به گزارش
سرویس وبگردی سازمان صدا وسیما، همگام با پیشرفت روزنامه نگاری در قرن بیستم، بر اهمیت مصاحبه افزوده شد. البته هنوز روزنامه‌نگاران در نقش مشاهده کننده و ثبت کننده وقایع حضور دارند و از رویداد‌های گوناگون خبر تهیه می‌کنند.
در هر حوزه مطبوعات، مصاحبه راهی برای جلب توجه افراد به اخبار و رویداد‌ها است. مصاحبه با مشاهیر در مورد زندگی شان سبب ارضای حس کنجکاوی خوانندگان می‌شود. علاوه بر این، مصاحبه ابزاری است که روزنامه نگار به واسطه آن به جمع آوری اطلاعات می‌پردازد. مصاحبه با متخصصان و افراد برجسته بر درجه اعتبار و اهمیت نوشته می‌افزاید. مصاحبه با افرادی که در بطن یک حادثه حضور داشته اند، مانند شاهدان عینی یک تصادف دلخراش یا نجات یافتگان یک سانحه، مطلب را از یک گزارش صرف فراتر می‌برد.
مصاحبه کننده در هر نشریه معمولاً یکی از اعضای پر تحرک تحریریه است. او باید بتواند در هر وضعیت دشوار و غیر عادی ارتباط خود را با مصاحبه شونده برقرار سازد، پیشینه و ملاحظات یک رویداد را بداند یا به دست آورد، حجم اطلاع و ارتباط مصاحبه شونده را ارزیابی کند و فوراً در ذهن خود از اطلاعات (که ممکن است خود مصاحبه شونده به دست داده باشد) و مجهولات (که به انگیزه یافتن پاسخی به آن‌ها مصاحبه می‌کند) چشم اندازی نو بیابد و تصمیم بگیرد که در هر لحظه چه سؤالی را باید مطرح کرد.
مصاحبه کننده در مَثَل و در حرفه خود به نوازنده‌ای چیره دست می‌ماند، نوازنده‌ای که خوب آموزش دیده است و به قدر کافی تجربه دارد. کسی که می‌داند باید بر کدام نقطه از سیم انگشت گذاشت و کدام نقطه از همان سیم را زخمه زد. می‌داند که توالی نوا‌ها چه نغمه‌ای را می‌سازد و ارزش نوا و سکوت چیست.
بیشتر بخوانید:
اگر روزنامه نگاری را یک فن بدانیم، بی تردید باید از مصاحبه به عنوان یک هنر یاد کنیم. مصاحبه هنری است که مهارت‌های جانبی زیادی نیاز دارد. آموختن شیوه مصاحبه مانند تمرین رانندگی است؛ هر دو در ابتدا شاید دشوار به نظر برسند، اما با تمرین و ممارست آسان می‌شوند. مصاحبه مهارتی است که به تدریج ارتقاء می‌یابد. پیشرفت این مهارت به کودکی می‌ماند که ابتدا باید چهار دست و پا کند تا بعد‌ها بتواند راه برود، بدود و بازی کند. اگر قصد دارید مصاحبه کردن را به خوبی فرا بگیرید، باید آن را اصولی شروع کرد که در ادامه سعی می‌شود اصول اولیه انجام یک مصاحبه مطبوعاتی ارایه شود.
مصاحبه (INTERVIEW) چیست؟
مصاحبه پرسش و پاسخی است میان دو یا چند نفر به منظور انتقال یک پیام خبری یا غیر خبری تحت تأثیر عوامل درون سازمانی و برون سازمانی صورت می‌گیرد که هدف اصلی آن مخاطب است.
ارکان مصاحبه:
۱- مصاحبه کننده
۲- مصاحبه شونده
۳- موضوع
۴- هدف
۵- رسانه
۶- مخاطب
چرا مصاحبه می‌کنیم؟
- برای کسب خبر.
- شناخت مصاحبه شونده (خاص – عام).
- آشنایی مخاطب با یک رویداد یا یک شخص.
- رفع ابهام.
- ایجاد ارتباط میان مردم (مخاطب) و مصاحبه شونده.
- بزرگ کردن موضوع یا مطرح کردن یک خبر.
- کوچک کردن موضوع یا تحقیر یک فرد.
- مخاطب یابی و مخاطب سازی.
- ایجاد فضا، جو و موقعیت ویژه و جریان دادن به افکار عمومی.
- مستند کردن اخبار.
- آشنایی با مصاحبه شونده.
- تأمین منابع و امنیت ملی.
در هر حال، هدف اصلی مصاحبه مخاطب است، نه مصاحبه شونده.
ویژگی‌های مصاحبه کننده (INTERVIEWER)
۱- کسی که شم خبری دارد.
۲- دارای ذوق و قریحه و استعداد نویسندگی است.
۳- کنجکاو و نکته سنج است.
