جرایم رایانه‌ای و روند پی گیری قانونی آن

منظور از فضای مجازی یا همان فضای سایبری،فضایی است که ما از طریق فن آوری مبتنی بر رایانه وارد آن می شویم. این فضا از زمان روشن کردن رایانه در مقابل ما قرار می گیرد و ما با صدور هرگونه دستور به رایانه، در واقع در فضای سایبر فعالیت می کنیم [۱].

 اولین جرم رایانه ای در سال ۱۹۶۳ در قضیه "الدن رویس" اغاز شد. اودر شرکتی مشغول کار بود ، نرم افزار رایانه ای تهیه کرده بود که به طور خودکار مبالغی را از حساب مشتریان و شرکت ها کسر و  به حساب خود واریز می کرد.  تا آن زمان در مورد  کسر از مال مشتریان قانونی  در مجموعه قوانین  سنتی وجود نداشت. کار رویس سبب شد حقوقدانان در ان زمان به  فكر  وضع  قانونی کیفری برای چنین اعمالی باشند. بدین ترتیب لذا اولین قوانین مربوط به جرائم رایانه ای در کشور محل سکونت رویس یعنی امریکاتصویب گردید.

اگر بخواهیم در مورد فضای سایبری ملموس تر سخن بگوییم " فضای سایبر فضایی به موازات و در کنار فضای واقعی زندگی ما است. کسانی که فیلم ماتریکس Matrix را دیده اند می دانند که در آن فیلم صحبت از جهانی می شود به نام ماتریکس که در کنار جهان واقعی ما وجود دارد. جهان ماتریکس در آن فیلم یک جهان تخیلی است که در کنار جهان واقعی و در خیال ما شکل می گیرد؛ اما فضای سایبر اکنون یک فضای واقعی اما غیر ملموس است که در کنار جهان زندگی ما شکل یافته است".[۲]

 اولین جرم اینترنتی  در ایران در سال ۷۸ توسط یک کارگر چاپخانه با همکاری یک دانشجوی رایانه در کرمان ثبت گردیده است، این دو به جعل چک‌های تضمینی مسافرتی اقدام کرده بودند. مورد بعد، یک گروه هکری معروف به مش قاسم، جرم‌هایی مثل جعل اسکناس، اسناد و بلیت شرکت‌های اتوبوسرانی و..، را انجام دادنند.  البته برخی معتقدند جرایم رایانه ای به زمانی پیش از اختراع رایانه  یعنی به زمان ارتکاب بزه از طریق تلفن بر می گردد.

امروزه با پیشرفت تکنولوژی و گسترش فعالیتهای اینترنتی تمامی جوامع با رشد بسیار زیاد اینگونه جرایم مواجه هستند.

" ماده ۵۲ قانون جرایم رایانه ای در این زمینه میگوید: «در مواردي كه سامانه رايانه‌اي يا مخابراتي به عنوان وسيله ارتكاب جرم به كار رفته و در اين قانون براي عمل مزبور مجازاتي پيش‌بيني نشده‌است، مطابق قوانين جزائي مربوط عمل خواهد شد».

به همین ترتیب، بسیاری از جرایم همچون افتراء، توهین، افشای اسرار و غیره توسط عموم و اطلاق قوانین سنتی پوشش داده می شود و لذا نمی توان گفت با آمدن ابزار جدیدی به نام رایانه، ماهیت جرایم تغییر یافته باشد.  مثلاً توهین ؛ از توهین سنتی به توهین رایانه ای تغییر یافته و نیازمند جرم انگاری جدیدی باشد. نمونه بارز این امر تبصره ماده 246 قانون مجازات اسلامی در مورد جرم قذف است که اشعار می دارد: «قذف علاوه بر لفظ با نوشتن، هرچند به شيوه الكترونيكي نيز محقق مي‌شود».

برخی جرایم ممکن است فقط در یک محیط خاص قابل ارتکاب باشند. به نظر می رسد

برخی از اشکال جرایم رایانه ای که دارای چنین خصوصیتی هستند از آنها تحت عنوان جرایم رایانه ای محض یاد می شود.

