نقالی یک نوع هنر نمایشی و از اصیل‌ترین هنرهای نمایشی ایرانی است که از دوران باستان وجود داشته است و در قرن یازدهم به اوج شکوفایی رسید.
نقالی چیست و نقال کیست؟
نقالی کلمه‌ای مأخوذ از نقل است و به نقل یا بازگو کردن داستان گفته می‌شود. برخی به نقالی پرده‌خوانی نیز می‌گویند، چراکه نقال برای افسانه‌سرایی به تصاویر مرتبط با داستان که روی پرده‌های بزرگ رسم شده‌اند، اشاره می‌کند. متن نقالی می‌تواند شعر یا نثر باشد. در اکثر موارد داستانهای شاهنامه و داستانهای پهلوانان ایرانی و عیاران همچون پوریای ولی موضوع نقالی هستند و در بعضی موارد وقایع مذهبی همچون داستان عاشورا پرده‌خوانی می‌شود. نقالی‌ها اکثراً داستانهای دنباله‌دار هستند، یعنی نقالی در یک جلسه به اتمام نمی‌‌رسد و مخاطب مشتاق، روزهای مختلف برای شنیدن داستان مراجعه می‌کند.
نقال شخصی است که این داستان را تعریف می‌کند و به توانایی‌های خاصی نیاز دارد. به عنوان مثال باید بتواند متن‌ها و شعرهای طولانی را حفظ کند و به خاطر بسپارد.
مضمون نقل‌های نقال بیشتر پیرامون داستان شاهان و پهلوانان ایران زمین است.
نقال شعر یا نثرها را با حرکات و اشارات و گاهی به همراه موسیقی و توصیف کتیبه‌ها و نقاشی‌ها بازگو می‌کند. نقال به استعداد قابل توجهی برای حفظ اشعار و متن‌ها و همچنین توانایی بداهه‌گویی و مهارت سخنرانی نیاز دارد. لباس نقال، لباسی ساده‌است و گاهی به همراه کلاه باستانی یا کت‌های زرهی در طول اجرای برنامه برای بازگو کردن صحنه‌های نبرد است.
نقال به عنوان نگهبان فرهنگ عامیانه، داستانهای حماسی و قومی و موسیقی فولکلور ایران شناخته می‌شود. نقال‌ها پیش‌تر در قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های تاریخی مانند کاروانسراها به اجرا برنامه می‌پرداختند.
در عصر رونق قهوه خانه از اوایل قرن یازدهم تا نخستین دهه های قرن چهاردهم شمار بزرگی از نقالان به این نهاد روی آوردند و آن را پایگاه نقالی و شاهنامه خوانی کردند. در این دوره قهوه خانه نهاد فعالی در انتقال فرهنگ و ادب کهن ملی و مذهبی ایران به توده مردم به شمار می‌رفت و در آموزش آداب زندگی گذشتگان اخلاق و منش پهلوانان و جوانمردان به افرادی که به قهوه خانه می‌رفتند نقش مهمی داشت.
نقالان را بر حسب نوع داستان‌هایی که می‌گفتند چیرگی و تسلط‌شان به نقالی به سه دسته تقسیم کردند:
نخست شاهنامه خوانان یا نقالانی که فقط به نقل داستانهای حماسی شاهنامه می‌پرداختند دوم نقالانی که در نقل داستانهای تاریخی و افسانه‌ای مانند اسکندرنامه مهارت داشتند و سوم مذهبی خوانانی که داستانهای دینی مذهبی مانند حمزه‌نامه و حیدرنامه می‌خواندند.
همچنین مهارت سخنرانی و بی‌وقفه سخن گفتن داشته باشد. از دیگر خصوصیات لازم برای نقال این است که با دستگاه‌های موسیقی آشنا باشد و فی‌البداهه با آهنگ خاص سخن بگوید و به صدای خود فراز و فرود بدهد چنانچه مخاطب را به شوق و هیجان وادارد و شنیدن نقالی را برای او جذاب سازد.
از دیگر ویژگی‌های نقال لباس سنتی او و داشتن چوب دستی برای اشاره به تصاویر پرده‌های نقاشی است. و در پایان نقال برای حرکات تیز و سریع و به کار بردن عصا و نیزه نیاز به آمادگی بدنی و اندام ورزیده دارد.
تاریخچه نقالی
با ورود اسلام داستانهای گذشته هرچند کمرنگ‌تر اما همچنان جایگاه خود را حفظ کردند و نوع داستانهای دیگری نیز وارد نقل‌ها شد. در آن دوره فضاها و معابر عمومی مانند میدان‌ها، سر گذرها، چهارسوق‌های بازار، سراها، کاروانسراها، حتی صحن مسجدها، زیارتگاه‌ها و تکیه‌ها مکان‌های قصه‌گویی بودند.
