تجربیات عملی طرح‌های آبخیزداری در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد که موفقیت پروژه‌های مبتنی بر گسترش پوشش گیاهی، در گرو انتخاب مناسبترین گیاه برای مناطق مختلف است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، در پی بارش‌های نسبتا پرحجم ابتدای مردادماه و وقوع سیل‌های متعدد در ۱۶ استان کشور، بار دیگر لزوم بکار گیری راهکار‌های مناسب برای پیشگیری از تکرار سیل در فصول آتی و یا دستکم کاهش آسیب‌های آن مورد توجه مراکز دانشگاهی، دستگاه‌های اجرایی و رسانه‌ها قرار گرفت و بر اجرای طرح‌های آبخیزداری، به ویژه احیا و گسترش پوشش گیاهی تاکید شد.
با این حال، کارشناسان آبخیزداری و حفاظت از خاک معتقدند که بهروه وری از پوشش گیاهی برای حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش، در گرو انتخاب مناسبترین گیاه برای مناطق مختلف است و تجربه‌های قبلی، به وضوح اهمیت انتخاب مناسب گیاه را نشان می‌دهند.
سنجد؛ اقتصادی، كم هزينه و مقاوم
وحیدرضا شادفر، پژوهشگر و مجری طرح‌های ایجاد بادشکن با بیان اینکه شکل نوین کاشت درخت برای حفاظت از خاک سابقه‌ای ۴۰۰ ساله دارد، درخت سنجد را یکی از مناسبترین گیاهان برای آبخیزداری خواند و اظهار داشت: تحقیقات و تجربیات عملی ما نشان داده است که درخت سنجد، مناسبترین و اقتصادی‌ترین گونه برای ایجاد بادشکن در ایران است و می‌تواند مانع بروز مشکلاتی مانند فرسایش خاک، جاری شدن سیل، تبخیر و هدر رفت آب، ریزگرد و بیابان‌زایی شود.
شادفر درباره مزیت‌های سنجد گفت: این درخت نسبت به ۱۹۰ هزار گونه گیاهی دیگر، کم آب بر‌تر است و ریشه آن وسعت کمتری دارد. ضمن اینکه در شرایط متنوع اقلیمی ایران قابل کشت است و برخلاف سایر درختچه ها، بار دهی دارد و برای کشاورز نیز اقتصادی است.
وی افزود: تقریبا از همه بخش‌های درخت سنجد می‌توان استفاده کرد و این موضوع کاشت سنجد را برای کشاورزان اقتصادی می‌کند.
تجربه کاشت گز در کالیفرنیا که تقریبا همزمان با کاشت نخل و مرکبات در باغ گلشن طبس صورت گرفت، یکی از گویا‌ترین نمونه‌ها برای تاکید بر اهمیت انتخاب گیاه مناسب برای آبخیزداری است.
باغ گلشن؛ پروژه ممتاز و موفق آبخیزداری
در برخی از مکتوبات معاصر، پایه گذاری باغ گلشن طبس به لطفعلی خان زند نسبت داده شده است. گفته می‌شود که حدود ۲۳۰ سال پیش، وقتی لطفعلی خان زند با از دست دادن شیراز و کرمان، به طبس رفت، این شهر در همان ارگ قدمی و مستحکمی خلاصه می‌شد که یکی از نفوذناپذیرترین قلعه‌های ایران به شمار می‌رفت و به دلیل پنجاه سال ناامنی و جنگ‌های پی در پی پس از قتل نادر، خارج از حصار دژ، خانه و کاشانه‌ای نبود.
در آن زمان، آب طبس یا دستکم بخشی از آب شهر، در فاصله دورتری از زمین می‌جوشید و از طریق یک نهر به قلعه منتقل می‌شد.
وقتی لطفعلی خان زند این نهر را دید، یکی از قدیمی‌ترین و موفقترین پروژه‌های آبخیزداری را به امیر حسن خان، حاکم طبس پیشنهاد کرد و گفت، چون مظهر آب شهر نسبتا دور است و آب در فضای روباز جریان دارد، بخشی از آن تبخیر یا بی ثمر، جذب بیابان می‌شود و شما می‌توانید در دو طرف نهر درختانی بکارید که نیازی به آبیاری ندارند.