در برخی موارد  زمانیکه  با ابهام یا سکوت قانون کیفری مواجه می شویم مجبور به وضع قوانین در مورد جرایم رایانه ای هستیم،  در  ایران قانون جرایم رایانه ای  در سال  ۸۸ با ۵۶ ماده به تصویب رسید.

در اروپا نیز کنوانسیونی تحت عنوان "کنوانسیون جرایم سایبر" که به کنوانسیون بوداپست مشهور گردید در سال ۲۰۰۱ به تصویب کشورهای عضو شورای اروپا رسیده شد.

در ایران "قانون تجارت الکترونیکی" که در سال ۱۳۸۲ وضع شد. جرم انگاری هایی از مواد 67 به بعد دارد که در مواردی  به جرم انگاری برخی از جرایم رایانه ای می پردازد. همچنین  در «قانون مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت های غیر مجاز می­نمایند» ،مصوب ۱۳۸۶ در ماده 3 خود به برخی  موارد جرایم رایانه ای می پردازد. علاوه بر اینها، در مواد ۱ تا ۵ «قانون  مربوط به جرایم علیه محرمانگی داده ها و سیستم های رایانه ای» و در مواد ۶۴ و ۷۵ از  «قانون تجارت الکترونیکی» در رابطه با جرایم رایانه ای مطالبی آمده است.

از مصادیق جرایم رایانه ای میتوان به موارد زیر اشاره داشت :

- دسترسی غیر مجاز به داده ها یا سامانه های رایانه ای و مخابراتی

--جاسوسی رایانه ای

--جرم سرقت اینترنتی و کلاهبرداری مرتبط با رایانه

-- تخریب یا  اخلال در داده ها یا سامانه های رایانه ای و مخابراتی

--شنود غیر مجاز به داده یا سامانه های رایانه ایی یا مخابراتی یا امواج مغناطیسی یا نوری

--جعل  رایانه ای

--جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی

-- هتک حیثیت و نشر اکاذیب 

-- فروش یا انتشار یا در دسترس قرار دادن گذرواژه یا هر داده ای که امکان دسترسی غیرمجاز به داده ها یا سامانه های رایانه ای یا مخابراتی متعلق به دیگری

-- فروش اینترنتی داروهای قابل تجویز با نسخه و مواد مخدر (قاچاق)

--   شرط بندی اینترنتی (بخت آزمایی، تجارت غیرقانونی از طریق شرطبندی)

--   دزدی انتشاراتی، دزدی اموال فکری

بیشترین موارد جرایم سایبری معمولا جرایم سایبری است که با انگیره سود مالی توسط مجرمان انجام می گیرد.

یکی از اشکال اخاذی سایبری، حمله باج افزار است. در اینجا، مهاجم به سیستم‌های یک سازمان دسترسی پیدا می‌کند و اسناد و فایل‌های آن را رمزگذاری می‌کند، هر چیزی که ارزش بالقوه دارد ، و تا زمانی که باج پرداخت نشود، داده‌ها غیرقابل دسترسی است.

مجرمان سایبری از بردارهای حملات مختلف برای انجام حملات سایبری خود استفاده می کنند و به طور مداوم به دنبال روش ها و تکنیک های جدید برای دستیابی به اهداف خود هستند و در عین حال از شناسایی و دستگیری خودداری می کنند.

میتوان گفت  مجرمان سایبری اغلب فعالیت های خود را با استفاده از بدافزار و انواع دیگر نرم افزارها انجام می دهند.

ایمیل‌های فیشینگ یکی دیگر از موارد مهم  از انواع جرایم سایبری هستند.

علاوه بر آشنایی با جرایم رایانه ای، مطلب مهمتری که باید بدان واقف بود نحوه جلوگیری از اینگونه جرایم است

"پیشگیری "

البته  ممکن است ریشه کن کردن کامل جرایم سایبری و تضمین امنیت کامل اینترنت ممکن نباشد، کسب و کارها می توانند با حفظ یک استراتژی امنیت سایبری موثر با استفاده از رویکرد دفاعی عمیق برای ایمن سازی سیستم ها، شبکه ها و داده ها، مواجهه خود را با آن کاهش دهند.

