محرم با وجود گذشت قرن‌ها، هر سال چون بهار تازه می‌شود و به آزادگان جهان جان دوباره می‌بخشد.
آیین‌های معنوی چَک چِکو و چارچو گردانی استهبان، تعزیه صحرا رود فسا، آیین برافراشته شدن پرچم سرخ حسینی در دو برجی داراب، مراسم خیمه‌های برافراشته در زرقان، آئین دیرینه چاوشی خوانی در پاساگاد، آباده و بوانات از جمله آئین‌های سنتی و فرهنگی است که با حفظ عناصر اعتقادی و مذهبی قرن هاست نسل به نسل منتقل و هر سال با شکوه بیشتر برگزار می‌شود. برخی از این آیین‌ها به دلیل سبک خاص برگزاری و قدمت زیادی که داشته اند در فهرست آثار معنوی کشور نیز به ثبت رسیده اند.
انعکاس چکاچک شمیر‌ها در چک چکو استهبان
با مشهدی محمد نجار از اهالی استهبان قرار می‌گذارم تا درباره آیین سنتی چک چکو برایم توضیح دهد. او لباس سیاه بر تن کرده و محاسن سفیدش نشان از ثبت خاطرات بسیار از آیین‌های سنتی محرم است.
با چند سرفه صدایش را صاف می‌کند و در حالی که دو قطعه چوب ویژه مراسم چک چکو را می‌تراشد می‌گوید شاید نظیر چنین آیینی در دیگر نقاط کشور هم برگزارشود، اما در استهبان به شیوه و سبک خاصی اجرا می‌شود مراسمی که بر گرفته از سنت اجداد و نیکان و اعتقادات مردم پاک این منطقه است.
همین طور که به کارش ادامه می‌دهد می‌گوید شغل نجاری شغل پدر و اجداد پدری اش بوده. او از کودکی در کنار پدر درهمین دکان نجاری شاهد تراشیدن قطعه چوب‌ها برای مراسم چک چکو بوده بعد از فوت پدر این شغل را به عشق امام حسین انتخاب کرده وحالا بیش از ۶۰ سال است که به این شغل مشغول است.
درباره آیین چک چکو و طرز استفاده از چوب‌ها سوال می‌کنم می‌گوید این مراسم معنوی و در عین حال حزن انگیز هر ساله عصرعاشورا در استهبان برگزار می‌شود.
به گفته او مراسم چک چکو صدای چکاچک شمشیر‌ها درعصر عاشورا را تداعی می‌کند. روزی که سپاهیان یزید به میدان رزم آمدند تا صدای حق را خاموش کنند صدایی که حالا پس از گذشت قرن‌ها بلندتر از همیشه به گوش می‌رسد.
مشهدی محمد ادامه می‌دهد در آیین سنتی چک چکو عزاداران که سرتا پا سیاهپوش هستند در ۷ حلقه گرداگرد پرچم امام حسین به عزاداری می‌پردازند تا نشان دهند صدای حق خاموش شدنی نیست.
در ابتدای این مراسم مرثیه خوان با صدای حزن انگیز در رثای ابا عبدالله می‌خواند: "این دل تنگم عقده‌ها دارد_گوییا میل کربلا دارد_ای یزید این سر، بر تو مهمان است _ کز لبش جاری صوت قرآن است". سپس جمعیت عزادار که بیش از ۲۰۰ نفر را شامل می‌شود چوب‌ها را به بالای سر می‌برند به هم می‌زنند و با آهنگ مرثیه خوان تکرار می‌کنند: "کز لبش جاری صوت قرآن است" در این لحظه صدای چک چک چوب‌ها با صدای مرثیه خوان در هم می‌پیچد و به مراسم شکوه و عظمت خاصی می‌بخشد.
در واقع باید گفت: آیین سنتی چک چکو سمبلی از حوادث غمباری است که پس از شهادت سرور آزادگان جهان حضرت ابا عبدالله الحسین رخ داده است.
به گفته خانم ثابت قدم کارشناس میراث فرهنگی آیین چک چکو با قدمت ۲۰۰ ساله سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
آیینی با حضور پر رنگ جوانان
از دیگر آیین‌های مردم استهبان درماه محرم چارچو گردانی است. این آیین سنتی که ۲۵۰ سال قدمت دارد شب عاشورا در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می‌شود.
چارچو از اتاقکی چوبی با کف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است. در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیر زن و سینه زن به حسینیه محل چارچو گردانی می‌روند.
معمولا این عزاداری‌ها با سینه زنی گرد آغاز می‌شود و پس از آن گروهی از جوانان در حالی که بر سر می‌زنند، نوحه خوانی می‌کنند، پس از آن ۱۶ نفر از جوانان چهار طرف چارچو را بلند می‌کنند و وسط میدان می‌چرخانند. پس از سه بار چرخش، چارچو را به جای خود در ساختمان حسینیه منتقل می‌کنند و تا سال دیگر در همان جا باقی می‌ماند.
