۱۴ آبان، روز مازندران و سالروز تأسیس حکومت علویان طبرستان گرامی باد.
یکی از دولت‌های شیعی، دولت علویان طبرستان بوده که به عنوان نخستین حکومت شیعی جهان اسلام شناخته می‌شود. این دولت به مدت ۶۴ سال از اواسط قرن سوم هجری تا اوایل قرن چهارم، مصادف با خلافت خلفای عباسی در بلاد اسلامی و حاکمیت سلسله سامانیان در ایران حکمرانی میکردند.
حکومت علویان
زیدیان در سال ۲۵۰ هجری قمری حکومت علویان را در طبرستان تأسیس کردند. حسن بن زید بن اسماعیل بن زید بن حسن بن علی ملقب به داعی کبیر به عنوان نخستین حاکم علوی در شمال ایران شناخته می شد. پس از او مهم‌ترین حاکم علوی در طبرستان، ناصر اطروش نام داشت. علویان برای حفظ قدرت خود تا پیش از قرن ۴ هجری قمری با دولت طاهریان و سامانیان می‌جنگیدند و گاهی اوقات شکست میخوردند، ولی مناطق از دست داده‌ی خود را بعد از گذشت مدتی پس میگرفتند، اما آنان از قرن چهارم به بعد با حکومت آل بویه، رو به رو شدند و در اثر همین امر، اقتدارشان را از دست دادند. از این رو علویان طبرستان نتوانستند تا قرن دهم بعنوان دولتی مستقل حکومت کنند. پیدایش حکومت علویان طبرستان، باعث شد که ساکنان مناطق شمالی ایران، اسلام بیاورند.
تأسیس حکومت علویان در طبرستان
مردم طبرستان از داعی کبیر دعوت کردند که به طبرستان بیاید. از این رو وی در سال ۲۵۰ هجری قمری از ری به آن جا رفته و پس از بیعت گرفتن از مردم و شکست عامل طاهریان به آمل سفر کرد. جنگ و گریز در دوره‌ی حکومت داعی کبیر، مرسوم بود، اما او توانست افراد زیادی که تا آن دوره اسلام را نپذیرفته بودند با ارسال نامههایی به مردم مناطق مختلف شمال ایران، به اسلام شیعی دعوت نماید. تأکید وی در نامههایش بر شعائر شیعی و تفضیل امام علی (ع) بر دیگر صحابه، نقد شدید جبرگرایی، تشبیه و تجسیم بوده است.
پس از مرگ داعی کبیر در سال۲۷۰ ق، محمد بن زید (برادرش) ملقب به داعی صغیر به عنوان فرمانروای طبرستان انتخاب شد و بمدت هفده سال حکومت کرد تا این که در درگیری با سپاه سامانیان در سال ۲۸۷ق کشته شد و پس از مرگش، سرش را به بخارا و مرو و بدنش را به گرگان منتقل کردند. مدفن او، معروف به گور داعی است. سامانیان بعد از این شکست، طبرستان را به قلمرو خود درآوردند.
دولت علویان در دوره ناصر اطروش
حسن بن علی بن حسن ملقب به ناصر اطروش و ناصر کبیر، پس از حدود سیزده سال از سیطره سامانیان بر این مناطق توانست طبرستان را پس از چند بار جنگ و گریز از تصرف سامانیان خارج کند و در سال ۳۰۱ق به آمل رفت.
یکی از امامان زیدی، ناصر اطروش نام داشت که کتاب های زیادی را در دوره زندگی خود تألیف کرده است. گرایش او برخلاف سایر امامان زیدی به امامیه بود. او یک مدرسه علمی را در اواخر زندگی خود تاسیس کرد و شاگردانی را تربیت کرد. حاصل اندیشه و تفکرات او، پیدایش مکتب بود که از شاخه‌های زیدیه به شمار می‌رفت.
