مجموعه تاریخی سعدالسلطنه یکی از ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور است.
کاروانسرای سعدالسلطنه که به سرای سعدالسلطنه، سرای سعدیه، سرای سعادت و بازارچه سعدالسلطنه نیز معروف است، در مرکز شهر قزوین در خیابان امام‌خمینی قرار دارد.
ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه از خیابان امام خمینی است که ۴ طاق نما در طرفین داشته و سقف آن نورگیر ندارد و به صورت عرقچین ساخته شده است و خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می‌سازد.
این اثر تاریخی بی نظیر یکی از بزرگترین بناهای عمومی و سراهای بازرگانی کشور در دوره قاجار محسوب می‌شود که مشتمل بر تعدادی سراهای تو در تو و پیوسته که شامل ۶ حیاط به نام‌های: ۱ – سعدیه ۲ - سعدالسلطنه ۳- نگارالسلطنه ۴ – قهرمانی ۵ - بهشتی ۶- راسته وزیر است.
سرای سعدالسلطنه یکی از معروف‌ترین جا‌های دیدنی قزوین است که در تاریخ ۱۳۷۷/۵/۱۱ به ثبت آثار ملی رسید.
این کاروان‌سرا با مساحت ۲۶ هزار متر مربع در گذشته به‌عنوان یک سرای بازرگانی مورد استفاده بود و امروزه بزرگترین کاروانسرای داخل شهری ایران و بزرگترین کاروانسرای قزوین به شمار می‌رود.
در حال حاضر در این مجموعه چندین کافه، رستوران و فروشگاه‌های صنایع دستی قزوین و آموزشگاه‌های هنری تاسیس شده است.
هرآنچه باید درباره سرای سعدالسلطنه بدانید:
گذرگاهی با سقف طاقی شکل
بنابراین، از هر نقطه از شهر قزوین می‌توانید ابتدا به میدان، ولی عصر (عج) بروید و سپس سوار تاکسی‌های خطی سبزه میدان شوید.
از چهارراه سبزه میدان به‌سمت خیابان امام خمینی (ره) حرکت کنید تا پس از کمی پیاده‌روی به سرای سعدالسلطنه قزوین برسید.
با استفاده از خط ۱۰۱ (پایانه الغدیر -مجتمع ادارات نواب) نیز می‌توانید با اتوبوس به خیابان امام خمینی بروید.
معرفی سرای سعدالسلطنه
کاروان‌سرا سعدالسلطنه یکی از زیباترین و مشهورترین بناهای تاریخی قزوین است که قدمت آن به زمان ناصرالدین شاه قاجار می‌رسد.
این سازه تاریخی با نام‌های دیگری همچون سرای سعدالسلطنه، سرای سعدیه و بازارچه سعدالسلطنه نیز شناخته می‌شود. علاوه بر این، گفته شده است که کاروان‌سرا در محل میدان چوگان در دوره صفویه (میدان سعادت) ساخته شده بود و از همین رو به آن سرای سعادت نیز می‌گفتند.
تاریخچه سرای سعدالسلطنه
محمد باقر خان سعدالسلطنه اصفهانی، حاکم وقت شهر قزوین در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۱۰ هجری قمری بود و با توجه به مراودات اقتصادی فراوان ایران با روسیه و ترکیه دستور داد کاروانسرایی در زمینی به مساحت ۲٫۷ هکتار با حدود ۴۰۰ حجره در شهر قزوین ساخته شود.
به همین دلیل این کاروان‌سرا به کاروانسرای سعدالسلطنه معروف شد و بعد از حدود دو سال با همت دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به بهره برداری رسید.
کاروانسرای سعدالسلطنه تا قبل از جنگ جهانی اول، مرکز تجارت و فعالیت بازرگانی شهر محسوب می‌شد؛ اما بعد از تغییرات سیاسی حکومت روسیه، موقعیت خود را به‌عنوان پل ارتباطی بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد و به‌صورت نیمه‌فعال درآمد.
برخی از حجره‌های کاروان‌سرا به‌شکل غرفه‌های تجاری مستقل اداره می‌شد و برخی از آن‌ها کاربری انبار داشت.
قسمتی از کاروانسرای سعدالسلطنه نیز به کارخانه آرد سلامت و کارخانه تولید کشمش تبدیل شد و قسمت‌های دیگر به‌عنوان کارگاه‌های تولیدی کفش، فرش‌بافی، چوب‌بری و… به کار می‌رفتند. جالب اینکه این سرا تا مدت‌ها به‌عنوان «بازار چوب» در میان مردم شناخته می‌شد.
