آقای رحمت الله خرمالی مدیر کل آسیای میانه، قفقاز و روسیه سازمان توسعه تجارت و آقای شعیب بهمن کارشناس مسائل اوراسیا با حضور در برنامه گفتگوی ویژه خبری یکشنبه شب سیما به پرسش‌ها درباره گسترش مناسبات اقتصادی ایران و کشور‌های آسیای میانه پاسخ دادند.
سوال: از لحاظ تجاری، ازبکستان چه ویژگی‌های منحصر به فردی را برای تجار و بازرگانان جمهوری اسلامی ایران دارد؟
آقای رحمت الله خرمالی مدیر کل آسیای میانه، قفقاز و روسیه سازمان توسعه تجارت: بیش از ۱۰ سند در بخش‌های مختلف اقتصادی، درمانی، همکاری‌های حوزه فناوری، کشاورزی و دارویی اتفاق افتاده که مهم‌ترین مسئله بحث موافقتنامه تجارت ترجیحی است که بیش از چند سال در این خصوص مذاکرات صورت گرفته و الحمدالله در خصوص اقلام پیوست این موافقتنامه به توافق رسیدیم که این اصل برای کالای ایرانی هم رعایت شود، ازبکستان در اسیای میانه تقریباً به اندازه چهار کشور دیگر اسیای میانه جمعیت دارد که بیش از ۳۴ میلیون جمعیت این کشور است و با توجه به اتفاقاتی که در این کشور رخ داده بعد از انتخاب رئیس جمهور دوم این کشور جناب آقای ”شوکت میرضیایف“, عمده در بخش اصلاحات اقتصادی، تجاری، صنعتی و بحث تکمیل زیرساخت‌های این کشور بوده که در سال گذشته بیش از ۲۸ میلیارد دلار واردات داشته که این ظرفیت بسیار خوبی برای کالا‌های ایران است و به نوعی ظرفیت یابی که ما در خصوص اقلام وارداتی این کشور انجام دادیم کالا‌های ایرانی در بخش‌های مختلف ماشین آلات، محصولات پلیمری، کشاورزی و همچنین نفوذ در قالب محصولات با فناوری بالا به ویژه در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی و همچنین محصولات مورد نیاز در بخش پتروشیمی نفت و گاز بوده که الحمدالله شرکت‌های ایرانی در این زمینه ظرفیت بالایی دارند در جریان اجلاس کمیسیون مشترک در ازبکستان هدف گذاری کرده ایم که در افق ۱۴۰۴ حجم مبادلات دو کشور به یک میلیارد دلار افزایش پیدا کند، الان ضریب صادرات ما تقریباً ۱ به ۳ است حدود ۳۰۰ میلیون دلار ما صادر می‌کنیم و حدود ۱۰۰ میلیون واردات از ازبکستان داریم.
سوال: مسیر به سمت هدف گذاری مطابق برنامه ریزی‌ها و آن چیزی که هدف گذاری شده پیش می‌رود؟
آقای خرمالی: ان شاءالله؛ البته آقای دکتر علی آبادی هم اشاره داشتند که در کنار ظرفیت‌هایی که داریم چند بحث دیگر هم نیاز است که فراهم شود، یکی بحث لجستیک و بحث تسهیل حمل و نقل بین ایران و ازبکستان و بحث مالی که اقای دکتر هم اشاره داشت.