علویان طبرستان در دوره آلبویه
حکومت علویان، پس از ناصر اطروش و حکومت ۱۲ ساله حسن بن قاسم در ایران منحل شد و پس از آن سلسله شیعی آل بویه بوجود آمد. امامان زیدی در دوره حکومت آلبویه، حکومتهای محلی را به صورت مقطعی تشکیل دادند. احمد بن حسین بن هارون ملقب به ابوالحسین هارونی و برادرش ابوطالب یحیی ین حسین هارونی، از مهم‌ترین ائمه زیدیه در این دوره به شمار می‌رفتند. گرایش آنان برخلاف ناصر اطروش، اعتزالی بود و در ترویج فقه هادویه (منسوب هادی الی الحق رهبر زیدیه یمن) در برابر فقه ناصریه (منسوب به ناصر اطروش) تأثیر به سزایی داشتند به طوریکه ابوطالب هارونی برای شرح و تفسیر فقه هادی الی الحق، ۱۶ کتاب نوشت.
زیدیه از قرن چهارم به بعد، مورد حمایت و احترام آل بویه بوده است. امامان زیدی به ادعای برخی از مورخان به اوج اقتدار خود در سایه حضور دولت آل بویه رسیدند و طبرستان، دیلم، گیلان و گرگان را از آن خود کردند. منازعات علمی درونی از مهم‌ترین فعالیتهای زیدیه در این دوره به شمار می‌رفت.
سلسله آل کیا
هیچ گزارشی از قیام زیدیان از قرن ششم هجری تا قرن هشتم در شمال ایران وجود ندارد تا این که سلسله آل کیا در سال ۷۷۶ق توسط سید علی بن سید امیر کیا در گیلان بنیان نهاده شد.
افول و سقوط علویان طبرستان
علویان طبرستان و گیلان پس از دو یا سه نسل از شعار‌های عدالت طلبانهٔ خود برگشتند و به کنار رانده شدند. این اوضاع باعث ایجاد زمینه‌ای برای قیام اشرافی شد که نسب خود را به ساسانیان می‌رساندند و در این منطقه برای خشنودی هر دو قشر شیعیان و زرتشتیان به حکومتی نیاز داشتند.
از سوی دیگر، خلافت عباسیان در اواسط قرن سوم هجری مصادف با جنبش‌های استقلال طلبانه بود که ضعف سیاسی او را در پی داشت. این جنبش‌ها با ظهور دولت‌هایی مانند سامانیان و صفاریان در میان ایرانیان، آغاز شد و از اوایل قرن چهارم هجری جنبش‌های گوناگونی برعلیه خلیفه در شمال ایران آغاز شد که از این گروه می‌توان به اسفار بن شیرویه، ماکان کاکی، سلاریان، زیاریان و آل بویه اشاره کرد. حکومت علویان طبرستان در سال ۳۲۰ هجری برای همیشه سقوط کرد و حاکمیت زیدیه پس از هفتاد سال حکومت ناپیوستهٔ زیدیه بر طبرستان، به سامانیان واگذار شد.
پس از افول حکومت زیدیه، عده‌ای از سپاهیان بلند مرتبهٔ علویان طبرستان، استقلال برافراشتند و یکی از آن‌ها سپاهیان پیشین مرداویج زیاری بود که میخواست امپراتوری ساسانیان را زنده نگهدارد. او در سال ۳۱۹ هجری، موفق به فتح نواحی بسیاری و تاسیس سلسلهٔ زیاریان گردید. مرداویج در اوج قدرتش کشته شد. آل بویه پس از مرگ مرداویج، به قدرت رسید و پس از آن حکومت زیاریان به طبرستان محدود شد، ولی آل بویه، قدرت و مقامی را به دست آورد که خلیفه مطیعشان شد.
مسلمانان توانستند نخستین شهر طبرستان به نام گرگان را فتح کنند. باتوجه به نزدیک بودن گرگان به خراسان از نظر موقعیت و مسلط شدن دولت اموی بر آن از زمان امویان، بیش‌تر مردم آن ناحیه بر مذهب سنت بودند. وقتی که علویان به منطقه آمدند، تشیع در جرجان نفوذ پیدا کرد و مسجدی مختص شیعیان در قرن چهارم، در جرجان وجود داشت که مؤلف کتاب تاریخ جرجان به آن اشاره کرده است.