خطرات جرایم سایبری را می توان با اقدامات زیر کاهش داد:

• ایجاد خط مشی ها و رویه های روشن برای کسب و کار کارکنان؛ برای حمایت از این سیاست‌ها و رویه‌ها، برنامه‌های واکنش به حوادث امنیت سایبری ایجادشود.
• اقدامات امنیتی در مورد نحوه محافظت از سیستم ها و داده های شرکت را تشریح کنند ،برای آموزش به افراد و به روز کردن اطلاعات آنها برای مواجهه با این نوع جرایم اهتمام لازم را داشته باشند.
• استفاده از برنامه های احراز هویت دو مرحله ای یا کلیدهای امنیتی فیزیکی در این مورد بسیار مهم است.در صورت امکان برنامه های احراز هویت دو مرحله ای را در هر حساب آنلاین فعال کنند.
• صحت درخواست های ارسال پول را با صحبت با یک مدیر مالی به صورت شفاهی تأیید کنند.
• تمام درخواست‌های ایمیل برای انتقال وجه را به دقت بررسی کنند تا تشخیص دهند که آیا درخواست‌ها غیرعادی هستند یا خیر.
• آموزش مستمر کارکنان در مورد سیاست‌ها و رویه‌های امنیت سایبری و اقداماتی که باید در صورت نقض امنیت انجام دهند.
• وب‌سایت‌ها، دستگاه‌های نقطه پایانی و سیستم‌ها را با تمام به‌روزرسانی‌ها یا وصله‌های انتشار نرم‌افزار به‌روز نگه دارند.
• از داده ها و اطلاعات به طور منظم نسخه پشتیبان تهیه کنند تا در صورت حمله باج افزار یا نقض داده ها، آسیب را کاهش دهند.
• امنیت اطلاعات و مقاومت در برابر حملات سایبری را با رمزگذاری هارد دیسک‌های محلی و پلتفرم‌های ایمیل، با استفاده از یک شبکه خصوصی مجازی  و استفاده از یک سرور سیستم نام دامنه خصوصی و امن  بالا ببرند.

توضیحات بیشتر در این رابطه را از کارشناسنان امنیت شبکه باید تقاضا کنیم تا همیشه با نحوه ورود مجرمان به سیستم های خود آشنا باشیم و برای مقابله با آنها از این کارشناسان مدد جوییم.

در سال ۲۰۱۵ ، دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد (UNODC) مخزن جرایم سایبری را منتشر کرد که یک پایگاه داده مرکزی است که شامل قوانین، یافته های قبلی و رویه قضایی در مورد جرایم سایبری و شواهد الکترونیکی است. هدف مخزن جرایم سایبری کمک به کشورها و دولت‌ها در تلاش برای تعقیب و توقف مجرمان سایبری است.

 اگربه هر شکلی این نوع جرایم در فضای سایبری برای ما اتقاق افتاد در وهله اول با حفظ خونسردی خود روند شکایت از جرایم سایبری را آغاز نمایید.

• جمع آوری مستندات

تا می توانید مدرک جرم جمع کنید. ایمیل و چت های ارسال شده در شبکه های اجتماعی اعتبار دارند.در پرینت گرفتن و ذخیره کردن محتویات چت ها کوتاهی نکنید.ضمن اینکه مدارک موجود در سایت های معتبر از اعتبار بالا برخوردارند.اگر شما از طریق پشتیبانی یک سرویس معتبر متوجه کلاهبرداری شده اید مکاتبات صورت گرفته را پرینت کنید.

• برای تمام ادعاهایتان مدرک داشته باشید

توجه کنید که هنگام رسیدگی به پرونده، دادیار یا دادستان درباره جزئی ترین مسائل موجود در شکایت نامه از شما سؤال می کند.در شکایت نامه تان ادعایی نکنید که بعداً نتوانید آن را ثابت کنید.

