روز ملی دریای خزر؛ گرامیداشت گنجینه ارزشمند محیط زیست ایران

به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما، خزر نام دریاچه‌ای با وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. کشور‌های ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته اند و همگی از مواهب آن استفاده می‌کنند. خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می‌کند.

تاریخچه کنوانسیون تهران

در سال ۲۰۰۳ میلادی، مصادف با ۱۳۸۲ پنج کشور حاشیه دریای خزر "کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر" موسوم به "کنوانسیون تهران" را امضاء کردند. این کنوانسیون در تاریخ ۱۲ اوت ۲۰۰۶ مصادف با ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ لازم الاجرا شد و همه کشور‌ها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام "روز دریای خزر" نامیدند.

زیرمجموعه کنوانسیون تهران، توسط دبیرخانه موقت کنوانسیون، برنامه محیط زیست سازمان ملل و کشور‌های عضو کنوانسیون، ۴ پروتکل تهیه و طی جلسات متعدد کارشناسی مورد بررسی و بازبینی قرار گرفت و از آنجاکه جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی، به دلیل عدم ملاحظات محیط زیستی کشور‌های ساحلی بیشترین زیان را متحمل می‌شود، به منظور نهایی شدن پروتکل‌های مذکور در تمام جلسات کارشناسی منطقه‌ای این پروتکل‌ها، با ترکیب هیاتی متشکل از نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت امور خارجه، سازمان شیلات ایران و سازمان بنادر و دریانوردی، شرکت فعال داشته است.

عناوین پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون تهران از این قرار است:

پروتکلآمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی

پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی

پروتکل حفاظت تنوع زیستی

پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی

این کنوانسیونِ منطقه‌ای تنها معاهده زیست محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری جهت حفاظت و نجات اکوسیستم منحصر به فرد دریای خزر بود و به همین سبب ارزش و اهمیت آن قابل وصف نیست. ۵ کشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از اثرات مخرب آلودگی ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی، تصمیم خود را برای حفظ منابع زنده دریای خزر گرفتند تا این گنجینه ارزشمند برای نسل‌های حاضر و آینده حفظ شود و ساکنان آینده این منطقه نیز از وجود آن بهره ببرند. همین اتفاق مهم کافی بود تا ۲۱ مرداد به روزی فراموش نشدنی در تاریخ ایران تبدیل گردد. به همین سبب تقویم در این روز به نام دریای خزر مزین گردید و ۲۱ مرداد به عنوان روز ملی دریای خزر شناخته شد.

لزوم پایبندی به کنوانسیون تهران

در گذر زمان و در دوران‌های مختلف، این دریاچه منحصر به فرد هم از فعالیت‌های انسانی و بهره برداری‌های بیش از حد اقتصادی جان سالم به در نبرده و آنچه باعث تاثیرات سوء بر این اکوسیستم ابی گردید تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب بود. هر یک از دخالت‌های انسانی ضربه‌ای را بر بدن این دریاچه وارد ساختند و ساخت و ساز‌های بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع‌های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیت‌های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر و آلودگی‌های آنها، صید بی‌رویه آبزیان خصوصا ماهیان خاویاری و ... هر یک به نوبه خود تاثیر سویی را بر این اکوسیستم شکننده وارد کرد. افزون بر آن، کشتی‌های تجاری نیز مشکل بزرگ انتقال آلودگی روز افزون در این پهنه ابی به شمار می‌روند. ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشور‌های حاشیهٔ دریای خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده‌است ‎که خود تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر می‌باشد.
آنچه که ارزش بسیاری به این دریاچه می‌بخشد، حضورگونه‌های آبزی در آن است که در میان آن‌ها ماهیان خاویاری، مهم‌ترین ساکنان این دریاچه به شمار می‌روند. این دریا محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه، ۱۳۳۲ گونه جانور است. این پهنه آبی محل زیست و زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریا است. در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زیست می‌کند که فک خزری نامیده می‌شود.

به هر حال خطر زیست‌محیطی شدیدی که این حوزه آبی را تهدید می‌کند خود دلیلی است برای آنکه در هر مذاکره‌ای که میان کشور‌های حاشیه خزر صورت میگیرد، نگرانی‌های زیست‌محیطی این دریا نیز در نظر گرفته شود. به طور یقین شرط لازم و ضروری بهره‌برداری مناسب از منابع دریای خزر، رسیدن به توافق کامل میان کشور‌های ساحلی در بهره‌برداری از منافع مشترک و مقابله با تهدید‌های مشترک ناشی از خطر‌های زیست‌محیطی است.

