شب یلدا طولانی‌ترین شب سال و یکی از جشن‌های مهم ایرانیان عهد باستان تاکنون است.
یلدا دراز‌ترین شب سال، شب اول برج جدی، شب چله بزرگ زمستان، واژه سُریانی و به معنای میلاد است.
(فرهنگ معین، محمد معین، دو جلد، تهران، آدنا، کتاب راه نو ۱۳۸۱، ص ۲۱۴۵)
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم دوران باستان که با دانش نجوم آشنایی داشتند، یلدا را شب زایش خورشید نامیده و آغاز سال قرار دادند و روز پس از آن را خورروز یا روز خورشید و دی‌گان می‌خواندند و آن روز به استراحت میپرداختند.
(برگرفته از: کتاب آثارالباقیه نوشتۀ ابوریحان بیرونی، مترجم اکبر دانا سرشت، تهران، انتشارات امیر کبیر ۱۳۸۶)
شب یلدا در عهد باستان به عنوان سنتی دیرین
شب یلدا را شب چلّه هم میگویند، زیرا از فردای آن، چله‌ی بزرگ که چهل روز به طول می‌انجامد آغاز می‌شود. برخی نوشته اند روز که در ایران باستان هنگام کشت و کار بود، آفریده‌ی فردا محسوب می‌شد و شب که تاریک و پر اسرار و حتی ساکت بود و در آن، شبیخون ها، دزدی‌ها و کشتار انجام می‌شد آفریده اهریمن بود؛ بنابراین ایرانیان برای این که شب را بی آزار سازند، آتش می‌افروختند تا هم خانه روشن باشد و هم به خاطر نیروی اورمزدی، دیوان، پریان و جادوگران از خانه رخت بربندند. چه بر این باور بودند که خانه‌ای که در آن آتش وجود دارد اینان نمی‌توانند راه یابند. به همین دلیل شخصی مسئول روشن نگاه داشتن آتش بود که او را آتروپات می‌گفتند. (جشن یلدا، جمشید صداقت کیش، ناشر انتشارات خجسته، سال چاپ ۱۳۹۰).
اما علت نامگذاری شب یلدا به شب چله چیست؟ چله به دو موقعیت تاریخ شماری میگویند که یکی به ۶۰ روز ابتدای تابستان و دیگری به ۶۰ روز آغاز زمستان میگویند. چله مخفف چهله است به معنی چهل روز. هر یک از ۶۰ روز ذکر شده به دو بخش ۴۰ و ۲۰ روز تقسیم میشوند؛ که به ۴۰ روز ابتدایی چله بزرگ گویند و ۲۰ روز دیگر را چله کوچک می‌نامند.
یلدا درمنطقه
در دهه‌های نه چندان دور مردم در شب نشینی‌های شب یلدا شاهنامه خوانی، شعر خوانی فال حافظ و خاطره گویی را در برنامه‌های خود داشتند.
اما امروزه شاهنامه خوانی فال حافظ در شب‌های یلدای شهروندان آبادانی و خرمشهری کمتر به چشم می‌خورد و گفت و شنود‌های روزمره و خوش و بش‌های فامیلی جایگزین شاهنامه خوانی‌های مرسوم پیشین شده است.
اهمیت شب یلدا
در دورانی که فضای مجازی بیشترین وقت افراد را به خود اختصاص داده و بسیاری از جوانان را از آداب و رسوم ملی خود دور کرده است، شب یلدا فرصت مناسبی است تا همگان بویژه جوانان توسط بزرگان فامیل با آموزه‌های دینی و ملی خود آشنا شوند.
شب یلدا رسمی برای فراغت از مشغله‌های روزانه و فرصتی برای گپ و گفت و دید و بازدید آشنایان و بزرگان فامیل و تجدید خاطره‌ها و ابراز محبت به عزیزان و نیز تحکیم روابط عاطفی بین خویشاوندان است، اما علاوه بر آن باید گفت که اهمیت شب یلدا به همین امر محدود نمی‌شود در واقع باید گفت که در شب یلدا خویشاوندان و بزرگان با اجتماع در کنار یکدیگر تجربیات و عبرت‌های با ارزش خود را به نسل جوان انتقال می‌دهند. گفتن خاطره ها، داستان ها، حوادث و اتفاقات در جمع فامیل راهکاری موثر برای انتقال تجربیات، رسم و رسومات، آداب، فرهنگ و سنن خانوادگی و بومی به جوانان است.
نویسنده: شاپور زبردست