اوج شکوفایی این هنر و ارج نهادن به آن دوره صفویه بود. در زمان صفویه با گشوده شدن قهوه‌خانه‌ها این هنر در میان افرادی که به آن محل می‌آمدند رواج یافت. شاهان صفوی به دلیل علاقه به تصویرگری، نگارگری و نمایش به این هنر بها دادند. پرده‌های فراوانی در قهوه‌خانه‌ها نصب شد و نقالان زیادی پرورش یافت که از آنها حمایت می‌شد. دوره‌های بعد با رونق گرفتن تعزیه‌خوانی از رونق نقالی کاسته شد اما همچنان در گوشه و کنار در میان عامه مردم خصوصاً کسانی که به کاروانسراها و قهوه‌خانه‌ها مراجعه می‌کردند، طرفدارانی داشت.
در سال‌های گذشته استقبال از این هنر ایرانی کاهش یافته است و هواداران آن کمتر از چند دهه پیش از آن شده‌اند، چراکه نقالی در فضاهایی مانند قهوه‌خانه‌ها و کاروانسراها بوجود آمد و اکنون آن فضاها وجود ندارند. با وجود همه این‌ها دستگاه‌های مرتبط چون میراث فرهنگی و خانه تئاتر بایستی در بازگرداندن جایگاه اصلی نقالی کوشش کنند، چراکه نقال‌ها فرهنگ عامیانه را حفظ کرده و داستانهای حماسی، قومی و فولکلور را سینه به سینه نقل و محافظت کرده و می‌کنند. اینکه شاهنامه و اساطیر پیشینیان در طول زمان حفظ شده و به ما رسیده است، مدیون نقالان است.
ثبت نقالی ایران در یونسکو
لازم به ذکر است نقالی با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، بنیاد فردوسی، خانه تئاتر و مرکز هنرهای نمایشی کشور ایران در تاریخ ۲۷ نوامبر ۲۰۱۱ در ششمین اجلاس میراث معنوی ناملموس یونسکو به ثبت جهانی رسید. با مطالعه ادامه مطلب به صورت کامل با نقالی آشنا خواهید شد.
شخصی که می‌خواهد نقالی کند و نقال شود، در قدم اول باید به این کار علاقه داشته باشد. اگر شما به نقالی علاقه‌مند هستید، بدانید داشتن استعدادهای خاص این هنر همچون حافظه قوی، تغییر صدا و چابکی در رفتار از پیشنیازهای نقال شدن هستند. در مرحله بعد اشعار و متونی را که به اجرای آنها علاقه دارید، انتخاب کنید و این متون را کامل حفظ کنید. آنقدر این متن‌ها را بخوانید تا ملکه ذهنتان شوند.
بیشتر بخوانید: ثبت جهانی سوزن دوزی ترکمن
اگر می‌خواهید یک نقال خوب شوید در جلسات نقالی استادان شرکت کرده و یا فیلم‌های آنها را تماشا کنید تا به‌خوبی با ریزه‌کاری‌های این هنر، حالات تکان دادن دست‌ها، تغییر صدا و… آشنا شوید. اگر قصد دارید در نقالی خود از موسیقی استفاده کنید، لحن و کلام خود را با فراز و فرود آهنگ هماهنگ و همگام سازید. بدون موسیقی نیز باید آنقدر به صدای خود جاذبه و کشش بدهید که حوصله مخاطب سرنرود و خسته نشود. داستان را زنجیروار بگویید و تنها در جایی که می‌دانید برای این مخاطب جاذبه وجود دارد که در فرصتی دیگر به ادامه نقالی گوش کند، داستان را قطع کنید.
از دیدگاه اول و لحاظ شیوه‌ی کار نقل، نقالی به سه دسته تقسیم می‌شود:
۱. نقل منظومه‌ای که هرآنچه نقال به زبان می‌آورد شعر است و اکثراً نیز شعرهای شاهنامه هستند.
۲. نقل روایتی که به صورت کلام ساده روایت می‌شود و نسبت به شعر ساده‌تر است.
۳. نقل تلفیقی که از هر دو نوع شعر و نثر در آن استفاده می‌شود.
از دیگر نقطه نظر، نقالی بر اساس مضمون و محتوای آن تقسیم‌بندی می‌شود. انواع مختلف نقالی از این منظر عبارتند از:
۱. نقل حماسی ملی و اساطیری کهن سرزمین ایران که داستان پهلوانی‌ها در آن جای دارد و شاهنامه، اسکندرنامه، بانوگشسب نامه، بهمن نامه و گرشاسب نامه کتاب‌های مورد استفاده در این نوع نقالی هستند.
۲. نقل حماسی مذهبی که شامل داستانهای مذهبی و روایات منسوب به امامان مانند نبرد‌های حضرت امیرالمومنین (ع) و حمزه سیدالشهدا، وقایع عاشورا و… از کتاب‌هایی همچون خاوران‌نامه، مختارنامه و حمله حیدری می‌شود.
۳. نقل حکایات اخلاقی که در آن داستانهای مثنوی معنوی و دیگر داستانهای افراد معروف و غیرمعروف عامه همچون داستان لنبک آب فروش، چهاردرویش و… گفته می‌شود.
۴. نقل عاشقانه که از گذشته‌های دور طرفداران بسیار داشته است و قصه‌های عاشقانه لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و… خصوصا سروده‌های نظامی را می‌توان نام برد.منبع1 :ویکی پدیا ، منبع 2 : سایت ستاره