سوال: در ماه‌ها و هفته‌های اخیر شاهد افزایش سفر‌های دیپلماتیک دولت سیزدهم هستیم، این افزایش سفر‌ها در حوزه دیپلماتیک و سیاست خارجی چه بازتاب‌هایی در رسانه‌های خارجی داشته است؟
خانم شبیری خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما در ارتباط تلفنی: در پاسخ به سوال اشاره می‌کنم به یک مقاله‌ای که امروز یک نشریه امریکایی منتشر کرده و به طور مستقیم اشاره کرده به اینکه یکی از توانمندی‌های دولت آقای رئیسی و دولت سیزدهم بحث این است که دیپلماسی را فعال کرده و می‌توان گفت ایران یک کریدور پر رفت و آمد شده است، آقای رئیسی سفر‌های متعددی به خارج از ایران داشتند و هم میهمانان زیاد بوده اند، در بحث اینکه اشاره می‌کنند به این رفت و آمد‌ها بحث وقفه‌ای که بین روابط کشور‌ها افتاده بود مورد توجه است، مثلا حدود ۲۰ سال رئیس جمهور ازبکستان به تهران نیامده بود یا وقتی آقای رئیسی در اولین سال دولتشان به ازبکستان رفتند ۱۸ سال بود که از طرف ایران رئیس جمهور به آنجا نرفته بود، این موضوع درباره آمریکای لاتین، اندونزی، سوریه هم مطرح بود، سفر‌های اخیری که آقای رئیسی داشتند اینکه سفر‌ها بعد از وقفه‌های طولانی انجام می‌شود، به نظر می‌رسد سیاست خارجی ایران یک پوست اندازی انجام می‌دهد، در این بحث رسانه‌هایی مانند رویترز، سی ان ان، میدل ایست‌ای آن چیزی که توجه می‌کنند این است که نگاه اقتصادی در این سفر‌ها پررنگ است، به طور مشخص رویترز در سفر آقای رئیسی به آمریکای لاتین اشاره کرد که چطور ایران به فکر صادرات خدمات مهندسی است و این برای کسانی که شاید در حدود ۱۰ سال گذشته اخبار سیاست خارجی را دنبال کرده باشند جالب توجه است، ایران به فکر این است که خدمات را صادر کند و از نیرو‌های انسانی خودش در خارج از کشور استفاده کند و رسانه‌ها به این توجه می‌کنند، درباره ازبکستان اشاره‌ای می‌کنم که این کشور عضو پیمان اقتصادی اکو، پیمان شانگ‌های و در بحث حذف دلار کشور‌ها در روابط دو جانبه سخت‌تر می‌توانند دلار را در تجارت خودشان حذف کنند، ولی وقتی متعلق هستند به پیمان‌هایی مانند شانگ‌های و اکو این روند حذف دلار بیشتر و راحت‌تر می‌تواند انجام شود که این موضوع هم مورد توجه رسانه‌ها بوده از جمله رسانه‌های صهیونیستی خیلی توجه داشته اند.
سوال: از حیث تاریخی روابط و توسعه مناسبات دو کشور را بررسی داشته باشیم.
آقای شعیب بهمن کارشناس مسائل اوراسیا: از حیث تاریخی اگر بخواهیم مورد ارزیابی قرار دهیم جمهوری اسلامی ایران جزو اولین کشور‌هایی بود که استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت و موجودیت این کشور را به عنوان یک کشور جدید التاسیس پذیرفت و به سرعت هم روابط دیپلماتیک با ازبکستان ایجاد کرد، در سال‌های اول روابط خیلی گرمی بین دو کشور برقرار بود و ارتباطات گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف سیاسی، امنیتی و اقتصادی بود، اما به تدریج می‌توان گفت دو کشور در ر وابط خودشان دچار واگرایی شدند بخشی از این واگرایی به سیاست‌ها و نوع نگاه آقای اسلام کریموف در ازبکستان مرتبط می‌شد و بخشی دیگر به نوع نگاهی که دولت‌ها در ایران در حوزه سیاست خارجی دنبال می‌کردند، همه این عوامل دست به دست هم داد که ما یک دوره غفلت را در روابط ایران و ازبکستان داشته باشیم که با سفر سال گذشته آقای رئیسی و سفر فعلی آقای میرضیایف به نظر می‌رسد از دوران غفلت گذاری را انجام می‌دهیم، به هر حال اینکه سیاست خارجی ما در دوران دولت جدید توجه بیشتری به کشور‌های همجوار ایران می‌کند به ویژه کشور‌های منطقه آسیای مرکزی یک اتفاق بسیار خوب و مبارک است، به این دلیل که ما با این کشور‌ها علاوه بر مجاورت جغرافیایی دارای ارتباطات تاریخی، پیوندها، مشترکات فرهنگی، تمدنی، زبانی و مذهبی هستیم و توسعه روابط با کشور‌های منطقه آسیای مرکزی از جمله ازبکستان می‌تواند هم به نفع ایران و هم طرف مقابل باشد.
