صادرات ایران به آفریقا دو سال پیش براساس آمار‌هایی که استخراج شده است حدود ۵۷۹ میلیون دلار بوده است و در سال ۱۴۰۰ با افزایش ۱۰۷ درصدی به رقم هزار و ۱۹۵ میلیون دلار بوده است و رکورد صادرات کشور نسبت به سال‌های گذشته شکسته شده است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، آفریقا دارای یک بازار یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفری است و حجم مبادلات تجاری سالانه در قاره آفریقا حدود یک هزار میلیارد دلار است و فقط تجارت خارجی نیجریه حدود صد میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود و روابط تجاری و بازرگانی ایران و نیجریه به مرز یکصد و ۲۵ میلیون دلار می‌رسد.
اگر طرف‌های عمده صادراتی جمهوری اسلامی ایران را بدانیم کشور غنا در صدر کشور‌های آفریقایی است که بیشترین روابط اقتصادی و تجاری را با جمهوری اسلامی ایران را دارد با رقم ۳۵۳ میلیون دلار رتبه اول و بعد آفریقای جنوبی با ۲۵۴ میلیون دلار رتبه دوم و نیجریه با ۱۲۵ میلیون دلار در رتبه سوم، موزامبیک ۹۸ میلیون دلار، کنیا ۷۷ میلیون دلار، سودان ۷۳ میلیون دلار، الجزایر ۶۷، تانزانیا ۵۵، سومالی ۲۹ و اتیوپی هم ۱۱ میلیون دلار و در بسیاری از کشور‌های قاره آفریقا روابط تجاری کمتر از ۱۰ میلیون دلار داریم و خیلی از کشور‌ها، چند تاهم روابط اقتصادی و تجاری ما با این کشور‌ها نداریم.
واردات جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۰ از قاره آفریقا حدود ۶۰ میلیون دلار بوده است که نسبت به سال ۹۹، ۳۷ درصد کاهش داشته است.
در برنامه میز اقتصاد به ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری با قاره سیاه می‌پردازیم.
مجری: تجارت جمهوری اسلامی ایران با مجموعه قاره آفریقا، آمار‌ها به ما چه می‌گویند؟
آقای لطیفی / سخنگوی گمرک ایران: همان طور که در گراف‌ها نشان دادید، صادرات مان به کشور‌های آفریقایی در سال ۱۴۰۰ از بین ۵۵ کشور آفریقایی حدود ۵۰ کشور صادرات داشتیم و از نظر تعداد در حوزه صادرات این میزان خوب است، ولی از لحاظ حجم این حجم صادرات مطلوب نیست و فقط ۲ و نیم درصد از کل صادرات سال ۱۴۰۰ به کشور‌های آفریقایی بوده است و این میزان وسعت جغرافیایی و جمعیت و نزدیکی به جمهوری اسلامی ایران این در مقایسه با قاره آمریکای لاتین یا اقیانوسیه می‌سنجیم، این شاید به خاطر حمل و نقل مباحث دیگر شاید متفاوت باشد، ولی غرابت‌های فرهنگی، روانی و حتی قومی در بعضی از این کشور‌ها و بحث مذهبی در برخی از این کشور‌های آفریقایی بیشتر از این مطلبد.
در سال گذشته ۲ میلیون و ۵۲۶ هزار و ۳۹۹ تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۱۹۹ میلیون و ۴۴۲ هزار و ۱۵۰ دلار صادرات به کشور‌های آفریقایی بوده است و غنا اول است، آفریقای جنوبی، نیجریه، موزامبیک چهارم، پنجم کنیا، سودان ششم، هفتم الجزایر، تانزانیا هشتم و سومالی نهم و دهم ساحل عاج و مجموع این صادرات حدود یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار است.
مجری: حدود یک میلیارد و ۱۹۹ میلیون دلار است.
آقای لطیفی: حدود یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار صادرات ما بوده است و در حوزه واردات هم از مجموع کشور‌های آفریقایی فقط ۱۸ کشور واردات داشتیم که کلا همان طور که می‌دانید از لحاظ ارزش ۶۰ میلیون و ۳۷۰ هزار و ۹۵۹ دلار هست و از لحاظ وزن فقط ۶۵ هزار و ۲۲۸ تن هست که تانزانیا، غنا، اتیوپی، آفریقای جنوبی، کنیا و از سیشل ..