امیر حسن خان که در همان دوران جنگ‌های پی در پی، یکی از آبادگرترین حکام منطقه‌ای در کل ایران بود، بی درنگ این پیشنهاد را پذیرفت و لطفعلی خان نیز، با دیدن این آمادگی و اشتیاق، پیشنهاد خود را گسترش داد و گفت بهتر است که آب را در ۲ نهر جاری کنید تا وسعت بیشتری از زمین، آباد شود و مطمئن باشید که خیلی زود این مسیر تبدیل به یکی از باصفاترین خیابان‌های بلاد ایران خواهد شد. به این ترتیب تعداد درخت‌ها بیشتر و خیابان زیباتر و سرسبزتر و فراخ‌تر شد.
اگرچه این ماجرا اسناد متقن تاریخی ندارد و اغلب در روایات محلی و عامیانه به آن پرداخته شده، اما حتی با فرض افسانه پنداشتن آن نیز، وجود باغ گلشن در طبس، جلوه‌ای انکار ناپذیر از دانایی ایرانیان و توجه ویژه آن‌ها به بهره وری توامان با حفاظت از آب و خاک و نمونه درخشانی از آبخیزداری مبتنی بر ظرفیت‌های بومی است.
در باغی که امروزه می‌بینیم، برخی درخت‌های غیربومی نیز سرسبزند، اما شاکله اصلی باغ را همان نخل و مرکباتی تشکیل می‌دهند که بانیان، با الگو گیری از طبیعیت بومی انتخاب کردند.
کاشت گز در کالیفرنیا و تغيير اكوسيستم گرند كانيون
تقریبا همزمان با اجرای طرح موفق آبخیزداری در طبس و در همان سال‌هایی که وقفنامه باغ گلشن نوشته شد، حاکمان کالیفرنیا نیز به فکر جلوگیری از سیل و فرسایش خاک و گسترش شوره زار‌ها و بیابان‌ها افتادند و پس از تحقیق، درخت گز را مناسب دانسته و اقدام به انتقال درختچه‌های گز از آسیا به مناطق بیابانی کالیفرنیا کردند.
با اثربخشی سریع این اقدام، سایر ایالت‌های غربی و مرکزی نیز رو به این طرح آورده و آبخیزداری را با کاشت گز انجام داند.
پراکندگی درختچه‌های گز (تاماریکس) در کالیفرنیا و ایالت‌های اطراف، به دلیلی که بعد‌ها تبدیل به نقص بزرگ و پاشنه آشیل این طرح شد، به قدری سریع بود که خیلی زود، تاماریکس تقریبا حریم تمام رودخانه‌ها و تالاب‌های منطقه غربی به ويژه در آريزونا و تگزاس، از جمله رودخانه كلورادو و پارك ملی گرند كانيون را در بر گرفت.
تا زمانی که درختچه‌های گز از زمین و خاک حفاظت می‌کردند و مانع وقوع سیل می‌شدند، نگاه مثبت حاکمان و بهره وران را به همراه داشتند، اما در قرن جدید گسترش بیش از حد این درختچه غیر بومی و بی رقیب، باعث ایجاد دردسر برای اکوسیستم مناطق میزبان شد و روند تعامل با گز، شکل معکوس گرفت.
محققان از همان ابتدا دريافتند که گز در خاستگاه بومی خود در آسیا بیش از سیصد دشمن یا آفت طبیعی دارد که رشد آن را کنترل کرده و تعادل ایجاد می‌کنند، اما هیچ یک از این حشرات، همراه با درختچه‌ها به امریکا منتقل نشده اند و بوته‌های گز بدون آفت و به سرعت گسترده می‌شوند و گیاهان بومی را از دور خارج می‌کنند.
راهکاری که برای مهار گسترش گز در کالیفرنیا ارائه شد و هنوز نیز بکار گرفته می‌شود، شناسایی و انتقال مناسبترین آفت‌های طبیعی گز به امریکا بود كه در نهایت به انتقال گونه‌ای سوسک برگخوار، به ایالت‌های غربی منجر شد.
تجربه کاشت گز در کالیفرنیا لزوم انتخاب صحیح و مناسب گیاه در آبخیزداری را به روشنی به همه فعالان و دستاندرکاران این امر نشان داد و کمک کرد که تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام شود.
شادفر، کارشناس و پژوهشگر طرح‌های آبخیزداری با تاکید بر اهمیت انتخاب مناسبترین گونه‌ها برای ایجاد بادشکن، درخت سنجد را یکی از مناسبترین گونه‌ها برای کاشت در شرایط اقلیمی متنوع ایران می‌داند و می‌افزاید که برخی از موفقترین طرح‌های بادشکن در کشور‌های دیگر، از جمله چین، با استفاده از نهال سنجد ایرانی اجرا شده است.