یکی از معیار‌های انتخاب پیامبران برای رسالت الهی، داشتن روحیه تواضع بوده است.
تواضع و فروتنی از زیبایی‌های رفتاری در اسلام
دیندار عزتمند، دارای نردبانی است به نام فروتنی که از آن بالا می‌رود و بر عزتش می‌افزاید. صفت تواضع، حد وسط تکبر و خواری است. اسلام، تکبر و خواری را برای مؤمنان نمی‌پسندد و آن‌ها را عزیز می‌شمارد.
در مکتب اسلام برای مسلمانان مبنایی قرار داده شده که باعث جذب بسیاری از زیباییها، از جمله تواضع و فروتنی میشود.
امام صادق علیه السلام و امام رضا آن معیار را چنین تبیین می‌کنند: «آنچه برای خود می‌پسندی، برای مردم هم بپسند».
پروردگار وقتی میخواهد گروهی را بستاید و آنان را برتر از دیگران بنامد، به ویژگی تواضع آنان به عنوان نخستین صفت، اشاره می‌کند: این گروه برگزیده در برابر اهل ایمان متواضع اند.
سنایی گوید:
از تواضع بزرگوار شوی ... وز تکبر ذلیل و خوار شوی
تواضع حضرت موسی علیه السلام
تواضع یکی از خصوصیات پیامبران بوده است، حتی پیامبری همانند حضرت موسی علیه السلام که در ناز و نعمت پرورش یافته، و به تعبیری فرعون زاده است، اگر میخواهد به رسالت و پیامبری برسد، باید اهل تواضع حقیقی باشد.
او باید بتواند هشت تا ده سال در خدمت انسانی وارسته همانند شعیب، چوپانی کند! کسی که میخواهد پیام خدا را به مردم برساند، باید در برابر مردم، در اعلی درجه، فروتن باشد. نهایت تواضع در آیه ۱۱۰ سوره کهف (قل إنما أنا بشر مثلکم) خطاب به پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) دیده میشود.
نشانه‌های تواضع
نشانه «تواضع» این است که انسان هر کس را ببیند ابتدا به او سلام کند و در پایین مجلس بنشیند و تظاهر و ریا را ناخوش بدارد و «بحث» و «جدال» را ترک کند و علاقه‌ای به ستایش مردم نداشته باشد.
در روایت‌های اسلامی، به زیبایی‌های رفتاری اهل تواضع اشاره شده است:
۱. اهل رضاست. هرگاه به مجلسی وارد شود، در پایین مجلس می‌نشیند و در خود هیچ احساس کوچکی نمی‌کند؛
۲. اهل سلام است، همان گونه که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) در سلام کردن بر همگان پیشی می‌گرفت.
۳. دوست ندارد او را بر خوبی‌هایش بستایند.
۴. اهل جدل و بحث نیست؛ هرچند حق با او باشد.
۵. قدر و اندازه خویش را می‌شناسد و با پدر و مادر و خویشان مهربان است.
۶ هر آنچه برای خود می‌پسندد، برای دیگران می‌پسندد.
۷. بدی را با خوبی پاسخ میدهد، خشم خود را فرو می‌برد و از اشتباه‌های مردم چشم پوشی می‌کند.
۸. اهل خریدن کالا و حمل کردن آن به خانه برای خانواده است.
۹. کار‌های معمولی و جزئی را خودش انجام می دهد، چون وصله کردن پیراهن و پینه کردن کفش و دوشیدن شیر و با اعضای خانواده بلکه با دیگران هم غذا می شود.
در روایات اسلامی، همچنین بر آثار تواضع اشاره شده است
جلب محبت الهی و رسیدن به عظمت، دوستی و محبت مردم، سلامت و نعمت، گسترش خوبی‌ها و رخت بربستن فخر و تکبر.
داستانی از امام صادق علیه السلام
امام صادق علیه السلام با بعضی یارانش برای تسلیت به خانه یکی از خویشاوندان می‌رفتند.در میان راه، بند کفش حضرت پاره شد، به گونه‌ای که کفش به پا بند نمی‌شد. امام کفش را به دست گرفت و با پای برهنه به راه افتاد. ابن ابی یعفور که از بزرگان صحابه آن حضرت بود، به سرعت کفش خویش را از پا در آورد و به سوی امام آمد تابند را به امام بدهد. حضرت آن را نپذیرفت و فرمود: «اگر سختی برای کسی پیش آید، خود آن شخص از همه به تحمل آن سزاوارتر است. معنا ندارد حادثه‌ای برای یک نفر پیش بیاید و رنج آن بر دوش دیگری بیفتد».
تواضع، اساسا به مردم قدرتمند، باعزت و متمکن بیشتر سفارش شده است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم فرمودند: «برترین مردم در بندگی (خدا) کسی است که در عین بزرگی، فروتنی کند).
تواضع ز گردن فرازان نکوست ... گدا گر تواضع کند خوی اوست
همچنین تواضع چشم پوشی و نادیده گرفتن لغزش‌های دیگران، دانه‌های جلب محبت است و دیگران را خوش بین، وفادار و بامحبت نگاه می‌دارد.