مجری: یک هیاتی از کشور نیجریه چند روز گذشته به جمهوری اسلامی ایران سفر داشتند و دستاورد این سفر را بفرمایید و این که چند سند همکاری امضا شد و این سند‌ها در چه حوزه‌هایی بوده است؟
آقای پیمان پاک / رئیس سازمان توسعه تجارت: این اجلاس ششمین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و نیجریه بود که وزیر امور خارجه نیجریه به همراه هیات‌های بلند پایه از نیجریه و چند نفر از نمایندگان بخش خصوصی و سیاست خارجی نیجریه به ایران آمدندو همین امروز هم درایران حضور دارند و برنامه‌های مختلفی تعریف شد و به غیر از برگزاری کمیسیون مشترک، که یک سند اصلی به علاوه هشت سند فرعی را داشتیم. در حوزه‌های صنعت، در حوزه تجارت، در حوزه استاندارد، در حوزه گردشگری و در حوزه بحث هواپیمایی و در حوزه جوانان و در عرصه‌های مختلف دیگر مثل کشاورزی، برنامه‌های خوب دیگری هم داشتیم و رئیس اتاق بازرگانی نیجریه با اتاق بازرگانی ایران داشت، صحبت‌های مختلفی داشتند. جلسات بخش خصوصی و بازدید‌هایی را برای این هیات از صنایع پیشرفته ایران از حوزه توربین، نیروگاهی در بخش خودرو، لوازم خانگی تعریف کردیم و به نوعی یک آشنایی باحوزه صنعت، معدن و تجارت ایران را پیدا کردند.
نیجریه یک کشور بیش از صد میلیارد دلار تراز تجاری که سهم با این یکی از کشور‌هایی است که بیشترین حجم تجاری را با ما دارد حدود ۱۲۵ میلیون دلار تجارت ماست در صورتی که اقتصاد دو کشور مکمل است. نه نیجریه بلکه کل قاره آفریقا مواد اولیه‌ای که قاره آفریقا صادر می‌کند مورد نیاز ایران است و در مقابل تولیدات ایران موردنیاز قاره آفریقا و کشور نیجریه و این حجم تجاری دو کشور بسیار پایین است.
مجری: موتور اقتصاد هر کشور را بخش خصوصی تشکیل می‌دهد و بازوی قوی اقتصاد در حوزه روابط داخلی و خارجی در تجارت و بازرگانی همین بخش خصوصی است. هشت سند همکاری امضا شده است و در این سند‌های همکاری چقدر به ظرفیت‌های بخش خصوصی کشورمان توجه شده است؟
آقای مهرانی/ معاون بین الملل اتاق بازرگانی: مدیران تلاش می‌کنند که ظرفیت‌های سیاسی کشور در خدمت تجار و بخش خصوصی باشد و نهایتا به اقتصاد و معیشت خانوار منتهی شود. ما در اتاق بازرگانی شاهد این تلاش‌ها هستیم و تقدیر و تشکر می‌کنیم از مسیر رسانه ملی داشته باشم. طبیعتا بحث اقتصاد نمی‌تواند منصرف از بحث تجارت شود و حداقل از ابتدای قرن بیستم این تاثیرگذاری شدید تجارت و مولفه‌های تجاری را بحث اقتصاد داشته است و برنامه شما خبری است و تحلیلی نیست، اما اقتصادمان جزو بیست اقتصاد دنیا بوده است یا هفدهم یا هجدهم، در این عدد‌ها بوده است، ولی تجارت مان کمتر از نیم درصد تجارت جهانی، این نشان دهنده این است که تجارت مان از اقتصادمان عقب است و ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های اقتصادی مان بالاست، ولی از آن طرف موتور محرکه شاید خیلی خوب کار نمی‌کند. آسیب شناسی خیلی بحث مفصلی است و در واقع در این مغال نگنجد و خیلی کلی مستلزم سیاست گذاری‌های راهبردی و بلندمدت است و بخش عمده در اختیار حاکمیت و مجموعه دولت است و اتاق بازرگانی به عنوان سازمان مردم نهاد که در حوزه سیاست گذاری و خدمت رسانی وظایفی برعهده دارد. عمده آن چه که به عنوان چالش یاد کنیم، این است که در حوزه سیاست گذاری راهبردی بلندمدت آن قدری خوب عمل نکردیم که امروز کماکان این بحث را داریم که چرا آفریقا؟
همین که صورت مسئله و گزارش ارائه شده و برآیند‌های صحبت شده کماکان راه درازی از حیث راهبردی و زیرساختی داریم و سیاست گذاری‌های عملیاتی و اجرایی، قابل تقدیر بوده و زحمات دولت در همین مدت کوتاه فرصت‌های بسیار مغتنمی ایجاد شده است.