مردم این دیار، در واقع چارچو را نماد مظلومیت امام حسین (ع) می‌دانند و بر این باورند که عصر عاشورا محملی از آسمان فرود آمده و پیکر مطهر امام حسین (ع) را در خود جای داده و به آسمان برده است و چارچوگردانی نمادی از آن محمل است.
خیمه عشق
آئین خیمه‌های برافراشته در زرقان با پیشینه ۴۰۰ ساله دیگر اثر معنوی کشور در فارس است که هر ساله در بیست و هفتم ذی الحجه مقدمات برپایی آن فراهم می‌شود.
هنگام اذان صبح روز ۲۷ ذی الحجه سه حسینیه حیدر، ولیعصر (عج) و امام سجاد (ع) زرقان میزبان خیل مشتاقان سالار شهیدان است و بعد از اقامه نماز صبح و قرائت زیارت عاشورا، بر بام این حسینیه‌ها با نواخته شدن ساز عزا دوستداران خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام با برافراشتن خیمه‌های عاشورایی به پیشواز محرم می‌روند.
خیمه‌های عاشورایی زرقان به وسعت بیش از ۵۰ مترمربع و به بلندای بیش از ۱۲ متر است که بر ۶ ستون چوبی محکم استوار و مزین به پرچم سرخ 'یا حسین' است که برای برافراشتن هر خیمه بیش از ۱۵۰ مرد همکاری می‌کنند.
برای برپایی خیمه‌های عاشورایی که قدمت آن به دوران صفویه برمی گردد، ابتدا ستون‌های چوبی را به صورت ۴۵ درجه بر دیوار حسینیه بالا می‌کشند و پایه هر ستون را در محل استقرار خود قرار می‌دهند و پس از آن خیمه را روی آن پهن می‌کنند.
هر گوشه خیمه بیش از ۱۲ طناب بلند و محکم آویزان است، که مردان نیرومند زرقانی، آن‌ها را از سمت دیگر بام حسینیه با فریاد‌های یا حسین، یا علی و یا زینب می‌کشند تا ستون‌های خیمه‌ها به صورت عمودی در جای خود قرار گیرند.
پیرمردی در کنار یکی از این خمیه‌ها دست به دعا برده و برای اعتلای پرچم اسلام دعا می‌کند. در حالی که شانه هایش از گریه تکان می‌خورد می‌گوید من از بچگی در این مراسم شرکت کردم و حالا بچه‌ها و نوه‌های من با عشق به امام حسین در این مراسم شرکت می‌کنند.
جوانی که در کنارش ایستاده حضور انبوه مردم دراین مراسم را نشان از همدلی، وحدت و یکرنگی می‌داند و می‌گوید هیچ عاملی نمی‌تواند مردم را از اعتقادات دینی و عشق ان‌ها به اهل بیت علیهم السلام جدا کند این خیمه‌ها درس شهادت می‌دهد جواد گل محمدی، عباس گل محمدی، احد خدامه و تقی خدامه از همین بچه محل‌های ما بودند که زیر همین خیمه‌های امام حسین بزرگ شدند و در دفاع از این آب و خاک به شهادت رسیدند.
آیین سنتی و ملی برپایی خیمه‌های عاشورایی زرقان سال ۹۱ به شماره ۶۵۷ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
قرن‌ها زیر پرچم سرخ حسین
مردم شهر دوبرجی در شهرستان داراب استان فارس نیز با ورود نمادین کاروان و برافراشتن پرچم امام حسین (ع) بر فراز مهدیه این شهر که قدمت دیرینه دارد در عزای امام حسین شرکت می‌کنند.
کارشناسان میراث فرهنگی قدمت آیین استقبال از محرم در منطقه دوبرجی داراب را دوره قاجار می‌دانند. در این مراسم یک روز قبل از محرم با به صدا در آوردن سرنا و طبل و نقاره که با ترکیبی از غم، هشدار و بیدار باش همراه است به همگان اعلام می‌شود صدای آمدن کاروان حسینی می‌آید.
در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه سرایی روی پشت بام مهدیه شهر نصب می‌کنند. در این آیین، کاروانی از کودکان، زنان و مردانی که شمشیر بر کمر بسته اند از امام زاده محمد فورگ به سمت مهدیه دو برجی حرکت می‌کنند.
در این مراسم معنوی، دختران نوجوان حامل قرآن، پیشاپیشِ همراهانی که پرچم را در دست دارند، به سمت محل نصب پرچم می‌روند و با ریختن گلبرگ‌های گل محمدی و فریاد "یا حسین" پرچم را بر فراز مهدیه شهر نصب می‌کنند.
قدمت صد ساله، مردمی بودن و حضور نونهالان و خردسالان در حمل پرچم از ویژگی‌های این آیین مذهبی - عاشورایی است.
مراسم برافراشتن پرچم سرخ حسینی فورگ به عنوان اثر معنوی شهر داراب سال ۱۳۹۵ ثبت ملی شده است.