شمار علمای جرجانی تا قرن چهارم به این مسأله اشاره دارد که این شهر پس از شهر‌هایی مانند نیشابور، بخارا، اصفهان و ری، از مراکز مهم علمی ایران به شمار می‌رفت. سنیان این دیار از چند گروه تشکیل شده بودند. برخی از آن‌ها از نظر فقهی، شافعی و حنفی بودند درحالیکه برخی دیگر از نظر اعتقادی، اهل حدیث بودند. بقیه نیز کرامی و نجاری و معتزلی بودند.
پیدایش حکومت علویان طبرستان، منجر به اسلام آوردن ساکنان مناطق شمالی ایران شد
تشیع در آمل و ساری به صورت کامل رواج داشت؛ به این خاطر که علویان زیدی مذهب در این دیار بمدت چندین سال حکمرانی میکردند و مردم را نسبت به عقاید و فقه شیعه اشنا میکردند. زیدیان در مباحث اعتقادی، پیرو معتزله بودند. سنیان از هر جهت در طبرستان نفوذ داشتند، به ویژه که از عقیده سنی در دوره سامانی، تبلیغ می‌شد. محمد بن جریر طبری (م ۳۱۰) به عنوان یکی از علمای برجسته اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری به شمار می‌رفت. وی موفق به تألیف چندین کتاب شد که از کتاب‌های مشهور آن می‌توان به کتاب تاریخ الامم و الرسل و الملوک معروف به تاریخ طبری و کتاب جامع البیان فی تفسیر القرآن اشاره کرد.
او در بغداد از همان دوران کودکی، با مذهب سنی آشنایی پیدا کرد و آثارش را بر اساس همان مذهب نوشت. او از مهارت کافی در دانش فقه برخوردار بود و توانست مذهبی فقهی بنیاد کند که به آن مذهب جریریه می‌گفت و این مذهب تا یک صد سال بعد، دارای پیروانی بود. طبری در اواخر حیاتش، با نزدیک شدن به تشیع توانست کتابی درباره درستی حدیث غدیر بنویسد.
ابوبکر خوارزمی که فرزند خواهر طبری بود، از ادبای معروف دنیای اسلام در قرن چهارم به شمار می‌رفت و دارای مذهب تشیع امامی بود. او نامه‌های ادبی فراوانی تحت عنوان رسائل خوارزمی نوشته و به چاپ رسانده است.
شیعیان امامی به جز زیدیان، ساکن جرجان ، آمل و ساری بودند. فرزند ناصر اطروش به نام ابوالحسین احمد، امامی مذهب بود و به عقیده زیدیه با سرودن اشعاری، حمله کرد. بعدها، با کاهش نفوذ زیدیان در طبرستان، پیروان عقیده امامی زیاد شدند. سنی مذهبان حنبلی در نواحی غربی گیلان، زندگی میکردند که اسلام آن‌ها از ناحیه علویان نبود، بلکه مبلغانی از آذربایجان یا بطور مستقیم از نواحی عراق بودند.
اوضاع فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی
روند اسلام گرایی، همزمان با تشکیل حکومت طاهریان به وسیلۀ مهاجرت تدریجی علویان، شدت گرفت و مردم به آن‌ها اعتماد کردند و بخاطر مخالفت علویان با عباسیان و خسته شدن مردم از ظلم حاکمان عباسی، با علویان متحد شدند و متاثر از افکار دینی آن‌ها گردیدند و تأکید داعیان علوی، این بود که مذهب تشیع، ترویج یابد؛ بنابراین هم مذهب تشیع را توسعۀ دادند و هم در بین مردم منطقه عدالت را اجرا کردند و ناصر کبیر دارای مساجد زیادی بود که از آن‌ها می‌توان به مدارس و کتابخانه‌ی احداثی در آمل اشاره کرد. او نیز تلاش‌هایی به منظور بهبود وضع محرومان کرد.