نقش مهم تربیت در به کمال رساندن انسان، به قدری است که در جمهوری اسلامی ایران از سیزدهم تا نوزدهم آبان بعنوان «هفته تربیت» نامگذاری شده است.
هفته تربیت اسلامی فرصتی برای معرفی بهتر اسلام
بی شک ایران اسلامی که کانون انقلاب جهانی اسلام و جلوه گاه ارزش‌های والای قرآنی است، بهترین فضا برای توجه دادن به تربیت انسان در قرآن است. از این روز ۱۳ تا ۱۹ آبان بعنوان هفته تربیت اسلامی نامیده شده است.
عصر ما، هنگامه خیزش و باور کردن خویش، رهایی از زنجیر‌های نفسانی، شکست دیوار‌های استبداد و استکبار، و تنفس کردن در فضایی آکنده از نسیم اسلام و انقلاب اسلامی است.
تربیت در اسلام
از نظر اسلام، ابتدا باید انسان و نیرو‌ها و استعدادهایش را شناخت، آن گاه او را تربیت کرد.
انسان ترکیبی از جسم مادی و روح است. این دو در یکدیگر تأثیر می‌گذارند و تربیت و پرورش هر دو و سالم نگه داشتن آن‌ها از فساد، موجب هماهنگی و وحدت در مجموعه وجود انسان می‌شود.
اگر به این حقیقت توجه کنیم که آفرینش انسان، به منظور تکامل و رشد معنوی اوست و هدف از بعثت انبیا و به ویژه رسالت خاتم پیامبران، تکمیل فضیلت‌های اخلاقی و فراهم کردن زمینه این رشد و کمال است، جایگاه تربیت و اخلاق و مقصد نهایی آن آشکار می‌گردد؛ ازاین رو هنگامی که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله معاذبن جبل را برای ابلاغ رسالت به یمن اعزام کرد، به او توصیه فرمود: «کتاب خدا را به آنان بیاموز و به اخلاق حسنه تربیتشان کن».
پرورش جسمانی
زمانی تربیت کامل است که رشد و تکامل انسان، همه جانبه مدنظر قرار گیرد.
یکی از ابعاد تربیت، فراهم آوردن زمینه رشد و پویایی تن و تأمین سلامت و تعادل قوای بدنی است که فعالیت‌های حیاتی را میسر می‌کند و مقدمه‌ای برای پرورش روحانی و معنوی انسان به شمار می‌آید.
نقطه آغازین تربیت، بُعد جسمانی است که از هنگام تولد آغاز می‌شود و به تدریج با برخی از تکالیف عبادی آمیخته می‌شود.
به علاوه، کمال معنوی و شخصیت روحانی انسان در گرو عمل و تلاشی است که او به قصد قربت با این بدن خاکی انجام می‌دهد و بدون آن تکامل روحانی وی میسرنیست.
مراحل تربیت
انسان در طول زندگی، مراحلی از رشد را می‌پیماید و به تناسب هرمرحله و ویژگی‌های آن، تربیت خاصی را می‌طلبد. در منابع اسلامی نیز به مراحل رشد و تربیت انسان، در ابعاد گوناگون جسمانی، روحانی، مادی و معنوی توجه شده است.
قرآن کریم مراحل آفرینش انسان را از نقطه آغازین خلقت او، تا هنگامی که در مرحله جنینی به صورت عَلَقه و مُضْغه و... در آید و آماده افاضه روح گردد، یادآور می‌شود.
دراین مراحل، تربیت الهی انسان شکل می‌گیرد و پس از ولادت، سه مرحله رشد، یعنی کودکی، جوانی و بزرگسالی تبیین می‌شود که در آن، سخن از مسئولیت تربیت آدمی به میان می‌آید.
تربیت کودک
در اسلام، راهکار‌های دقیق و گسترده‌ای برای تربیت کودک وجود دارد.
امام علی علیه السلام می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که نام نیک برای او انتخاب کند و او را ادب شایسته بیاموزد و تعلیم قران دهد».
امام صادق علیه السلام نیز می‌فرماید: «بهترین میراث پدران برای فرزندانشان ادب است نه مال».