کلام الهی در گوش هر مسلمانی طنین انداز است که: «گذشت کن و به کار پسندیده فرمان ده و از نادانان دوری گزین».
زینت عبادت کنندگان، امام سجاد علیه السلام نیز این گونه به ما آموزش میدهد:
خداوندا، ... مرا ثابت قدم و استوار بدار تا با ناخالصان و دغلها خیرخواهانه برخورد کنم؛ و هرکس از من دوری گزید، به او نیکی کنم و به کسی که مرا محروم کرده، بذل و عطا کنم؛ و با آن که با من قطع رابطه کرده، بپیوندم؛ و از کسی که غیبت مرا کرده است، به خوبی یاد کنم؛ توفیقم ده که نیکی را سپاسگزار باشم و... از بدی، چشم پوشم و درگذرم.
گر عظیم است از فرودستان گناه ... عفو کردن از بزرگان اعظم است
انواع تواضع
چشم پوشی، خطاپوشی، عیب پوشی، کظم غیظ، ایثار و مواسات، آغاز به نیکی، پاسخ بدی به نیکی
چشم پوشی: از زیبایی‌های بسیار مهم اخلاقی گذشت و چشم پوشی از کسی است که از روی نادانی، تعصب، کینه، خشم، حسادت یا تنگ نظری به انسان ستم کرده است. بی تردید هر انسانی در معرض کینه، خشم، حسد و تنگ نظری خویشان، اطرافیان، آشنایان و دیگر مردمان است. اگر بخواهد در مقام انتقام از آنان برآید، ضررش از ستمی که دیده بیشتر است یا باید گناهی، چون گناه ستم کنندگان مرتکب شود تا زخم ستمدیدگی اش بهبود نسبی یابد؛ اما اگر برابر با خواسته حق که انسان را در قرآن کریم به عفو و چشم پوشی فرمان داده، از گناه او درگذرد، هم خشنودی خدای مهربان را جلب کرده، هم به پاداش عظیم حق دست یافته، و هم از ضرر و زیان انتقام که محصول تلخ کینه و خشم است، در امان مانده است. خداوند چشم پوش و می‌فرماید: فاعفوا واصقوا حتى یأتی الله بأمره «گذشت کنید و انتقام گرفتن را واگذارید تا خدا عقوبتش را برای خطاکار بیاورد».
داستانی از چشم پوشی و تواضع در مقابل خطاکار
مردی به پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله وسلم عرضه داشت: «خدمتکاری دارم که گاهی اشتباه می‌کند و زمانی که کاری را به او واگذار می‌کنم، با نقص انجام میدهد و چه بسا کاری را از او میخواهم، ولی انجام نمیدهد. حد و مرز گذشت درباره چنین خدمتکاری چه اندازه است؟» رسول اسلام صلی الله علیه و اله وسلم فرمود: «از طلوع آفتاب تا هنگام غروب، حد و مرز گذشت از خدمتکاری که اشتباه کرده یا سستی ورزیده، هفتاد بار است.
از نظر اسلام، تواضعِ ذلت آمیز و خود را بی مقدار انگاشتن، نکوهیده است. تواضعی مطلوب است که برخاسته از آگاهی، قدرت و احترام باشد و با صلابت و عزت نفس همراه شود. امام علی (ع) در باره ویژگی‌های مؤمنان می‌فرماید: «مؤمن، خویی آرام دارد، به نرمی راه می‌رود، نفس او سخت‌تر از سنگ خارا و خود، خوارتر از عبد است.»
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «خوشا به حال کسانی که برای خدا فروتنی کنند، بدون پستی و کاستی، و نفس خویش را در عین قدرت و توانایی، به خواری وادارند.»
داستانی از تاکید بر تواضع با حفظ کرامت انسانی
امام علی (ع) هنگامی که به سوی کوفه می‌آمد، وارد شهر انبار شد که مردمش ایرانی بودند. کدخدایان و کشاورزان آن جا خرسند شدند که خلیفه محبوبشان از شهر آن‌ها عبور می‌کند، به استقبالش شتافتند. هنگامی که مرکب امام علی (ع) به راه افتاد آنان در جلوی مرکب دویدند. حضرت آن‌ها را طلبید و پرسید: چرا می‌دوید؟ این چه کاری است که می‌کنید؟ گفتند: این یک نوع احترامی است که ما به بزرگان خود می‌کنیم. حضرت فرمود: این کار، شما را در دنیا به رنج می‌اندازد و در آخرت به شقاوت می‌کشاند. از این گونه کار‌ها که پست و خوارتان می‌کند، خودداری کنید.
پس از آن که آن حضرت زمام جامعه اسلامی را به دست گرفت، طی بخش نامه‌ای فرمود: «از بوسه بر خاک و غیر آن و افتادن در پای رکاب و مانند آن که از رفتار مشرکان و از اخلاق جباران، ستم کاران و متکبران است، پرهیز کنید.