سوال: افزایش مناسبت و آینده‌ای بهتر برای روابط دو کشور، نشان از چه عددی در افزایش‌ها را می‌دهد؟
آقای خرمالی: دو ماهه ابتدایی سال جاری حدوداً ۵۰ درصد رشد صادرات را داشتیم، عمده کالا‌هایی که در این مدت صادر شده محصولات کشاورزی، انواع پسته، خوراک دام، محصولات پلیمری اعم از پلی اتیلن، پلی استایلن و محصولات شیمیایی، محصولات فولادی میلگرد و لوله‌ها و مقاطع فولادی رنگ و رزین عمده کالا‌هایی بوده که در دو ماهه اول سال صادر کردیم که حدود ۴۶ میلیون دلار بوده، کالا‌هایی هم که از ازبکستان در این مدت وارد کردیم انواع نفت، محصولات انواع کودها، نیترات آمونیوم، کلر و پتاسیوم، حبوبات، نخ و ابریشم و کائولن بوده است، با توجه به هدف گذاری این است که در دو سال آینده تا سال ۱۴۰۴ حجم صادراتمان به ۵۰۰ میلیون دلار برسد، با توجه به ظرفیت‌هایی که داریم و پتانسیل یابی که اتفاق افتاده ان شاءالله اقلام مربوط به تجارت ترجیحی که در تابستان سال جاری فاینال و نهایی کنیم و ترتیبات قانونی در دو کشور تصویب شود و به تایید مجالس دو کشور و شورای نگهبان کشورمان برسد، قطعاً اثر بسیار خوبی را در حوزه صادراتمان خواهد داشت. به نوعی ازبکستان به دنبال افزایش نفوذ کالا‌های خود به بازار ایران است در این خصوص مذاکراتی در فصل بهار سه چهار دور با ازبکستانی‌ها داشتیم بخشی کالا‌های مربوط به حوزه کشاورزی بوده و همچنین نخ ابریشم که مورد نیاز بخش صنعت نساجی ما است و دیگر محصولاتی را که نیاز داریم به توافق رسیدیم.
سوال: بپردازیم به موقعیت ازبکستان و نقشی که در توسعه مناسبات ایفا می‌کند و رسیدن به چشم انداز‌های سیاسی و اقتصادی که بسیار مهم است.
آقای شعیب: ازبکستان از چند جنبه یک کشور بسیار مهم در منطقه آسیای مرکزی محسوب می‌شود، یک جنبه آن جمعیت این کشور است که در قیاس با سایر کشور‌های منطقه پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی به شمار می‌آید و همین مسئله می‌تواند یک بازار بسیار مناسب برای کشور‌های دیگر باشد که بخواهند با ازبکستان کار اقتصادی و فعالیت اقتصادی انجام دهند، جنبه دیگر موقعیت ژئوپولوتیکی و جغرافیایی ازبکستان است، به نوعی می‌توان گفت که در قلب منطقه آسیای مرکزی قرار دارد که تنها کشور این منطقه است که با چهار کشور دیگر دارای مرز است که این یک موقعیت جغرافیایی قابل توجه به ازبکستان بخشیده به این معنا که هر کشوری که بتواند با ازبکستان روابط خودش را به ویژه در زمینه‌های اقتصادی توسعه دهد از دروازه ازبکستان می‌تواند به سایر کشور‌های منطقه آسیای مرکزی هم دسترسی داشته باشد بنابراین ازبکستان دو ویژگی قابل توجه دارد، ضمن اینکه در یکسری از حوزه‌های اقتصادی هم این کشور قابلیت‌های ویژه‌ای را در حوزه معادن طلا دارد، برآورد می‌شود جزو برترین‌ها در دنیاست، در حوزه کشت پنبه هم جزو برترین هاست و می‌تواند در صنعت نساجی به ویژه ایران مورد استفاده قرار گیرد این کشور وضعیت خیلی مناسبی را دارد و همین هم ایجاب می‌کند که ایران یک نگاه ویژه تری را به ازبکستان داشته باشد، ازبکستان از حیث تاریخی و فرهنگی و تمدنی حائز اهمیت است، دو شهر سمرقند و بخارا را ما در ترکیب ازبکستان داریم که در انجا مردم فارس زبان هستند و همین مسئله می‌تواند پیوند‌های بسیار زیادی را برای توسعه مناسبات ایجاد کند.