سال‌های نخستین عمر، مناسب‌ترین زمان برای تربیت است؛ چون فطرت کودک دست نخورده و زمینه پذیرش کاملاً هموار است. در این مرحله، مسئولیت تربیت و مراقبت‌های رفتاری، بیش از هر کس، بر عهده پدر و مادر است.
تربیت در جوانی
در برنامه‌های تربیتی اسلام، به جوانان توجه بسیاری شده و استفاده درست از زمینه‌های فطری، ایمانی و عقلی در تربیت آنان مورد توجه قرار گرفته است. امام علی علیه السلام در برنامه تربیتی خود به فرزندش امام حسن علیه السلام می‌نویسد: «دل جوان همچون زمین ناکشته است؛ هرچه در آن افکنند بپذیرد.
پس به ادب آموختنت پرداختم، پیش از آنکه دلت سخت شود و خردت هوایی دیگر گیرد، تا با رأی قاطع روی به کار آری و از آنچه خداوندان تجربت در پی آن بودند و آزمودند، بهره برداری».
امام خمینی رحمه الله نیز با توجه به نقش سازنده جوانان در نظام اجتماعی و ضرورت خودسازی در این دوران، خطاب به آن‌ها می‌فرماید: «قلب جوان، لطیف و ملکوتی و انگیزه‌های فساد در آن ضعیف است، ولی هرچه سن بالا رود، ریشه گناه در قلب قوی‌تر و محکم‌تر می‌گردد، تا جایی که کندن آن از دل ممکن نیست».
تربیت در بزرگسالی
اسلام تمام دوران عمر را عرصه گاه تربیت و تهذیب اخلاق می‌داند و به انسان اجازه نمی‌دهد در راه رشد و تکامل، لحظه‌ای را از دست بدهد و با روح ناامیدی، تسلیم شرایط گمراه کننده شود.
ازاین رو، راهبرد‌های تربیتی اسلام، به مقطعی خاص منحصر نیست، بلکه همه مراحل زندگی انسان را دربرمی گیرد.
برای مثال، تکالیف شرعی مانند نماز که عامل مهمی در خودسازی است، تا پایان عمر با انسان همراه است. از جمله نمونه‌های بارز تربیت در بزرگسالی، تربیت نسلی بود که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با وجود گمراهی و خرافه و جاهلیت آن دوران، توانست از آن‌ها امتی شایسته و چهره‌هایی برجسته بسازد.
عوامل مؤثر بر تربیت
کارشناسان تربیتی برای رشد و تکامل انسان در ابعاد گوناگون بدنی، روانی، عقلی، عاطفی و اجتماعی، عواملی را مؤثر می‌دانند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: ۱. وراثت؛ ۲. غذا که رشد و نمو سلول‌ها و ذخیره انرژی بر آن مبتنی است؛ ۳. محیط اجتماعی که از روز تولد بر فرد مسلط و حاکم است و با مادر شروع می‌شود و به تدریج به شکل روابط اجتماعی گسترده درمی آید.
تربیت در خانواده
پیش از آنکه کودک به مدرسه و جامعه گام نهد، سر و کارش با خانه و اهل خانه، به ویژه والدین است. هرآنچه در این محیط پیش چشم کودک می‌گذرد، در شکل دادن اخلاق و روحیات او تأثیر می‌گذارد.
از این رو، پاک سازی محیط خانه از بدآموزی‌های رفتاری و اخلاقی و ارائه الگو‌های شایسته، از مسئولیت‌های جدی والدین شمرده می‌شود. افزون بر محیط خانه، مسئولیت پدر و مادر در کنترل معاشرت‌های اجتماعی فرزندان در خارج از خانه نیز اهمیت بسیاری دارد. امام خمینی رحمه الله با توجه به توطئه‌های فرهنگی، اخلاقی وفکری دشمنان اسلام می‌فرماید: «امروز باید پدر و مادران، مواظب رفتار فرزندان خود باشند که درصورت مشاهده حرکات غیرعادی، آنان را نصیحت کنند تا گول منافقان و منحرفان را نخورند که دراین صورت، سعادت دنیوی و اخروی آنان تباه می‌گردد».
تربیت در اجتماع
انسان و محیط بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند؛ همان گونه که انسان محیط اجتماعی را می‌سازد، از آن تأثیر هم می‌پذیرد.
