قدیمی‌ترین اسکناس شناخته شده در ایران، کاغذ یک درهمی چاپ شده در دوره‌ی ایلخانان است که در اواخر قرن هفتم هجری چاپ شد ، اما اسکناس بانک ملی به صورت امروزی نخستین بار در فروردین ۱۳۱۱ هجری خورشیدی در لندن چاپ شد.
به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما ، پول نقش بسیار مهمی در زندگی همه انسان‌ها دارد، ولی شاید کمتر کسی به تاریخچه پیدایش آن فکر کرده باشد. آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید پولی که به دست می‌آورید، چگونه تولید و چاپ می‌شود؟. آیا می‌خواهید بدانید مردم ایران چه زمانی برای اولین‌بار از پول استفاده کردند؟. یا اینکه چه کسی پول را برای اولین بار تولید کرد و چه کسی دستور به چاپ آن داد؟. ممکن است بخواهید فرآیند ساخت این اوراق و سکه‌های ارزشمند را که نقش اساسی در زندگی امروز ما ایفا می‌کنند، بدانید. ما در این مطلب، به تاریخچه چاپ پول در ایران خواهیم پرداخت. بدین منظور، از نقطه اول پیدایش آن در دوران باستان شروع می‌کنیم و به بررسی تغییر و تحولات آن تا زمان حال حاضر می‌پردازیم.
تاریخچه چاپ پول در ایران دوران باستان
تاریخ چاپ پول در کشور ایران به زمان‌های دور باز می‌گردد. از زمان کشف طلا و نقره، بازرگانان شروع به مبادله سکه کردند و سپس پول کاغذی ایجاد شد. پول در آن روز‌ها روی آجر‌های خشک شده، پوست آهو و چرم چاپ می‌شد.
تاریخچه چاپ پول در ایران به حدود ۷۵۰ سال پیش باز می‌گردد. اولین اسکناس ایران در زمان گیخاتو چاپ شد که به دلیل ارتباط گسترده ایران در دوران ایلخانان با چین بود. در زمان گیخاتوخان (ایلخان مغول)، ایران نیز مانند چین، پول کاغذی به نام چاو چاپ می‌کرد. حاکمان مغول سلسله “یوان” چین، دو دهه می‌شد که از پول کاغذی در کشور خود استفاده می‌کردند. ارزش اسمی اسکناس در آن زمان، از نیم تا ۱۰ درهم متغیر بود. علاوه بر چاو، اسکناس‌های دیگری نیز برای مدتی در شهر‌های دیگر ایران مورد استفاده قرار گرفتند و سپس از چرخه خارج شدند. این اسکناس‌ها را «شهر روا» می‌نامیدند که به معنای چیزی بود که در شهر‌ها استفاده می‌شد.
به دستور گیخاتوخان، کار تهیه پول کاغذی به نام چاو در تبریز و در محلی به نام چاوخانه آغاز شد. چهار ماه بعد در سراسر قلمرو این خان، چاو جایگزین سکه‌های طلا و نقره گشت و تبدیل به واحد پول شد. این کار به دستور مغول خان بزرگ که در خان بلیغ پکن زندگی می‌کرد، انجام گردید.
قبل از چاپ اولین اسکناس امروزی توسط بانک شاهنشاهی، نوعی کارت اعتباری به نام بیجک توسط دلالان پول صادر می‌شد. این کارت اعباری در واقع رسید مبلغی بود که دلالان پول از صاحبان بیجک گرفته بودند. اعتبار بیجک به اعتبار فروشنده پولی که آن را صادر کرده بود، بستگی داشت.
تاریخچه چاپ پول در ایران به شکل امروزی
پس از تأسیس بانک شاهنشاهی در سال ۱۸۸۹، (در دوران ناصرالدین شاه قاجار) نخستین سری اسکناس‌های ایرانی به سفارش این بانک در سال ۱۲۶۹ در کشور انگلستان و بوسیله چاپخانه en: bradbury Wilkinson and Company در ارقام ۳٬۲٬۱، ۵، ۱۰، ۲۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی به چاپ رسید. تمامی اسکناس‌ها به استثنا اسکناس هزارتومانی که به عنوان پشتوانه در خزانه بانک نگهداری می‌شد، در چرخه معاملات قرار گرفت.