۴- توانایی جوشش و در آمیختگی با طبقات و اقشار مختلف را دارد.
۵- سریع الانتقال است و قدرت تفکر و تصیم گیری دارد.
۶- صبور و بردبار است.
۷- دارای اطلاعات، دانش، بصیرت و هوشمندی است.
۸- پایبند به اصول اخلاق حرفه‌ای است.
۹- چالاک و ریسک پذیر است.
۱۰- غرور و تکبر ندارد و گزافه گو نیست.
۱۱- متعصب نیست.
۱۲- حافظه خوبی دارد.
۱۳- خوب حرف می‌زند و خوب تحلیل می‌کند.
ویژگی‌های مصاحبه شونده (INTERVIEWEE)
۱- کسی که می‌خواهد مصاحبه را به نفع خود پایان دهد.
۲- دارای اطلاعات لازم در مورد موضوع مورد بحث است یا ادعا می‌کند که اطلاعات دارد.
۳- علاقه‌مند به تحقیر خود نیست و به هیچ وجه نمی‌خواهد او را کسی بدانیم که دانش او در قبال موضوع کم است.
۴- مصاحبه شونده اگر در شرایطی قرار گیرد که ناچار به ارایه اطلاعات شود و موقعیت او تضعیف شود، سعی می‌کند در برابر پرسش‌ها گارد گرفته و مسیر مصاحبه را تغییر دهد.
مراحل انجام یک مصاحبه ۱- تعیین موضوع.
۲- مطالعه و شناخت موضوع.
۳- شناخت جایگاه حقوقی و اجتماعی مصاحبه شونده و شناخت شخصیت مصاحبه شونده.
۴- طراحی و تعیین پرسش ها.
۵- گرفتن وعده مصاحبه.
موضوع در مصاحبه
۱- موضوع، کسب خبر از نهاد یا اجزایی است که منبع خبر محسوب می‌شوند.
۲- موضوع، جمع آوری اطلاعات تکمیلی در موردی است که قبلا عنوان شده یا اتفاق افتاده است.
۳- موضوع، شخص یا اشخاصی هستند که شناخت آنان برای مخاطب مفید است.
راه‌های دستیابی به موضوع مصاحبه
۱- آرشیو سازمان‌ها و پرونده آن‌ها
۲- کار با شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی
۳- آرشیو‌های روزنامه‌ها
۴- اینترنت
۵- رادیو و تلویزیون
۶- کسب اطلاعات و به دست آوردن نظر کارشناسان و صاحب نظران و ...
دانستن هدف از مصاحبه پیش از گفت و گوروزنامه نگار معمولاً پیش از طرح پرسش از منبع یا مصاحبه شونده، هدف اساسی و پایه‌ای دریافت اطلاعات از او را بررسی می‌کند. او پیش از طرح پرسش، طرحی کلی از کاربرد آن گفتگو، در خبر یا گزارش را می‌سنجد تا بداند آن اطلاعات حاصل گفتگو را در کجای مجموعه خبر یا گزارش باید جای داد.
در جریان گفتگو نیز، همچنان باید در همان اندیشه کاربرد اطلاعات در نوشتار خود باشد و بیندیشد که این حرف و اطلاعات تازه چگونه نوشتار را شکل یا تغییر می‌دهد. مهمتر این که خبرنگار بهتر است پیش از مصاحبه یا در جریان مصاحبه، مستقیم به کمبود‌ها و نیاز‌های خود یا گزارش خود فکر کند که اکنون آن مصاحبه، باید آن کمبود‌ها را تأمین کند.
عیبی ندارد که این کمبود‌ها را روزنامه نگار در حاشیه دفتر خود یا در صفحه طرح یادداشت کند. این کار جدا از این که موجب می‌شود خبرنگار پرسش‌های روشن و دقیقی را طرح کند، او را از مراجعه دوباره برای طرح مجدد پرسش‌ها و کسب اطلاعات لازم در مراجعه‌های بعدی بی نیاز می‌سازد. گاهی این مراجعه مجدد، غیرممکن می‌شود و خبرنگار بدون اطلاعات آن مجبور می‌شود، مطلب را بنویسد.
مکالمه مصاحبه نیست در مکالمه می‌توان موضوع واحد، متعدد یا حتی گم شدگی موضوع داشت، اما در مصاحبه موضوع واحد است و هدف معین و مشخص است. برای مکالمه، رسانه و مخاطب وجود ندارد، در حالی که در مصاحبه برعکس است.
مطالعه کافی و گسترده پیش از مصاحبه روزنامه نگار نباید از این پروا کند که خود را بی اطلاع نشان دهد (بی اطلاع نشان دادن با بی اطلاع بودن تفاوت دارد)، اما درست نیست که به بی اطلاعی خود بنازد.
