غار ده‌شیخ یکی از غار‌ها و دیدنی‌های استان کهگیلویه و بویراحمد است که در ۵۱ کیلومتری شهر یاسوج مرکز این استان قرار دارد.
این غار، با هفت گالری و مسیر‌های مختلف چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.
غار ده‌شیخ در طی قرن‌های متمادی ناشناخته مانده بود تا این که در یکی از روز‌های زمستان سال ۸۹، چوپانی از اهالی ده‌شیخ در حالی که به دنبال گله‌اش بود، متوجه این غار شد و تاکنون سه مرحله اکتشاف توسط محققان و غارشناسان انجام شده است.
براساس بررسی‌های زمین‌شناسی، شکل‌گیری این غار مربوط به دوره دوم زمین‌شناسی بوده و ده‌شیخ یک غار آهکی کاملا طبیعی است. در طی سالیان طولانی، براثر ریزش نزولات جوی، حفره‌هایی در غار ایجاد شده و آب درون حفره‌ها به بیرون راه یافته و به این ترتیب موجب ایجاد قندیل‌ها و دالان‌های شگفت‌انگیز شده است.
غار ده‌شیخ یکی از شگفت‌انگیزترین غار‌های شناخته شده در کشور است، به طوری که به آن لقب علی‌صدر ۲ داده‌اند.
از عجایب این غار، گرم بودن آن در زمستان و سردی هوای درون آن در تابستان است.
گرمای اسرارآمیز زمستان‌ها و خنکای دل‌انگیز تابستان این غار، معمایی است که هنوز پاسخی برای آن وجود ندارد.
دهانه این غار در ارتفاع ۱۶۷۰ متری از سطح دریا واقع شده و بسیار تنگ و باریک است، به طوری که باید مسیر ابتدای غار را که در حدود ۵ تا ۶ متر را به صورت نشسته طی نمود.
دهانه غار ده‌شیخ درست روبه روی قله قاش مستان، دنا قرار گرفته است. ارتفاع این غار در برخی مناطق تا هفت متر هم می‌رسد و در دالان‌های مختلف غار، قندیل‌های آهکی گوناگون با زیبایی خاصی شکل گرفته‌اند.
بر اثر ریزش نزولات جوی در طی سال‌ها حفره‌هایی ایجاد شده و آب درون حفره‌ها به بیرون خارج می‌شود که موجب شکل‌گیری این قندیل‌های زیبا شده است.
آب موجود در حفره‌ها خشک شده و با توجه به سست بودن نوع جنس سنگ کوه که به صورت آهکی بوده از طریق آبچکان‌ها املاح را به درون دالان‌ها هدایت می‌کند و طی قرن‌ها قندیل‌های بسیار بزرگ و دالان‌های بی‌نظیری را به وجود آورده است.
ریزش قطرات آب از قندیل‌ها، زیبایی و جلای خاصی به بدنه غار داده است، کارشناسان ریزش آب را نشان از آن می‌دانند که این قندیل‌ها در حال رشد بوده و این غار یک فضای زنده است که در طی قرن‌های متمادی رشد کرده و همچنان به این روند ادامه می‌دهد. ستون‌های این غار از یک تا ۱۵ متر ارتفاع دارند.
غار ده‌شیخ یکی از حدود ۶۰۰ غاری شناسایی شده در کشور است و از جا‌های دیدنی پاتاوه محسوب می‌شود.
به لحاظ وسعت و عمق تاکنون رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.
براساس مطالعات عمق غار بیش از ۶ کیلومتر تخمین زده می‌شود و به دلیل همین وسعت، هنوز بخش‌ها و دالان‌هایی از آن شناسایی یا باز نشده است.
این غار از جمله غار‌هایی است که طی بررسی باستان‌شناسی مشخص شد بقایای انسانی، حیوانی و سفال در این غار نشان از رواج زندگی انسان‌هایی از دوران ظهور اسلام را داشته است.
