: «در زمان سلطنت شاه‌عباس در سال ۱۰۱۴ ه. ق، سنان پاشا، جغال‌اوغلی سردار معروف عثمانی را با لشکری بزرگ جهت تصرف سرحدات غرب روانه ایران کرد، در این زمان قسمتی از لشکریان عثمانی از طریق صومای برادوست به سمت ارومیه پیشروی کردند، در محال صومای برادوست امیر بیگ که حکومت آن محال را نیز در دست داشت با جمعی از یاران خود جلوی عسکر‌های عثمانی را گرفت و در جنگی که عمرپاشا سردار عثمانی با امیرخان بیگ نمود، یک دست امیرخان از تن جدا شد، ولی با این وجود وی از جنگ دست بر نداشت و آنقدر مردانگی نمود که عمرپاشا را شکست داده و متواری کرد». از آن پس به امیربیگ یک‌دست معروف شد.
پس از آنکه آذربایجان از تصرف عثمانی‌ها باز پس گرفته شد، امیرخان در سلماس به حضور شاه‌عباس صفوی رسید، شاه‌عباس او را بسیار گرامی داشت و به خلعت سلطانی و لقب خانی مفتخر کرد و دستور داد دستی از طلا برای او ساختند و از آن به بعد به امیرخان لپ‌زرین (پنجه طلا) معروف شد.
شاه‌عباس همچنین علاوه بر ارومیه و اشنویه، ولایات اطراف و ریاست خاندان برادوست را به وی ارزانی داشت، ولی پس از مدتی به دلیل اختلاف‌های به‌وجود آمده لشکر صفوی به قلعه حمله کرده و پس از محاصره قلعه جنگ سختی در گرفته و ساکنین قلعه و امیرخان کشته شدند.
ویژگی‌های معماری
اسکندربیگ ترکمان در لشکرکشی صفوی به قلعه دم‌دم حضور داشت، او شخصاً برج و بارو و استحکامات دم‌دم را مشاهده و در کتاب خویش به نام «تاریخ عالم آرای عباسی» به تفصیل آورده است، این قلعه مشتمل بر پنج بنای مهم است اصل قلعه، قلعه پایین، سولق، بوزلق و برج بزرگ بیرون دروازه شرقی.
هر پنج در کمال استحکام که پیک تیزکام اوهام را عبور و مورچه خیال را مرور بر آن‌ها در نظر شبروان حوادث دور می‌کند.
در سال ۱۳۹۱ کارشناسان اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی این قلعه را مورد بررسی میدانی قرار داده و علاوه بر تهیه گزارش و مستند نگاری بقایای معماری موجود، موفق شدند در دامنه آن سه غار تاریخی و دو قبرستان قدیمی را شناسایی و به دلیل اهمیت آن پس از پیگیری به شماره ۳۱۱۷۳ در سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت وزارت میراث‌فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی قرار گرفت.
این قلعه تاریخی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قلعه‌های نظامی تاریخی به‌ویژه در دوران صفوی در منطقه ارومیه دارای اهمیت خاصی است و ارتباط آن با قلاع هم‌دوره اطراف از جمله قلعه‌بردوک، باش‌قلعه، میرداوود، قلعه‌بانی و قلعه‌کنه‌مش بر کسی پوشیده نیست گرچه امروزه آثار بسیار اندکی از قلعه به جای مانده و این آثار اندک نیز به شدت تخریب شده است، ولی با انجام یک‌سری کاوش‌های منظم باستان‌شناسی می‌توان آثار حصارهای دفاعی قلعه، اتاق‌های محل اسکان ساکنان قلعه، برج‌های پنج‌گانه، آب‌انبارها و سایر بناها را تا حدودی مشخص کرد.
به‌جاست این قلعه تاریخی مورد توجه پژوهشگران حوزه میراث‌فرهنگی قرار گیرد و با انجام پژوهش‌های باستان‌شناسی زنگار فراموشی از وجود این قلعه ارزشمند تاریخی زدوده شود.