سوال: مهم‌ترین محور‌های اسناد همکاری کدام‌ها هستند که چالش‌هایی را که همیشه برای تجار و بازرگانان ایران مطرح بوده را حل می‌کند؟
آقای خرمالی: در بازار ازبکستان دارای ظرفیت هستیم که برای رسیدن به این ظرفیت باید کالا‌های ایرانی یک سیر مسیری را داشته باشند، سیر مسیر کالا‌های ما به بازار ازبکستان از طریق خاک ترکمنستان و به صورت ریلی و جاده‌ای صورت می‌گیرد، در دوران کرونا قبلا از طریق دریای خزر هم این اتفاق می‌افتد، در این بین ما مشکلاتی را در حوزه اخذ عوارض متقابل از کامیون‌های دو کشور را داشتیم امروز خوشبختانه تفاهم نامه همکاری‌های جامع حمل و نقلی و ترانزیت هم توسط مقامات وزارت راه و شهرسازی ایران و وزارت حمل و نقل ازبکستان امضا شده که در ان تاکید شده که عوارض را به صورت متقابل دو کشور کاهش دهند.
سوال: عوارضی که مطرح کردید اتفاق افتاده یا قرار است اتفاق بیفتد؟
آقای خرمالی: قرار است اجرایی شود، مسئولیت اجرای این سند با دوستان وزارت راه و شهرسازی است، نکته دو م در حل حاضر یک پرواز بین تاشکند در هفته وجود دارد که افزایش پرواز به دو پرواز در هفته هم مورد توافق قرار گرفته که قطعا برای رفت و امد دو کشور موثر خواهد بود، نکته بعدی بحث حمل و نقل ریلی است ما در اجلاس اخیر در تاشکند توافق کردیم که برای کالا‌هایی که از طریق ناوگان ریلی حمل می‌شوند توسط راه آهن دو کشور هم تخفیفات ویژه‌ای را قائل شوند.
سوال: تمرکز یا حل مشکلات موجود چقدر مناسبات دو کشور را تقویت می‌کند؟
آقای شعیب: بسیار اهمیت دارد به این جهت که کشور‌های آسیای مرکزی کشور‌های محصور در خشکی هستند و نیاز دارند که به آب‌های آزاد دسترسی پیدا کنند، قاعدتاً یکی از کوتاه‌ترین و ارزان‌ترین مسیر‌ها می‌تواند مسیر ایران باشد که این کشور‌ها را به آب‌های آزاد متصل کند که هم کالا‌های خودشان را بتوانند به سایر نقاط جهان صادر و وارد کنند، اساساً یکی از مشکلاتی هم که در سال‌های گذشته در توسعه روابط ایران با کشور‌های اسیای مرکزی از جمله ازبکستان وجود داشته همین مسیر‌های ترانزیتی بود ایران سه مسیر کاملا مشخص برای دسترسی به ازبکستان دارد یک مسیر راه آهن شرق دریای کاسپین است که از مرز اینچه برون در ایران به ترکمنستان و بعد به قزاقستان می‌رسد، یک مسیر دریایی هم داریم که اشاره شد که می‌توانیم از طریق دریای کاسپین به بندر‌های قزاقستان برسیم و از انجا با حمل و نقل ترکیبی ریلی و جاده به سمت ازبکستان برویم، یک مسیر دیگر هم مسیر افغانستان است با توجه به همجواری داشتن مرز زمینی بین افغانستان و ازبکستان این مسیر هم می‌تواند یک مسیر خوب و مناسب باشد که می‌تواند در دستور کار طرفین قرار گیرد، به هر حال گسترش مسیر‌های مواصلاتی و اینکه دو کشور خودشان را محدود صرفا به یک مسیر نکنند می‌تواند امتیاز‌های فراوانی داشته باشد که طرف‌های ثالث نتوانند در این مسیر کارشکنی کنند یا بخواهند حقوق گمرکی یا ترانزیتی بیشتری را اخذ کنند، بنابراین تنوع بخشی به مسیر‌های ترانزیتی می‌تواند یک راهکار موثر در توسعه مناسبات اقتصادی ایران و ازبکستان باشد.