امام علی علیه السلام، عواملی نظیر افکار و اخلاق عمومی، ساختار اجتماعی دوستان، شهروندان، عادات و سنت ها، فرهنگ و هنر، سیاست و اقتصاد و دیگر عوامل اجتماعی را تحت عنوان «زمان» آورده و می‌فرماید: «مردم به زمانشان شبیه ترند تا به پدرانشان».
بنابراین، سالم سازی شرایط اجتماعی، از جمله محیط‌های آموزشی در تربیت و اخلاق نقش آفرین است.
امام خمینی رحمه الله در مورد نقش حساس و سرنوشت ساز آموزش و پرورش می‌فرماید: «مسئله فرهنگ و آموزش و پرورش، در رأس مسائل کشور است.
اگر مشکلات فرهنگی و آموزشی به صورتی که مصالح کشور اقتضا می‌کند حل شود، دیگر مسائل به آسانی حل می‌گردد. برای اینکه متحوّل شویم و خود را بیابیم و روی پای خودمان بایستیم، باید از بچه‌ها شروع کنیم و تنها مقصدمان، تحول انسان غربی به انسانی اسلامی باشد».
ویژگی‌های تربیت الهی
تربیت الهی، با طرح عبادت خداوند و اتصال انسان به مبدأ، به زندگی آدمی معنا و مفهوم جاودانی می‌بخشد. تربیت الهی و اسلامی ویژگی‌هایی دارد که باید آن‌ها را از قرآن مجید و سیره معصومان دریافت. برخی از این ویژگی‌ها عبارتنداز: تربیت الهی و اسلامی همه ابعاد وجود انسانی را شامل می‌شود و از جامعیت نیز برخوردار است؛ با فطرت انسان سازگاری دارد؛ حیات انسان را با اتصال به مبدأ، جاودانگی می‌بخشد؛ انسان را در راه سعادت ابدی سوق می‌دهد، یعنی نه تنها او را در این دنیا به فضایل معنوی می‌آراید و او را به صورت فردی کمال جو، دانش دوست و باتقوا درمی آورد، بلکه با ارتباط دادن فرد به مبدأ، سعادت او را تأمین می‌کند.
شناخت رذایل و فضایل
انسان، خلیفة خداست و برای رسیدن به کمال باید خود را به صفات و فضایل الهی آراسته کند. خداوند در قرآن شریف می‌فرماید: «در حقیقت کسی رستگار شد که نفس خود را پاکیزه کرد».
تا زمانی که قلب انسان از آنچه بد و ناپسند است تزکیه نشود و به آنچه خوب و پسندیده است آراسته نگردد، ایمان به حد کمال نمی‌رسد.
بنابراین، در مقام تعلیم و تربیت، ضروری است اوصاف ناپسندی که قلب را آلوده می‌کند، بشناسیم و از خلق و خوی پسندیده‌ای که قلب را نورانی می‌کند، دل را حیات می‌بخشد و زمینه تربیت را هموار می‌سازد، آگاه شویم.
اهداف تربیت
تعلیم و تربیت در اسلام، دارای اهداف والا و مقاصدی چون: پرستش خداوند، پارسایی، حکمت آموزی، پرورش روح عدالت خواهی، تکامل انسان، دوستی، پرورش نیروی اندیشه، شخصیت و روح اجتماعی ـ اخلاقی است.
بیشتر بخوانید: تأثیر شیر مادر در پرورش و تربیت کودک+ فیلم
یکی از مهم‌ترین اهداف در تعلیم و تربیت، تکامل است. تکامل و رشد جسمانی انسان، با رعایت بهداشت، تغذیه مناسب و ورزش امکان پذیر است، ولی تکامل انسان از بعد روحی، پیچیده به نظر می‌رسد وبه شناخت نفس و استعداد‌های گوناگون و کنترل قوای غریزی و عواطف بستگی دارد.
وقتی انسان مواظب امور زندگی شد و در راه تهذیب نفس کوتاهی نکرد، در مسیر صحیح عبادت خداوند و تربیت الهی قرار می‌گیرد و به تدریج راه تکامل را می‌پیماید و به خاطر این مرتبه از نفس، در آرامش خاطر و ایمان محکم فرو می‌رود و مشمول عنایات ربّانی می‌شود.
منبع: حوزه نت