مجری آقای اخوان: دولت سیزدهم از نظر این که باید تلاش کند که ظرفیت‌های سیاسی در خدمت بخش خصوصی باشد. وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران چقدر به این ظرفیت‌ها توجه کرده است و تجارت خارجی مستلزم سیاست گذاری راهبردی و بلندمدت است و آیا چنین سیاست گذاری پیش بینی می‌کنیم و داریم؟
آقای صفری / معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه: نکته این است که سیاست دولت سیزدهم اولویت آن روی کشور‌های همسایه و بعد آفریقا و آمریکای لاتین و آمریکای مرکزی بوده است. تمرکز ما در مورد سیاست‌هایی که می‌گویم به خصوص در بخش اقتصادی روی کشور‌های آفریقایی است و رئیس جمهور تاکید کردند که باید کمیسیون‌های مشترک هر چه زودتر با کشور‌های برگزار بشود، ما فقط در این دو ماهه بیش از ۱۰ کمیسیون مشترک که دو تا از آن کمیسیون مشترک‌ها در آفریقا برگزار شده است، غنا، نیجریه به زودی کنیا و بعد آفریقای جنوبی و زیمباوه برگزار خواهد شد. سیاست در جهت صادرات و کالا‌های دانش بنیان به این کشور‌ها و به سفرامون از طریق سایت وزارت خارجه و اطلاعات شرکت‌ها که اغلب خصوصی است، سفرامون ابلاغ کردیم و در جهت کالا‌ها و صادرات آن‌ها به این کشور‌ها و گفتیم اگر کشوری بتواند دو یا سه محموله کالای دانش بنیانی را علاقه‌مند باشد ما امکان تکنولوژی در آن جا برگزار خواهیم کرد.
مجری: در این سیاست‌ها چقدر به نقش بخش خصوصی توجه شده است؟
صفری: ۹۵ درصد و در سایت ما هست، کار‌هایی که می‌شود بخش خصوصی، شرکت‌های نانویی، بایوری، داروسازی، تجهیزات پزشکی تمام شرکت‌های خصوصی هستند. فقط تجارت سیفی جات، تجارت تجهیزات پزشکی، دارو است و ۹۰ درصد این شرکت‌ها خصوصی هستند و کاملا این‌ها را در تمام کشور‌ها حمایت می‌کنیم و نمایشگاه‌های تکنولوژی در کشور‌های مثلا کنیا، نمایشگاه تکنولوژی‌های نو صد درصد مربوط به بخش خصوصی شکل گرفته و این سیاست به همین صورت ادامه دارد.
مجری: وزارت خارجه چطور بخش خصوصی داخلی را با بخش خصوصی آفریقایی ارتباط بین شان برقرار می‌کند و نقش سفارت‌ها و کنسول گری‌های ما، رایزنی‌های ما در این وسط چیست؟
صفری: از طریق رئیس اتاق‌های بازرگانی جلساتی داشتیم و در یکی از اتاق‌های بازرگانی، خود شرکت‌ها و اتحادیه‌های مختلف بخش خصوصی هستند و ما تمام این اطلاعات را از این‌ها می‌گیریم و روی سایت می‌گذاریم و موظف می‌کنیم که سفارت خانه‌ها برای این‌ها بازاریابی کنند و فضا را باز کرده و هر شرکت خصوصی، سفارت خانه‌های ما مراجعه کنند موظف کردیم که همکاری کنند و همکاری انجام می‌شود و این نکته‌ای است که در حال حاضر از اتاق‌ها و هم اتاق‌های بازرگانی و هم اتاق‌های مشترک و هم شرکت‌ها و اتحادیه‌های مختلف.
مجری: ارتباط و روابط اقتصادی و تجاری با آفریقا، هدف گذاری برای سال ۱۴۰۲ شده است و طرحی که سازمان توسعه تجارت برنامه ریزی کرده است و این طرح سه ساله است. در مورد این طرح بیشتر بفرمایید و در اجرا و عملیاتی شدن این طرح به بخش خصوصی توجه شده است؟
آقای پیمان پاک / رئیس سازمان توسعه تجارت: از ابتدای دولت سیزدهم یک نقشه راه توسعه تجارت کشور را تعریف کردیم و در این نقشه راه هدف گذاری کلان افزایش صادرات کشور مشخص بود و سهم بخش‌های مختلفی که نقش بازی می‌کنند معین شده است و در این سبد یک سقفی برای آفریقا در نظر گرفته شده است و در بحث صادرات کالا و خدمات فنی - مهندسی ۵۸۰ میلیارد دلار واردات آفریقاست و سهم ما با تمام تلاش‌های دولت در سال ۱۴۰۰ دو برابر شده است، اما یک کم ما یک کم بیشتر شده است و یک دهم درصد شده است دو دهم درصد. ما توانستیم یک و دو دهم میلیارد دلار از این بازار را به دست آوریم و صادرات خدمات فنی - مهندسی به قاره آفریقا سال گذشته ۳۰۰ میلیارد دلار بوده است و سهم ما همان ۲۰۰ میلیون دلاری که با هدف گذاری کردیم، ما الحمدالله توانستیم در سال گذشته رد کرده و برنامه‌ای که برای سال‌های گذشته بود افزایش دهیم. فرصت‌های خیلی خوبی وجود دارد و ما بی توجه بودیم در سال‌های گذشته و در هشت سال گذشته بسیاری از پتانسیل‌هایی که در دنیا وجود داشته است برای تجارت و همکاری همه معطل شده است برای یک سری اولویت گذاری‌هایی که دولت‌های قبلی داشتیم این که حالا با غرب به چه نتیجه‌ای می‌رسیم روی این برنامه‌ها سایه انداخته بود و لذا کمیسیون‌های مشترک تشکیل نشده است و همین کمیسیون مشترک نیجریه هشت سال برقرار نشده بود و همین الان دولت اگر توجه کرده است، ولی باز در زیرساخت‌ها ضعف جدی داریم. بی تو بی برگزار کنید، نشست برگزار کنید و هیات‌های خارجی را اعزام کنید، هیات‌های از نیجریه با هماهنگی اتاق بازرگانی با هماهنگی اتاق بازرگانان نیجریه بیاید و با سایر کشور‌های دیگر تعامل کنید، اما این ارتباط برقرار شد باید کالا را بفرستید. با خط کشتیرانی، خطوط کشتیرانی ما تعریف نشده است و زیرساخت‌های بانکی تعریف نشده است، چون ماهدف گذاری را نداشته ایم و تعریفی ندیدیم.