تواضع فرزند برای پدر و مادر
از نظر قرآن انسان باید نهایت تواضع در گفتار و کردار را در برابر پدر و مادر خویش داشته باشد و با مهربانی از آنان اطاعت کند و با آنان مخالفت نکند: «واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَة»
در این آیه نیز از تواضع فرزند به «پایین آوردن بال» تعبیر شده که شبیه تعبیر به کار رفته برای بیان تواضع پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است. همان گونه که پدر و مادر در زمان کوچکی ات تو را در پناه خود گرفتند تو نیز مانند پرنده‌ای که جوجه هایش را به خود نزدیک می‌کند، آنان را در پناه خود درآور.
برخی دیگر گفته اند: همان گونه که جوجه بالش را پایین می‌آورد تا عواطف مادرش را برانگیزد و به او غذا دهد، در برابر پدر و مادرت تواضع کن.
در آیه‌ای جبّار بودن از یحیی علیه‌السلام نفی شده است: که برخی مقصود از آن را تواضع یحیی علیه‌السلام برای خدا و پدر و مادر و اطاعت وی از آنان دانسته اند.
همچنین ابراهیم علیه‌السلام پس از آن‌که عمویش آزر او را به سنگسار کردن تهدید کرد به جهت حق پدری که بر وی داشت، با تواضع او را اکرام کرد: «قالَ سَلمٌ عَلَیک...».
قرآن کریم در بیان قصه موسی علیه‌السلام که قصد فراگیری دانش از خضر علیه‌السلام را داشت، تواضع موسی علیه‌السلام را به تصویر کشیده که لزوم تواضع برای عالم از آن برمی آید: «قالَ لَهُ موسی هَل اَتَّبِعُکَ عَلی اَن تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمتَ رُشدا».
بر اساس این آیه و دیگر آیات این داستان، موسی علیه‌السلام نهایت تواضع و ادب را برابر خضر علیه‌السلام مراعات کرد، زیرا او خود را جاهل و خضر علیه‌السلام را عالم دانست و حتی برای پیروی کردن از خضر علیه‌السلام هم از ایشان اجازه خواست و از خضر علیه‌السلام خواست تا وی را ارشاد کند و تنها بخشی از علم او را طلب کرد نه تمام آن را.
آثار دنیایی و اخروی تواضع
۱. مایه سربلندى است؛ رسول خدا (ص) فرمود: «فروتنى جز بر سربلندى بنده نیفزاید، پس تواضع کنید، خدایتان شما را رحمت کند».
حضرت عیسى (ع) فرمود: «خوشا به حال فروتنان در دنیا، آنان در روز رستاخیز از اهل جایگاه‌هاى [بلند عزّت و شرف]هستند».
۲. نردبان ترقّى است؛ امیر مؤمنان على (ع) فرمود: «فروتنى، نردبان شرافت و بزرگى است».
۳. سبب نظم در کار‌ها میشود؛ امام على (ع) فرموده است: «با تواضع، کار‌ها مرتّب میشود».
۴. محبّت آور است؛ چنان‌چه امام علی (ع) فرمود: «میوه فروتنى، مهربانى است»
تواضع، نه تملّق و ذلت
تملّق را که نوعی اظهار کوچکی ذلت آمیز است، نمی‌توان با تواضع یکی دانست. اگر اظهار کوچکی به این حد برسد که آدمی به طمع نان و آب و نام و مقام و یا آرزو‌های نفسانی دیگر، دست به گفتار و رفتاری بزند که شائبه تملّق و مدح صاحبان زر و زور داشته باشد، بدون شک از نظر اسلام، مردود و ناپسند است.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «به صورت ستایش گران چاپلوس، خاک بپاشید.»
بیشتر بخوانید:چرا شکرگزاری اهمیت دارد؟ + نحوه خواندن نماز شکر
تواضع مذموم چه تواضعی است
از نظر اسلام، تواضع در همه جا و در برابر هر کسی، تأیید شده نیست و در مواردی به شدت از آن نهی شده است؛ از جمله:
۱ - تواضع در برابر متکبران: در منابع دینی، انسان‌ها از فروتنی در برابر فردی که خود را بزرگ می‌پندارد و به دیگران به دیده حقارت می‌نگرد، منع شده اند، زیرا از یک سو موجب پستی و ذلت مسلمان است و از سوی دیگر متکبر را بر ادامه عمل ناپسندش تشویق و گمان می‌کند واقعاً لایق احترام دیگران است.
از این رو پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «هر گاه با افراد متواضع رو به رو شدید متواضع باشید، ولی اگر با متکبران مواجه شدید با آنان تکبر ورزید، زیرا این روش، برای آنان خواری و حقارت می‌آورد.»
۲ - تواضع در برابر ثروت مندان: تواضع آن گاه ارزش‌مند است که با انگیزه الهی و پاک صورت گیرد، اما اگر انگیزه‌های مادی از قبیل: مقام، ثروت و قدرت اجتماعی موجب این فروتنی شود، به یک عمل ضد ارزشی مبدّل خواهد شد. امام علی (ع) می‌فرماید: کسی که بر ثروت مندی وارد شود و برای دارایی اش در برابر وی تواضع کند، خداوند دوسوم دینش را می‌برد.».
سخنان حجت الاسلام حسینی قمی درباره تواضع
منابع: راسخون، حوزه، اسلام کوئیست