در نهایت در سال ۱۳۷۷ تنها ۱۰ واحد در کاروانسرای سعدالسلطنه فعال بود و این بنای ارزشمند رو به ویرانی می‌رفت.
سازمان میراث فرهنگی وقت به‌تدریج شروع به خرید حجره‌ها کرد.
پس از مدتی این مجموعه از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد تا مورد مرمت قرار گیرد.
سرای تاریخی سعدالسلطنه ابتدا در تاریخ ۱۳۱۶/۹/۱۷ با شماره ثبت ۱۰۲۱ در زیر مجموعه بازار قزوین ثبت شد؛ سپس در مورخ ۱۳۷۷/۵/۱۱ با شماره ۲۰۸۹ به‌صورت مجزا به نام کاروانسرای سعدالسلطنه به ثبت آثار ملی رسید.
معماری سرای سعدالسلطنه
مجموعه تاریخی سعدالسلطنه از ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور به حساب می‌آید و از لحاظ معماری جزو سالم‌ترین سراهای بازرگانی محسوب می‌شود.
ساختمان کاروان‌سرا به‌صورت چهار ضلعی است و در چهار ضلع حیاط دار آن، چهار ایوان به چشم می‌خورد. طاق‌نمای ایوان‌ها آجرکاری دارند و سقف داخلی ایوان‌ها مزین به هنر مقرنس‌کاری است.
با نگاهی به دیوار‌ها و سقف‌های گنبدی‌شکل و جذاب سرای سعدالسلطنه متوجه زیبایی بی‌حدومرز معماری سنتی ایرانی و مرمت استادانه آن خواهید شد؛ چراکه آجر‌ها با مهارت و ظرافت خاصی روی هم چیده شده‌اند.
همچنین نورپردازی بی‌بدیل فضای داخلی سرای سعدالسلطنه قزوین، شما را مجذوب خود خواهد کرد.
بخش‌های مختلف سرای سعدالسطنه
سرای سعدالسلطنه جزو معدود کاروان‌سرا‌های ایران به شمار می‌رود که چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، آب‌انبار و… دارد.
سرا یا راسته قیصریه، سرای وزیر، سرای سعدیه، گرمابه رضوی و مسجد حاج ملا آقا و شترخان از جمله مهم‌ترین بخش‌های کاروانسرای سعدالسلطنه به شمار می‌روند که به هم پیوسته و در امتداد یکدیگر هستند.
ورودی
ورودی اصلی سرای سعدالسلطنه در خیابان امام خمینی قرار دارد که یک طاق نما در دو طرف آن دیده می‌شود. سپس با سقفی فاقد نورگیر مواجه می‌شوید که به‌صورت عرقچین (مدور) ساخته شده است.
این ورودی افراد را از خیابان به حیاط اصلی سرای هدایت می‌کند. پس از در ورودی به هشتی می‌رسید که با آجر و کاشی تزیین شده و سقف یزدی‌بندی آن چشم‌نواز است.
حیاط‌ها
حیاط سعدالسلطنه: وسعت این حیاط به ۳،۰۷۳ متر مربع می‌رسد که ۱،۵۹۳ متر مربع آن فضای باز و مابقی، فضای بسته و نیمه‌باز است. ۳۲ حجره یک طبقه در چهار طرف این حیاط قرار دارند که همه آن‌ها روی سکو‌هایی با ارتفاع یک متر از کف حیاط ساخته شده‌اند. زیر سکوها، پنجره‌های کوچکی تعبیه‌شده است تا هوا بین سکوها در گردش باشد و از ایجاد رطوبت در حجره‌ها جلوگیری شود. حجره‌ها دو بخش ایوانچه و پستو دارند. پستو فضای کوچک پشت حجره برای اجناس اضافی و شبیه به انبار است.
ایوانچه با تزیینات کاشی‌کاری و سقف رسمی‌بندی خودنمایی می‌کند. کاروان‌ها به این حیاط می‌آمدند و از آب شرب حوض استفاده می‌کردند. کف ایوان‌ها و راهرو‌های جلوی حجره‌ها سنگ‌فرش شده و در تقاطع ضلع‌های چهارگانه حجره، دو گوشه ایجاد شده است.
حیاط نگارالسلطنه:
این حیاط نیز دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزیر گشوده می‌شود.
