اهمیت تجارت با آفریقا از هر زمان دیگری برای ایران مهمتر است. یادداشت که بررسی این موضوع می‌پردازد به قلم آقای امیرمحمد رئیسیان از اندیشکده دیپلماسی اقتصادی است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، قاره آفریقا طی دهه‌ی اخیر شاهد رشد چشمگیر مبادلات تجاری با شرکای آسیایی خود بوده است. قرارگرفتن چین و هند به عنوان قدرت‌های اقتصادی نوظهور اسیایی در کنار اتحادیه اروپا و ایالات متحده به عنوان شرکای عمده تجاری آفریقا بیانگر اهمیت این قاره در چیدمان آینده قدرت بین‌المللی است.
ترکیه با نامیدن سال ۲۰۰۵ میلادی به عنوان "سال آفریقا" و توسعه نفوذ چندبعدی خود در این قاره، تاکنون توانسته است بیشترین سهم تجارت کشور‌های غرب آسیا در آفریقا را از آن خود سازد. دیپلماسی اقتصادی ترکیه-آفریقا، از یکسو این قاره را تبدیل به یکی از مقاصد صادراتی تولیدات صنعتی ترکیه کرده و از سوی دیگر مواد خام و معادن آفریقایی نیاز ترکیه را به ویژه در زمینه انرژی، مرتفع ساخته است به عنوان مثال ۹۰ درصد LNG ترکیه از کشور نیجریه تامین می‌گردد.
استراتژی دولت‌ها برای توسعه دیپلماسی تجاری و ورود به بازار قاره آفریقا در کنار توجه به مزیّت رقابتی محصولات، بی‌تردید منوط به اراده و هماهنگی در سطح کلان است؛ بنابراین تمامی ابزار‌های دولت و بخش خصوصی در جهت توسعه دیپلماسی تجاری می‌بایست فعّال گردند. در ادامه به مواردی از تجمیع توانمندی‌های ترکیه برای توسعه دیپلماسی تجاری در آفریقا اشاره می‌شود.
- در سال ۲۰۲۱ میلادی، ترکیش ایرلاینز که حامل پرچم ترکیه در اقصی نقاط جهان است، به ۶۱ مقصد از ۴۰ کشور اعمّ از سیویل و کارگو، پرواز مستقیم برقرار کرده است. (قاره آفریقا از ۵۵ واحد سیاسی تشکیل شده است.)
- ترکیه در سال ۲۰۰۲ میلادی تنها ۱۲ سفارتخانه در آفریقا داشته که در سال ۲۰۲۲ میلادی با افتتاح سفارت ترکیه در گینه بیسائو، تعداد آن‌ها به ۴۴ مورد افزایش یافته است. تعداد سفارتخانه‌های آفریقایی در ترکیه نیز از ۱۰ مورد در سال ۲۰۰۸ میلادی با افتتاح سفارت سنگال در آنکارا در سال ۲۰۲۲ به ۳۸ مورد ارتقاء یافته است.
- رجب طیب اردوغان در دوران نخست وزیری و ریاست جمهوری خود مجموعاً تعداد ۵۳ سفر به کشور‌های آفریقایی داشته است و در میان رهبرانی که به قاره آفریقا سفر کرده اند، رتبه نخست را دارد.
- سال ۲۰۲۲ میلادی قارّه آفریقا مقصد ۲۱ میلیارد دلار کالای ترک بوده است. براساس آمار مجمع صادرکنندگان ترکیه (TIM) رقم مذکور نسبت به سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۲.۳ درصد رشد حجمی را نشان می‌دهد و مجموعه کشور‌های آفریقایی پس از اروپا و آسیا (با محوریت خاورمیانه)، در جایگاه سوّم تجارت خارجی این کشور قرار گرفته اند.
- نخستین مجمع اقتصادی و تجاری ترکیه-آفریقا در سال ۲۰۱۶ میلادی میزبان ۲۰۰۰ نفر از مقامات و تجار آفریقایی بوده است که به طور متوسّط هر دوسال یکبار برگزار می‌گردد.
- و سرمایه گذاری مستقیم (FDI) ترکیه در آفریقا از ۱۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۰۳ به ۶.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ میلادی رسیده است.