تعزیه فرصتی برای یادآوری
بزرگترین تعزیه میدانی کشور، با پیشنه ۲۵۰ سال در صحرارود فسا برگزار می‌شود.
تعزیه یا شبیه خوانی هنری آئینی و نوعی نمایش سنتی مذهبی رایج در ایران است که گوشه‌هایی از مصائب خاندان عصمت و طهارت (ع) را بازخوانی می‌کند.
مسئول روابط عمومی تعزیه عاشورائیان صحرا رود فسا می‌گوید: هرسال در این آیین معنوی که دهه اول محرم در روستای صحرا رود برگزار می‌شود با هنرنمایی بیش از ۲۰۰ بازیگر بخشی از واقعه کربلا به تصویر کشیده می‌شود.
آیین سنتی تعزیه صحرارود فسا که بیش از ۵۰ هزار نفر آن را از نزدیک تماشا می‌کنند در تپه‌های اطراف این روستا در فضایی به مساحت ۲۰ هزار مترمربع اجرا می‌شود.
مراسم تعزیه خوانی صحرارود از مهمترین آیین‌های عاشورایی فارس است که سال ۹۱ در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
به گفته حیدری بازخوانی وقایع کربلا، زنده نگه داشتن یاد و خاطره ایثارگری، از خودگذشتگی امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش در کربلا است و با برگزاری این آیین‌ها حماسه عاشورا نسل به نسل در تاریخ شیعه ماندگار شده است.
این فعال حوزه تعزیه می‌گوید: با اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور از دوران صفویه، هنرمندان به صورت آشکار از ابزار هنر برای انتقال پیام عاشورا استفاده کردند و از میان هنرها، تعزیه به عنوان هنر نمایشی رواج یافت.
چاوشی خوانی بانگ رحیل کاروان حسینی
قرن هاست هر محرم که از راه می‌رسد انعکاس صدای حزن انگیز چاوش خوانان فارس در دل کوه‌ها و دشت‌ها و هرکوی و بام این دیار به گوش می‌رسد.
در آیین چاوشی خوانی پاسارگاد که قدمت ۲۵۰ ساله دارد چاوش خوان شهر، اشعاری را در عزای ابا عبدالله الحسین می‌خواند و مردم با کوبیدن بر سنج او را در خواندن ترجیع بند‌ها همراهی می‌کنند.
در این مراسم، بین راه هر گروه از چاوش خوانان و همراهان به عنوان سفیران محرم با چاوشی خوانی و اهدای بیرق مشکی به اهالی و بازاریان برای نصب بر سر در منازل و مغازه ها، آمدن موسم عزای حسین را خبر می‌دهند و با کوبیدن بر سنج مردم را به شرکت در مراسم عاشورایی دعوت می‌کنند.
در آیین سنتی چاوشی خوانی در شهر سوریان بوانات نیز چاوش خوانان و هیأت‌های عزاداری با بر افراشتن پنج بیرق بزرگ که یکی از آن‌ها به نشانه قیام امام حسین (ع) به رنگ سرخ و چهار بیرق دیگر به رنگ سیاه به نشانه عزای حسینی است این مراسم مذهبی را اجرا می‌کنند.
همچنین کاروان چاوش خوانان محرم در آباده در اولین شب سر زدنِ هلال محرم در شهر صُغاد ندای حرکت و بانگ رحیل کاروان ابا عبدالله الحسین را به صدا در می‌آورند.
در این مراسم معنوی گروه‌های سنج و دمام زن همراه با عزادارن شهر صغاد در حالی که همگی رخت سیاه بلند بر تن کرده اند به زنجیر زنی و سینه زنی می‌پردازند.
تا کنون ۱۶ آیین عزاداری فارس در فهرست معنوی کشور به ثبت رسیده است.
محرم زنده، چون بهار
برپایی چنین آیین‌هایی با قدمت چند صد ساله در فارس و در جای جای ایران اسلامی که با وجود گذشت قرن‌ها از شهادت ابا عبدالله الحسین (ع) همچنان تازگی خود را حفظ کرده اند نشان می‌دهد محرم با تکرار زخم هزار ساله در دل تاریخ، هر سال جان تازه‌ای می‌گیرد، چون بهار تازه می‌شود و به انسان‌های آزاده جان دوباره می‌بخشد.
محرم نوری مداوم در دل تاریخ
اعتقاد عمیق مردم این سرزمین به مکتب و مرام حسین (ع) این "سفینه النجاحِ" تاریخ گواه این است که نهضت عاشورای حسینی تا ابد بر تارک تاریخ بشریت می‌درخشد چرا که نهضت والای حسین و یاران باوفایش، از چنان عمق و غنایى برخوردار است که تا فرجام تاریخ، پیام‌آور ارزش هاى والاى انسانى و الهام بخش انسان هاى آزاده و خداجو خواهد بود.