حیاط نگارالسلطنه جایی بود که کاروان‌ها بار خود را در آن می‌گذاشتند و محل را ترک می‌کردند. کسی حق اتراق در این مکان را نداشت و افراد باید شب را در مکانی دیگر می‌گذراندند.
این حیاط در غرب حیاط سعدالسلطنه قرار دارد و مساحت آن به ۱،۴۹۲ مترمربع می‌رسد که ۲۴۴ مترمربع آن فضای حیاط و باقی، فضای بسته و نیمه‌باز هستند.
حیاط قهرمانی:
در سمت شرق شترخان، حیاط قهرمانی با وسعت ۱،۸۶۰ متر مربع دیده می‌شود که ۷۰۶ متر مربع آن به فضای باز اختصاص دارد. حیاط قهرمانی طرحی شبیه به حیاط بهشتیان دارد و حجره‌ها در همکف قرار گرفته‌اند. حیاط قهرمانی تنها فضای کاروان‌سرا است که راه مستقیم به بیرون از مجموعه ندارد. دورتادور حیاط را حجره‌ها در بر گرفته‌اند و انباری در گوشه جنوب شرقی آن تعبیه‌شده است.
حیاط خدماتی: این حیاط فاقد حجره است.
حیاطی سرسبز در سازه‌ای تاریخی
حیاط سعدیه:
حیاط دیگری با نام سعدیه در این محل وجود دارد که از شرق به حیاط سعدالسلطنه راه می‌یابد. برخی زیباترین حیاط مجموعه را حیاط سعدیه می‌دانند؛ چراکه تزیینات بیشتری نسبت به سایر حیاط‌ها دارد.
این حیاط ۲،۹۰۰ متر مربعی، از دو ایوان در شمال و جنوب تشکیل شده که مزین به آجرکاری و کاشی‌کاری است. در ضلع شمال شرقی حیاط راهرویی با سقف گنبددار به چشم می‌خورد که گنبد بزرگی در وسط و دو سقف عرقچین (مدور) کوچک‌تر دارد. این بخش دارای ارسی‌های زیبایی است و سقف آن شامل تزیینات آجرکاری و کاشی‌کاری به‌صورت اشکال هندسی می‌شود.
در ورودی حیاط سعدیه چوبی است و روکش فلزی و گل‌میخ‌های تزیینی دارد. ۱۰ حجره دو طبقه در این حیاط قرار گرفته است که تفاوت اساسی آن با حیاط‌های دیگر محسوب می‌شود. انبار بزرگ ستون‌داری در پشت حجره‌های شرقی وجود دارد. حمام سعدیه نیز داخل این حیاط واقع شده است.
حیاط شترخان:
در ضلع جنوبی سرای قیصریه به حیاط شترخان با وسعت ۴،۳۷۸ متر مربع می‌رسید که محل ورود کاروان‌ها بوده است و اگر هوا آفتابی بود، بار خود را داخل حیاط می‌گذاشتند.
در ضلع شمالی این حیاط فضای بزرگی با بیش از ۱۰۰ ستون موسوم به بارانداز اصلی وجود دارد که کاروان‌ها در هوای نامساعد، بار‌ها را در آن تخلیه می‌کردند.
این فضا به عنوان اصطبل نیز به کار می‌رفت و حلقه‌هایی برای بستن افسار اسب‌ها بر ستون‌ها تعبیه‌شده بود. در طرف دیگر آن حیاط کوچکی قرار دارد که تامین نور و تهویه هوای بارانداز را انجام می‌داد.
کاروان‌ها در این حیاط خستگی در می‌کردند و گاهی شب را به صبح می‌رساندند. در بزرگی در غرب حیاط واقع شده است که به راسته وزیر و روبه‌روی دیوار شمالی مسجد النبی گشوده می‌شود.
حیاط بهشتیان:
بهشتیان نام سرایی در شمال غربی مجموعه است که ورود به آن از سمت شمال سرا و خیابان اصلی و همین طور از سمت شرق سرا و بازارچه سعدالسلطنه امکان دارد. سرای بهشتیان از دو تالار بزرگ، دو رواق و هشت حجره تشکیل شده است. دورتادور حیاط بهشتیان، حجره‌هایی در طبقه همکف وجود دارد. آب‌انباری نیز در داخل این حیاط به چشم می‌خورد.