پیش از مصاحبه با فرد- یا اشخاص- روزنامه نگار بهتر است در مورد مصاحبه شوندگان و موضوع مصاحبه، مطالعه و تحقیق کند، همچنین در مورد هر آنچه به مصاحبه شونده و موضوع ارتباط دارد. این کار، از بی خبری خبرنگار که ممکن است موجب به اشتباه افتادن و گمراهی او شود، جلوگیری می‌کند.
ویژگی‌های پرسش در مصاحبه
۱- پرسش باید به طور مستقیم یا غیر مستقیم مصاحبه شونده را به هدف نزدیک کند، یعنی پرسش معطوف به هدف باشد.
۲- پرسش باید صریح و واضح باشد.
۳- شأن و منزلت مصاحبه شونده را رعایت کند.
۴- فاقد تعارف و القاب بی مورد باشد.
۵- پرسش نباید به طور کلی در قالب بازپرسی و یا گفت و گویی صمیمانه و خودمانی باشد.
۶- پرسش‌ها باید از یک نظم منطقی پیروی کند.
۷- پرسش نباید به گونه‌ای طراحی شود که پاسخ یک کلمه‌ای باشد. (بله یا خیر)
۸- پرسش نباید مرکب باشد، زیرا ممکن است فقط بخشی از آن مورد توجه پرسش شونده قرار گیرد و بخش دیگر فراموش شود.
۹- پرسش باید بیانگر تسلط مصاحبه کننده بر موضوع باشد.
۱۰- پرسش باید طوری طراحی شود که پرسش شونده، چاره‌ای جز پاسخ صریح و مستقیم نداشته باشد.
انواع پرسش در مصاحبه
در نحوه تنظیم پرسش‌ها هدف از مصاحبه در نظر گرفته می‌شود:
۱- کلی: اگر هدف از مصاحبه، گرفتن پاسخ‌های کلی است.
۲- جزیی: اگر هدف کسب اطلاع از جزییات است.
ویژگی‌های پرسش‌های کلی
۱- جواب کلی دارد.
۲- معمولاً مدت مصاحبه را طولانی می‌کند.
۳- فضای حاکم بر مصاحبه صمیمانه است، چون مصاحبه شونده مجبور نیست الزاماً به پرسش‌های خاصی پاسخ دهد.
۴- پاسخ‌های کلی به پرسش‌های کلی، معمولاً حجمی از اطلاعات را نیز به دنبال دارد که ممکن است در متن آن‌ها نکته‌های مهمی وجود داشته باشد.
۵- در پرسش کلی، کنترل مصاحبه در اختیار مصاحبه شونده است.
ویژگی‌های پرسش‌های جزیی
۱- روشن کننده جزییات است.
۲- حجم کمتری از اطلاعات را توضیح می‌دهد.
۳- مدت زمان مصاحبه عموماً کوتاه‌تر است.
۴- فضای حاکم بر مصاحبه سرد است.
۵- کنترل مصاحبه در اختیار مصاحبه کننده است.
در هر مصاحبه نیز دو گونه پرسش مطرح می‌شود:
۱- اولیه
۲- ثانویه
پرسش‌های اولیه: پرسش‌هایی است که از پیش طراحی شده، اما ممکن است در جریان مصاحبه تغییر کنند.
پرسش‌های ثانویه: در جریان مصاحبه بر اساس پاسخ‌های مصاحبه شونده یا براساس فضای محیط مصاحبه مطرح می‌شوند.
نکته: در بسیاری از موارد پرسش‌های ثانویه مهمتر از پرسش‌های اولیه است.
عوامل تأثیر گذار در طراحی پرسش
۱- تسلط بر موضوع
۲- شناخت قبلی مصاحبه شونده
۳- هدف مصاحبه
۴- زمان، مکان و مدت مصاحبه
۵- شخص مصاحبه شونده (طراحی پرسش براساس شخص یا اشخاص خاص)
۶- تجربه مصاحبه کننده
۷- نوع مصاحبه
۸- روش مصاحبه
نکته: بهترین روش در زمان طفره رفتن مصاحبه شونده از پاسخ، تکرار پرسش به شکل‌های گوناگون در زمان مصاحبه است و گفتن این که با کارشناسان دیگر نیز در این زمینه مصاحبه شده است. داشتن تاریخچه‌ای از پاسخ‌های مصاحبه شوندگان دیگر می‌تواند راه گشات باشد.
* هنگامی که قبل از مصاحبه امکان تحقیق وجود نداشته باشد، استفاده از ارزش‌های خبری (که، کجا، کی و چه، چرا، چگونه) در پرسیدن پرسش‌های مصاحبه می‌تواند بکار گرفته شود.
همچنین فرمول آرمه که عبارت است از زمان آغاز طرح، ارایه راهکارها، موانع، هدف و هزینه‌ها نیز در برخی از مصاحبه‌ها که امکان تحقیق در زمینه موضوع وجود ندارد، به ویژه در بحث‌های اقتصادی و طرح‌های عمرانی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.