سفال‌ها و استخوان‌های کشف شده در این غار ۱۳۵ میلیون سال قدمت دارند که نشان می‌دهد در مقطعی از تاریخ، برخی از انسان‌ها این غار عظیم را برای زندگی انتخاب کرده بودند.
هر چند قدمت این سفال‌ها هنوز به درستی مشخص نشده است، اما برخی کارشناسان قدمت آن‌ها را به قبل از ظهور اسلام نسبت می‌دهند.
طبق بررسی‌های باستان‌شناسی نوع سفال‌ها، مربوط به دوره هخامنشی و ساسانی است.
ضمن آن که تنوع سفال‌ها در غار ده‌شیخ نشانگر قدمت تاریخی این غار است.
نبود هیچ‌گونه نقاشی بر روی دیواره‌های غار نشان می‌دهد که این مکان در طی قرن‌ها دست‌نخورده و ناشناخته باقی مانده است.
در کف غار آثاری از زیست انسان مشاهده شده که نشانگر استفاده انسان در قبل از اسلام از این غار بوده است.
ابوطالب ابطحی، غارنورد ایرانی با اشاره به وجود حوضچه‌های بزرگ و کوچک آبی در این غار، گفت: این حوضچه‌ها به شکلی حیرت‌آور توسط دالان‌های باریک به هم متصل می‌شوند.
در برخی از دالان‌های غار ده‌شیخ نیز حشرات، پرندگان و جانوران زیادی به ویژه خفاش، موش و انواع بندپایان از جمله حشرات، عنکبوت، صد پا و سوسک پیدا می‌شود.
وجه تسمیه
غارنوردان این غار را به دلیل قرار گرفتن در همسایگی و بالادست روستای ده‌شیخ، به نام روستا نامگذاری کرده‌اند. این غار در فاصله دو کیلومتری این روستا قرار دارد که با جاده خاکی به این روستا متصل می‌شود.
ظرفیت‌های گردشگری
طرح ساخت جاده دسترسی به غار، رستوران، آلاچیق و سکوی نشیمن توسط سرمایه‌گذار بخش خصوصی اجرا شده است و مورد توجه و علاقه طبیعت‌گردان نیز قرار گرفته، اما همچنان سرشار از رمز و راز‌هایی است که باید باستان‌شناسان و زمین‌شناسان همچنان روی آن کار کنند.
این غار ۷ تالار اصلی و شش ورودی و خروجی دارد که با پناهگاه‌های صخره‌ای استتار شده و با نظر سرمایه‌گذار، در حال حاضر از ورودی شرقی غار استفاده می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد درباره این غار گفت: کار‌های مقدماتی و معرفی این اثر شگفت‌انگیز و تاریخی برای ثبت در آثار ملی انجام شده است. غار ده‌شیخ به عنوان سومین اثر طبیعی استان کهگیلویه و بویراحمد در انتظار ثبت ملی است.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد سه غار گردشگری به نام‌های نزل، نول و ده شیخ در این استان شناسایی شده و ثبت این غار‌ها به دلیل داشتن قابلیت گردشگری بالا در برنامه کاری کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی قرار گرفته است همچنین جذابیت‌های این غار در حد آثار طبیعی جهانی است و می‌تواند ظرفیت مهمی برای رونق گردشگری استان و حتی جنوب کشور باشد.
شهر تاریخی پاتاوه مرکز بخش ۳۰ هزار نفری پاتاوه از توابع شهرستان دنا از جاذبه‌های بدیعی برخوردار است.
برای دسترسی به این جاذبه شگفت‌انگیز باید ابتدا به شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد سفر کنید، بعد از سفر به یاسوج و طی کردن مسافتی حدود ۴۵ کیلومتر به بخش پاتاوه شهرستان دنا می‌رسید تا پس از آن با گذر از مناظر طبیعی و پل تاریخی پاتاوه به دنیای اسرارآمیز یکی از زیباترین غار‌های ناشناخته ایران قدم بگذارید.