سوال: روی ایجاد مناطق مشترک هم بحث شد، ما تا چه حد پیش رفته ایم و چه برنامه ریزی‌هایی داریم؟
آقای خرمالی: در این خصوص یادداشت تفاهم همکاری در خصوص ایجاد مناطق مشترک فرامرزی و مناطق آزاد مشترک در دو کشور پیش بینی شده، به صورت پایلوت منطقه آزاد چابهار در سواحل دریای عمان و منطقه آزاد ازبکستان پیشنهاد شده و ازبک‌ها به نوعی در راستای هدف گذاری که صورت گرفته در کنار ارسال کالا‌ها به دنبال سرمایه گذاری مشترک هستند امروز خوشبختانه ما نمایشگاهی را در محل مجموعه سعدآباد برگزار شد در بخش‌های مختلف نیروگاهی، انرژی، تجهیزات پزشکی، انواع کاتالیست ها، پروژه‌های خدمات فنی و مهندسی و رباط جراح که در کشور‌های شرق دور هم دارای نفوذ است و صادرات انجام شده که امروز مورد تاکید شخص رئیس جمهور قرار گرفت و اشاره داشتند به دوستان مجموعه وزارت بهداشت و انرژی که حتما در خصوص این پروژه‌ها از دانش فنی ایران استفاده کنید با رویکرد دریافت دانش فنی و تولید مشترک به نوعی در قالب خدمات فنی و مهندسی با ازبکستان کار کنید.
سوال: مباحث امنیتی رویکرد و چشم انداز ما در این زمینه با کشور ازبکستان و البته اسیای میانه چگونه است؟
آقای بهمن: ما با ازبکستان و سایر کشور‌های آسیای مرکزی دارای برخی از فرصت‌ها و برخی تهدید‌های امنیتی مشترک هستیم که فائق آمدن بر این تهدید‌ها نیاز به همکاری‌های دو و چند جانبه دارد به عنوان مثال حفظ ثبات و امنیت در افغانستان، جلوگیری و مبارزه با گروه‌های افراطی یا مبارزه با قاچاق مواد مخدر جزو موضوعاتی بوده که در سال‌های گذشته در دستور کار طرفین قرار داشته به ویژه با توجه به تغییر و تحولات دو سال اخیر در افغانستان نگرانی‌هایی را طرف ازبکستانی درباره آینده این کشور دارد، بنابراین این موضوع می‌تواند یک موضوع مشترک در دستور کار طرفین باشد ضمن اینکه دو کشور در ساختار‌های منطقه‌ای و نهاد‌های منطقه‌ای هم امکان پیشبرد همکاری‌های امنیتی را دارند به عنوان مثال در ترکیب سازمان شانگ‌های این فرصت برای طرفین فراهم است که بتوانند در زمینه‌های امنیتی همکاری دو جانبه و هم همکاری‌های منطقه‌ای داشته باشند بنابراین موضوعات مشترک متعددی برای تهران و تاشکند وجود دارد که بتوانند در حوزه‌های امنیتی با یکدیگر به مشارکت بپردازند.