موارد مذکور مهم‌ترین اقدامات اقتصادی-سیاسی ترکیه برای توسعه تبادل تجاری با آفریقا بود. اما بی‌تردید نمی‌توان موارد فوق را تنها عوامل نفوذ ترکیه نامید. در حقیقت آنچه بستر اعتماد و تعامل سازنده ترکیه و آفریقا به ویژه در کشور‌های مسلمان را میسّر ساخته است عبارتند از: اقدامات بشردوستانه، فرهنگی و مذهبی در قالب دیپلماسی عمومی و همکاری فرهنگی. از جمله مصادیق کاربست دیپلماسی عمومی توسّط ترکیه در آفریقا برای خلق ثروت، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- بنیاد معارف ترکیه تا کنون تعداد ۱۷۵ مدرسه در ۲۶ کشور آفریقایی تاسیس کرده است.
- آژانس مشارکت و هماهنگی ترکیه (TIKA) تا کنون ۲۲ دفتر منطقه‌ای در آفریقا تاسیس کرده است.
- دولت ترکیه تا کنون به ۵۰۰۰ دانشجوی آفریقایی بورس تحصیلی اعطاء کرده است.
- احداث بزرگترین مساجد کشور‌های غنا و جیبوتی و اجرای پروژه‌های حفر چاه و تصفیه آب در ۲۵ کشور آفریقایی توسّط بنیاد دیانت ترکیه (TDV)
موارد مذکور از جمله اقدامات و ابتکارات صورت گرفته توسّط ترکیه برای خلق ثروت از طریق توسعه دیپلماسی تجاری در آفریقا است؛ بنابراین قرارگرفتن ترکیه در میان شرکای تجاری آفریقا و رقابت با کشور‌های اروپایی و ایالات متحده که این قارّه را مانند تیول خویش می‌دانند، نتیجه‌ی تحقّق اهداف برنامه‌ای ۲۰ ساله است.
ناظر به هویّت انقلاب اسلامی و سیاست کلان نظام، گسترش روابط چند بعدی با قارّه آفریقا مورد توجّه بوده که در سال‌های اخیر از شدّت و اولویت بیشتری برخوردار گشته است. دولت سیزدهم پس از کشور‌های همسایه، قارّه آفریقا را در اولویت دیپلماسی اقتصادی خود قرار داده، "ستاد آفریقا" نیز از سال ۱۳۹۴ به ریاست معاون اول رئیس جمهور وقت تأسیس شده است که هم اکنون ریاست آن بر عهده معاون اول رئیس دولت سیزدهم می‌باشد. برگزاری کمیسیون‌های مشترک از جمله نهمین کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و زیمبابوه و برگزاری اولین اجلاس همکاری‌های علمی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشور‌های غرب آفریقا (ECOWAS) در سال ۱۴۰۱ نیز نمونه اقداماتی در راستای توسعه دیپلماسی تجاری ایران و آفریقا هستند. بر اساس اعلام معاون اوّل ریاست جمهور و رئیس ستاد آفریقا، حجم تجارت طرفین بالغ بر ۱ میلیارد و ۲۵۷ میلیون دلار برآورد شده و به گفته‌ی سازمان توسعه تجارت تا پایان سال گذشته تعداد ۸ مرکز تجاری ایران در آفریقا فعّال گشته است.
هرچند اقدامات فوق از ملزومات توسعه دیپلماسی تجاری برای حضور در بازار‌های آفریقایی است، اما ابداً کافی نیست. زیرا مهم‌ترین موانع توسعه تجارت جمهوری اسلامی ایران و آفریقا اوّلاً فقدان سازوکار تهاتر و تأمین مالی و ثانیاً معضله‌ی حمل و نقل اعمّ برقراری خطوط منظّم کشتیرانی و هوایی است. طی دوسال اخیر وعده‌ی ایجاد خطوط مستقیم هوایی و برقراری خطوط منظّم کشتیرانی به شرق و غرب آفریقا داده شد، اما تا کنون اقدام عملی صورت نگرفته است. از طرفی تامین مالی در مقیاس کلان و پیش بینی سازوکار تهاتر و تسویه ارزی نیز تاکنون توفیق چندانی نداشته و ظرفیت نهاد‌هایی از جمله بانک ایران و مصر نیز مغفول واقع شده است؛ بنابراین هرچند امروزه ظرفیّت بالای آفریقا و فرصت‌های کم نظیرآن بر صاحبنظران پوشیده نیست، اما چنانچه منطقه‌ای در اولویّت تجارت خارجی قرار می‌گیرد قدم اوّل ایجاد و توسعه زیرساخت تجاری و قدم دوّم استفاده از ابواب مختلف دیپلماسی و بازارگانی بین‌المللی با هدف خلق ثروت ملّی است، الگوی ترکیه در آفریقا می‌تواند مثال خوبی برای تحقّق این مهم باشد.