در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، نمایندگان نخستین مجلس شورای ملی خواستار تأسیس بانک ملی شدند، اما تا سال ۱۳۰۶ بانک کلی به تصویب نرسید تا سرانجام در ۱۷ شهریور ۱۳۰۷ شروع به کار کرد. بانک شاهنشاهی تا سال ۱۳۰۹ شمسی به فعالیت خود ادامه می‌داد و در این سال ایران حق انحصاری نشر اسکناس را به مبلغ ۲۰۰ هزار لیرهٔ انگلیس خریداری کرد و مسئولیت چاپ اسکناس به بانک ملی ایران واگذار شد. با پایان یافتن سلسله قاجار ، ایران در حال گذار به یک سیستم پولی مدرن بود.
در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی اسکناس‌های چاپ‌شدهٔ قبلی از رده خارج شدند و به موجب مادهٔ ۵ قانون اصلاح (قانون واحد و مقیاس پول) حق انحصاری انتشار اسکناس به مدت ۱۰ سال به بانک ملی واگذار شد. از این تاریخ به بعد تعیین نوع طرح و مبلغ، نوع اسکناس و تعداد آن‌ها را بانک ملی تعیین می‌کرد و اسکناس در لندن چاپ می‌شد.
اولین اسکناس بانک ملی در فروردین ۱۳۱۱ چاپ شد. بانک ملی تا سال ۱۳۳۹ اقدام به نشر اسکناس می‌کرد تا اینکه با تأسیس بانک مرکزی، حق نشر اسکناس به بانک مرکزی ایران داده شد و تا کنون ادامه دارد. تا پیش از سال ۱۳۶۲ شمسی، ایران اسکناس مورد نیاز خود را به کشور‌های خارجی (بیشتر انگلستان) سفارش می‌داد. اما از این سال به بعد با تأسیس کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار، رفته‌رفته اسکناس‌ها روی کاغذ ایرانی چاپ شدند. در همان سال‌ها کارخانه چاپ اسکناس توسط بانک مرکزی راه‌اندازی شد و مسئولیت چاپ اسکناس در سال ۱۳۶۷ به کارخانه تولید اسکناس واگذار گردید.
در سال ۱۳۶۷ دو خط تولید دیگر به آن اضافه و سپس تمام پول‌های کاغذی ایران در داخل کشور چاپ شدند. با توجه به واردات کاغذ‌های لازم در سال ۱۳۶۸، ایده احداث کارخانه تولید پول کاغذی موردتوجه قرار گرفت. بهره برداری از پروژه آن در سال ۱۳۷۶ آغاز شد و در نهایت در سال ۱۳۸۱ این پروژه به بهره برداری رسید. هم اکنون نیز تمام مراحل چاپ پول در ایران انجام می‌شود.
اسکناس‌های بعد از انقلاب اسلامی ایران
اگر تا به حال سکه‌های دوران پهلوی را دیده باشید، می‌توانید تفاوت پول قبل و بعد از انقلاب را تشخیص دهید. پس از رحلت امام خمینی (ره)، مجموعه‌ای از اسکناس‌های طراحی شده با تصویر ایشان منتشر شدند. از آن زمان تاکنون هیچ تغییری در آن‌ها اعمال نشده است، فقط برخی تغییرات در پشت اسکناس‌ها اعمال شده‌اند. به عنوان مثال، اگر اسکناس‌های ۵۰۰۰ ریالی و ۵۰۰۰۰ ریالی امروزی را با اسکناس‌های دهه ۹۰ مقایسه کنید، متوجه تغییراتی خواهید شد. از سال ۱۳۸۳ سکه‌های ۵۰ ریالی و ۱۰۰ ریالی و در سال ۱۳۸۷ سکه‌های ۲۵۰ و ۵۰۰ و ۱۰۰ ریالی و در سال ۱۳۸۹ سکه‌های ۲۰۰۰ و ۵۰۰۰ ریالی روانه بازار شدند. تعدادی از آن‌ها در حال حاضر نیز موجود هستند.