چهارسوق
بازاری تاریخی و مرمت شده با تزیینات آجری
ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن با گنبد بزرگ کاشی‌کاری است که خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می‌کند. سقف چهارسوق به‌صورت عرقچین ساخته شده است و چهار طرف گنبد آن، چهار نیم‌گنبد با تزیین رسمی‌بندی وجود دارد که فضا را بزرگ‌تر نشان می‌دهند.
داخل فضای گنبد سه کتیبه دیده می‌شود که کتیبه اول سال ۱۳۱۲ هجری قمری را به‌عنوان اتمام ساخت کاروان‌سرا نشان می‌دهد.
کتیبه دوم حاوی نام معماران بنا یعنی استاد مهدی چگینی و استاد حسن خنجری است. کتیبه سوم در طرف دیگر گنبد قرار دارد و روی آن عبارت «سنه یونت ایل» به معنی «سال اسب» حک شده است.
کاشی‌های سقف چهارسوق رنگ‌های متنوعی همچون زرد، فیروزه‌ای و… دارند. راهروی ضلع غرب هشتی، ترکیبی از طاق و تویزه است و نورگیر‌هایی با شبکه آهنی دارد.
در ضلع جنوب راهرو، دری با گل‌میخ‌های تزیینی و سقفی شبیه به دیگر بخش‌های کاروان‌سرا خودنمایی می‌کند.
حیاط کوچکی به بزرگی ۳۱۳ متر مربع در انتهای جنوبی چهارسوق قرار گرفته است که ۱۸۸ متر مربع آن به فضای باز اختصاص دارد. مابقی مساحت را حجره‌هایی تشکیل می‌دهند که بیشتر در دست ارامنه قزوین بودند. در غرب چهارسوق، دالان قیصریه را می‌بینید که با در بزرگی به راسته وزیر راه دارد.
حجره‌ها
در حال حاضر حجره‌های کاروان‌سرا به مغازه‌هایی جهت فروش سوغاتی و صنایع دستی تبدیل شده‌اند که خود جاذبه دیگری در دل این بنای تاریخی زیبا هستند.
گرمابه رضوی
ورودی گرمابه رضوی
این گرمابه در دوره قاجار با وسعتی حدود ۱۸۰۰ متر مربع در کنار مسجدالنبی ساخته شد و در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۱۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
گرمابه سعدیه
گرمابه سعدیه در شمال شرقی حیاط سعدیه قرار دارد. بعد از عبور از در ورودی حمام و چرخش ۹۰ درجه، به راهروی ۳۰ متری در زیر حجره‌ها می‌رسید. این راهرو طاق‌آهنگ دارد و در نهایت به سربینه می‌رسد. گرم‌خانه مربعی‌شکل و گنبددار حمام در جنوب سربینه واقع شده است و دو فضا در شرق و غرب آن وجود دارد که در کنار هم فضای مستطیلی‌شکلی را تشکیل می‌دهند.
راسته وزیر
راسته وزیر با زیربنایی برابر با ۱،۹۲۶ متر مربع در غرب کاروانسرای سعدالسلطنه واقع شده است و نقش ارتباط و معبر شهری را نیز دارد. این راسته از خیابان امام آغاز می‌شود و تا دیوار شمالی مسجد النبی در انتهای کاروان‌سرا ادامه می‌یابد. ۴۴ مغازه در این راسته قرار دارد که در گذشته کارگاه ریسندگی، بافندگی و بافت پتو بوده‌اند.
دیدنی‌های سرای سعدالسلطنه
دیواری با عکس‌های قدیمی با نورپردازی نارنجی
مغازه‌ها
علاوه بر خرید می‌توانید به حیاط‌های بزرگ و زیبای آن سر بزنید و روی سکو‌های بزرگ و چوبی خستگی را از تن به در کنید.
کافه‌ها و رستوران‌ها
کافه‌ها و رستوران‌های متعددی در این سرا مشغول به کار هستند
موزه شاهنامه، اسطوره‌ها و مردم شناسی
موزه شاهنامه، اسطوره‌ها و مردم‌شناسی یکی دیگر از بخش‌های جذاب سرای سعدالسلطنه است که تمامی آثار هنری آن از جنس گل رس ساخته شده‌اند و شامل اسطوره‌ها، قهرمانان ملی ایران و داستان‌های کتاب ارزشمند شاهنامه نظیر وداع زال با سیمرغ، تولد رستم، نبرد رستم و اژدها، رستم و اسفندیار، شیرین و فرهاد، کاوه آهنگر، بیژن و منیژه و... می‌شوند. این موزه به‌عنوان موزه آثار سفالین استاد «رضا ازی محمدی» نیز معروف است.