تشکیل پرونده  در مراجع قضایی

مراحل تشکیل پرونده ورسیدگی به جرایم سایبری

• مراجعه به دفاتر قضایی
• تنظیم شکواییه در خصوص موضوع جرم
• تشکیل پرونده و اخذ دستورات قضایی
• مراجعه به پلیس فتای محل سکونت
• ارایه مستندات به پلیس فتا
• تحقیقات پلیس
• ارسال به مراجع قضایی جهت اعمال قانون

سوالات پر تکرار

 چند نمونه از سوالات پر تکرار در این رابطه:

- در مواجهه با مزاحمان اینترنتی چه اقداماتی انجام دهیم؟

حفظ خونسردی و تا جای امکان عدم تحریک فرد مزاحم عدم ارسال پاسخ و مقابله به مثل فرد مزاحم، اگر به سن قانونی نرسیده اید حتما با والدین خود مطرح کنید، از بازکردن لینک های ارسالی از سوی فرد مزاحم به شدت خودداری کنید

مواردی که قبلا ذکر گردید را در این مرحله انجام دهید.

- آیا می توان از کسی که بدون اجازه وارد اکانت اینستاگرام می شود شکایت نمود

طبق ماده 729از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، هرکس به صورت غیر مجاز به داده ها یا سیستم های رایانه ای و مخابراتی دیگران دسترسی پیدا کند .... حبس و جریمه نقدی در انتظارش می باشد لذا توصیه می شود 7 مورد یادشده  بالا را برای شکایت انجام دهید

- اگر شخصی صدا یا تصویر دیگری را تغییر دهد و تحریف کند و این تغییر و تحریف آبروی او را تحت تاثیر قرار دهد می تواند شکایت کند ؟

بله طبق  ماده 16 قانون جرایم رایانه ای در اینجا لطفا دقت شود مواردی که دیگران تحریف و تغییر می دهند را منتشر نمایید بازهم مسول هستیدلذا در ارسال مطالب دیگران دقت کنید

- آیا ضبط صدا جرم است

صرف ضبط صدای دیگران و یا مکالمه خود با دیگران جرم نیست مگر در صورت انتشار آن

- آیا چک کردن گوشی همسر جرم است ؟

دسترسی غیر مجاز به گوشی همسر جرم تلقی می گردد و می تواند حبس و جزای نقدی به همراه داشته باشدو یا هردو حتی اگر صرفا مشاهده شود و منتشرنشده باشد ،لذا به هیج عنوان حق ورود به حریم خصوصی دیگران حتی همسر را نداریم

- ایا گرقتن اسکرین شات جرم است ؟

فی النفسه جرم نمی باشد.مگر تحت عنوان جرم افشای اسرار خصوصی دیگران بگنجد که مجازات شلاق و حبس دارد

- آیا افشای عکس خصوصی  یا چت و پیامک در شبکه های اجتماعی جرم است ؟

بله و به طور مشخص جرم و مجازات برای آن تعیین شده است طبق ماده ۸ قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی نامه ها عکس ها و فیلم های خصوصی از مصادیق بارز  اسرار خصوصی می باشند.

 نکته مهم و قابل توجه در پایان این نوشته این است که به جای باج دادن به مجرمین و ترس از شکایت  در صورت بروز مشکلات اینترنتی یا مخابراتی بامرکز فوریت های مرکز  سایبری  که در تمام شبانه روز آماده پاسخگویی به سوالات و خدمت رسانی به شهروندان و کاربران است تماس بگیرید . با مراجعه به سایت پلیس فتا به آدرس www.cyberpolice.ir بخش مرکز فوریت‌های سایبری می‌توانید موضوعات مهم مثل سایت‌های مجرمانه، کلاهبرداری و جرائم مشهود سایبری را در بخش ثبت گزارشات مردمی درج نمایند. و در مواردی هم که نیاز به شکایت می باشد 7 مورد ذکر شده را بدون ترس از احدی و با توکل به خدا و جمع آوری تمام مدارک انجام دهید

مرضیه دیبا کارشناس ارشد حقوق تجارت الکترونیک

[۱] حسینی، مهدی،1395،جرایم سایبری،اولین همایش ملی آینده پژوهی، علوم انسانی و امنیت اجتماعی،خرم آباد،https://civilica.com/doc/667790

[۲] دکتر مهدی فضلی جرایم رایانه ای

سئوالات خود را در این رابطه از کارشناس ما در قسمت ارسال نظرات بپرسید.