کارخانه چاپ پول ایران
کارخانه چاپ پول به ضرابخانه نیز معروف است. ضرابخانه یکی از سازمان‌های امنیتی ایران محسوب می‌شود. شاید نام محله جاده دوشاخ ضرابخانه تهران را شنیده باشید. این مکان از قدیم‌الایام مقر ساخت سکه و چاپ اسکناس بوده و در تاریخچه چاپ پول در ایران مکانی معروف است. از آنجایی که این منطقه امنیتی محسوب می‌شود، ورود به آن کار آسانی نیست. حتی کارکنان این کارخانه با رعایت تمامی پروتکل‌های ایمنی قبل از ورود، تمام وسایل خود را به نگهبانان تحویل می‌دهند. این کارخانه در حال حاضر در پاسداران تهران واقع شده است.
فرآیند چاپ پول کاغذی در ایران
شاید تعجب کنید اگر بدانید که دستگاه‌های چاپ پول در ایران مانند دستگاه‌های چاپ کتاب هستند.
در ابتدا اولین طرح اسکناس‌ها در کامپیوتر ساخته می‌شود. کامپیوتر به دستگاه چاپگر پول متصل خواهد شد و طرح را برای آن ارسال می‌کند. سپس کاغذ‌های مخصوص پول قبل از شروع فرآیند چاپ در دستگاه قرار می‌گیرند. معمولا هر کاغذ می‌تواند شامل ۲۴ قطعه اسکناس باشد؛ بنابراین تعداد اوراق با توجه به نیاز به اسکناس تعیین می‌شود. هر یک از چاپگر‌ها قادر به چاپ ۵۰ هزار قطعه در هر روز هستند. یعنی روزانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار قطعه اسکناس چاپ می‌شود.
شاید متوجه اسکناس‌های طرح‌های جدید شده باشید. اسکناس‌های ۲۰ تومانی، ۱۰ تومانی و ۵۰۰ تومانی قدیمی دیگر چاپ نمی‌شوند و اسکناس نو در بازار موجود است. زمانی که دولت تصمیم به طراحی پول جدید می‌گیرد، طراحان گرافیک و مهندسان آن را با نرم افزار خاصی طراحی می‌کنند و طرح جدید برای چاپخانه ارسال می‌شود. در نهایت، وقتی پول چاپ خواهد شد و پس شروع به گذاشتن آن در قفسه‌های مخصوص می‌کنند. هر قفسه می‌تواند ۱۰ هزار اسکناس را در خود جای دهد. پس از اتمام مراحل چاپ پول، تمامی اسکناس‌ها با خودرو‌های مخصوص به سازمان خزانه‌داری ارسال می‌شوند.
تاریخچه چاپ پول در ایران به شکل امروزی
چه کسی دستور چاپ پول در ایران را می‌دهد؟
بر اساس نیاز بازار، دولت به مجلس دستور چاپ پول می‌دهد. مجلس پس از تایید، دستور آن را به بانک مرکزی و ضرابخانه ابلاغ خواهد کرد. اگر ضرابخانه یا بانک مرکزی مستقل یا بدون دستور سایر سازمان‌ها عمل کنند، تورم و رکود اقتصادی رخ می‌دهد.
جمع‌بندی
در قدیم به جای استفاده از پول، فرآیندی به نام دادوستد وجود داشت. بعد‌ها پول جایگزین دادوستد شد و در معاملات نقش مهمی پیدا کرد. تاریخچه چاپ پول در ایران به زمان ایلخانان و به زمان سلطنت گیخاتوخان مربوط می‌شود. در آن زمان اسکناس که چاو نامیده می‌شد، برای اولین‌بار در شهر تبریز در مکانی به نام چاوخانه چاپ شد. در سال ۱۸۸۹ ایران شروع به استفاده از اسکناس به شکل امروزی کرد. ابتدا بانک ملی اسکناس مورد نیاز را چاپ می‌کرد. پس از تاسیس بانک مرکزی، حق چاپ اسکناس بر عهده این بانک قرار گرفت. اکنون نیز اسکناس مورد نیاز را بانک مرکزی چاپ می‌کند.
تا قبل از سال ۱۳۶۲ ایران اسکناس‌های خود را به کشور‌های خارجی مانند انگلستان سفارش می‌داد. اما در حال حاضر در این زمینه به خودکفایی رسیده است.