موزه دکتر صالحی قزوین
موزه دکتر صالحی به درخواست دکتر صالحی و حمایت و همت بخش نوسازی و بهسازی شهرداری قزوین در مرداد سال ۱۳۹۴ در خانه تاریخی سردار مفخم افتتاح شد و بعد‌ها به سرای سعدالسلطنه انتقال یافت.
آثار این موزه شامل هدایای دکتر صالحی در دوره وزارت امور خارجه می‌شود که از روسای جمهور، نخست وزیر، سفرا و شخصیت‌های جهانی دریافت کرده بود. اشیای موزه با موافقت وزارت خارجه به قزوین انتقال یافت و در طبقه ھمکف عمارت تاریخی سردار مفخم در معرض دید قرار گرفت.
در این موزه ۱۵۶ اثر شامل شمشیر ذوالفقار، صنایع دستی، نشان و مدال‌های ارزشمند، تابلو‌های نقاشی و تابلو فرش، ساعت و لوازم زینتی از ۵۰ کشور جهان در ۲۵ ویترین متحرک و هشت ویترین ثابت به نمایش درآمده است.
همچنین ۲۳ تابلوی نفیس در این موزه وجود دارد که زیبایی خاصی به آن بخشیده‌اند.
اشیایی اهدایی به موزه به‌طور حتم از قیمت و ارزش بالایی برخوردار هستند؛ در حالی که دکتر صالحی از کوچک‌ترین تا نفیس‌ترین هدایا را به این موزه و در واقع مردم ایران تقدیم کردند.
بسیاری از این هدایا به شخص آقای صالحی هدیه داده شد؛ نظیر ساعت زنانه‌ای که شاید منظور کشور عربستان به‌عنوان اهداکننده، دادن هدیه به همسر دکتر بوده است؛ اما ایشان آن ساعت را نیز به موزه داد.
عکس‌های سرای سعدالسلطنه
فضای داخلی کافه‌ای سنتی عمارتی تاریخی و آجری مجهز به نورپردازیکافه‌ای با دکوراسیون سنتی فضای داخلی بازاری تاریخی که مرمت شدهزن هنرمندی مشغول قلمزنی ایوان بلند مسجدی تاریخی مغازه‌ای قدیمی مختص دوخت پرچم‌های محرم بنایی تاریخی با چندین قاب عکس روی دیوار‌ها
سعدالسلطنه کیست؟
باقر خان سعدالسلطنه اصفهانی یکی از رجال عصر قاجار و پسردایی علی اصغر خان اتابک بود که حدود ۱۰ سال و طی دو مرحله در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به‌عنوان حاکم شهر قزوین انتخاب شد و در این مدت اقدامات عمرانی متعددی انجام داد.
مرمت آثار تاریخی قزوین مانند چهلستون، مسجد جامع و امامزاده حسین (ع) از جمله تلاش‌های ارزنده سعدالسلطنه هستند. یکی دیگر از فعالیت‌های مهم او، ساخت مجموعه عظیم سعدالسلطنه است که به‌عنوان بزرگترین کاروانسرای درون شهری خاورمیانه شناخته می‌شود.
سعدالسلطنه در حکومت داری شیوهای جالبی داشت؛ به‌طوری که بعضی شبها به‌صورت ناشناس در شهر رفت‌وآمد می‌کرد و عملکرد شبگرد‌ها و گزمهها را از نزدیک زیر نظر میگرفت. علاوه بر این، او خبرچینهای متعددی داشت که اخبار تمامی طبقات شهر، از اشرار و اوباش تا اعیان و اشراف را به اطلاع وی می‌رساندند.
وی فردی بیسواد، اما باهوش، فعال، کاردان، لایق و ثروت‌اندوز بود که دستی در کار‌های خیر داشت و در تنظیم قیمت ها، جلوگیری از سرقت و شرارت و برقراری امنیت متبحر بود.
باقر خان سعدالسلطنه در روزگار مشروطیت مورد تبعید قرار گرفت که در اثر مقاومت و درگیری پیش‌آمده، وی زخمی شد و در راه تهران فوت کرد. او در شمال صحن جدید آرامگاه حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد.
نویسنده: پریسا همایونی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی
منبع: کجارو، کانال ایران زیبا