تهدیدات زیست محیطی خزر

آسیب‌های اصلی وارد شده بر این منبع حیاتی از این قرار است:

تخریب بوم سازگان‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا به دلیل فعالیت‌های انسانی بیش از حد و بهره برداری‌های اقتصادی پرشتاب و کم ملاحظه.

دخالت‌های نسنجیده و شتاب‌زده انسانی در دریای خزر که به شکل تغییر کاربری اراضی شامل تخریب، و استحصال اراضی برای ساخت و ساز‌های بی‌رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع‌های گردشگری، مسکونی و تجاری.

توسعه فعالیت‌های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر، صید بی‌رویه آبزیان به‌خصوص ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه‌ها و از دست رفتن مناطق تخم‌ریزی ماهیان خاویاری، تخلیه مستقیم آلودگی‌های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا، بار زیاد آلودگی‌ها با منابع مشخص و نامشخص در حوزه‌ی آبریز رودخانه‌های منتهی به دریا و مشکل بسیار بزرگ زباله‌های رها شده در ساحل و دریا.

در کنار نحوه‌ی نامناسب رفتار جوامع انسانی ساحلی با منابع خزر، مدیریت ضعیف مناطق ساحلی، تغییرات فیزیکی عظیم در رژیم طبیعی رودخانه‌ها مانند سدسازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن.

آنچه بیان شد از تهدیدات بارز و آشکار محیط زیستی امروز دریای خزر محسوب می‌شوند که باعث اختلال وضعیت طبیعی آن شده و متاسفانه گونه‌های ارزشمندی، چون ماهیان خاویاری و یا فک دریای خزر، تنها پستاندار زیستمند این بوم سازگان را در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار داده و حیات اکولوژیکی و اقتصادی زیست بوم خزر را متأثر ساخته است.

تاکنون بیش از ۲هزار گونه در دریای خزر شناسایی شده که ماهیان از مهمترین گونه‌های این بوم سازگان آبی به شمار می‌روند و همانطور که شرح آن رفت با گذشت سال‌ها در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. به روایت برخی از آمار‌های منتشر شده، ذخایر خاویار دریای خزر از ۳۰۵ تن در سال ۱۳۶۴به کمتر از ۳ تن در سال ۱۳۹۱و تعداد فک‌ها از یک میلیون به کمتر از یکصدهزار عدد رسیده است. حضور شانه‌دار مهاجم، گونه‌های جدید فیتوپلانگتون، رشد سریع آزولا و به‌طور کلی افزایش میزان آلودگی‌ها، تنوع زیستی منطقه را با بحران روبه رو کرده است.

به استناد اطلاعات پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی: ۸۰ درصد زباله‌های دریایی، پلاستیک است که بسیاری از آن‌ها غیرقابل‌تجزیه هستند. پلاستیک‌ها برای ماهیان، پرندگان، خزندگان و پستانداران دریایی و حتی ساکنان مناطق ساحلی بسیار خطرناک هستند. غیر از مواد شیمیایی و پلاستیک‌ها، فلزات سنگین مانند جیوه، سرب، نیکل، آرسنیک وکادمیوم نیز ترکیباتی هستندکه در بدن آبزیان جمع می‌شوند. این فلزات حتی در غلظت‌های پایین هم سمی هستند و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم وارد چرخه غذایی شده و باعث می‌شوند که مصرف غذا‌های دریایی، اثرات زیانباری را به وجود بیاورند.

دریا‌های پیرامونی ایران و آب‌های ساحلی کشور نیز از نظر مواد آلاینده در وضعیت مناسبی نیستند که علت آن نبود شبکه فاضلاب شهری، سیستم تصفیه فاضلاب شهری و صنعتی در شهر‌های ساحلی و شهر‌های واقع در حوضه آبریز دریاهاست که روزانه مقدار زیادی از مواد آلاینده را وارد آن‌ها می‌کند.

گروه‌هایی از انجمن‌های حامی محیط زیست هم در این سال‌ها سعی کرده‌اند با آگاهی‌رسانی در خصوص اهمیت بوم سازگان خزر توجه مردم را به آن جلب کنند و گروه‌هایی هم خودشان دست به‌کار شده‌اند و بخش‌هایی از سواحل این دریا را از زباله پاک‌سازی می‌کنند. با این حال هنوز حال دریای خزر خوب نیست و بهبود وضعیت موجود توجه روزافزون مردم و مسوولان را می‌طلبد.

منابع :

https://www.doe.ir/
https://prague.mfa.ir/
https://www.mehrnews.com/