مجری: این هدف گذاری می‌فرمایید در آفریقا از مسیر کدام یک از این کشور‌ها می‌گذرد؟
پیمان پاک: قاره آفریقا چند بخش دارد که در هر بخش یک سری اولویت بندی‌هایی تعریف کردیم. در شرق آفریقا، در غرب آفریقا، در جنوب آفریقا در کشور‌هایی که تمایل به همکاری با ایران دارند و ظرفیت‌های خیلی خوبی دارند. در غالب آفریقا تحت تحریم آمریکا هستند و صادرات ایران به آن جا صفر بوده است و کشوری که سنگ شن است و تحریم است و با مراجعه به ما اعلام آمادگی می‌کند و می‌گوید ما تحریم هستیم و شما هم تحریم هستید بیایید با هم همکاری کنیم. این‌ها تعریف نشده است و از شرکای خوب ما در غنا بوده است. نیجریه.
مجری: در این هدف گذاری در سال ۱۴۰۲ قرار است به چه چیزی برسیم؟
پیمان پاک: برای افزایش دو برابری این سهم برنامه ریزی کردیم، که این یک و دو دهم میلیارد دلار را در به ۲ و نیم میلیارد دلار در سال ۱۴۰۱ برسانیم و تا پایان ۱۴۰۴ به ۶-۵ میلیارد دلار افزایش دهیم و این شدنی است.
مجری: این شدنی است؟
پیمان پاک: الزاماتی دارد.
مجری: این شدنی است و چقدر منطبق با واقعیت‌های کف میدان روابط اقتصادی، تجاری، بازرگانی ایران و کشور‌های آفریقایی این هدف گذاری‌ها طراحی شده است؟
آقای مهرانی/ معاون بین الملل اتاق بازرگانی: هر چقدر در اقتصاد دست مان بازتر است به عنوان سیاست گذار در تجارت محدودیت‌های خودمان داریم. علاوه بر محدودیت‌های خاصی که کشور با آن مواجه است، تجارت یک جاده دو طرفه است و هر چقدر زحماتی که عزیزان می‌کشند برای ایجاد زیرساخت‌ها و برنامه‌های بلندمدت منتهی به نتیجه یک طرف خارجی هم دارد که ملاحظات و محدودیت‌هایی دارد و منافع ملی شان وسط است، بنابراین در این معادله یک بازی ظریفی است که در واقع بخش از آن وزارت خارجه متقبل شده است و به اعتقاد من قابل تحسین است. صحه می‌گذارم روی صحبت‌های انجام شد و کمیسیون‌های مشترکی که سال‌های سال غیر فعال بوده است، این‌ها شروع به فعالیت کردند. یک بخش سیاست گذاری و اسناد و توافقاتی که در عرصه‌های سیاسی با طرف مقابل چیده می‌شود و مشکلاتی که بخش خصوصی و تاجر در عرصه تجارت دارد.
مجری: مشکلاتی که بخش خصوصی و تاجر و بازرگان فریاد می‌زند، در حوزه آفریقا تجار این قسمت معمولا مدنظر است. از نگاه شما مهمترین چالش برای بخش اقتصاد، تجارت و بازرگانی بخش خصوصی با کشور‌های آفریقایی چیست؟
آقای زبردست / رئیس اتاق معین ایران و غنا: در آینده‌ای نه چندان دور به لحاظ وضعیت کشور در بخش هوا، آب و زمین مشکلات عدیده‌ای در بخش کشاورزی پیدا خواهیم کرد و نیاز است که برای تامین مواد غذایی کشور یک کار بسیار جدی و ویژه‌ای در بخش کشت فراسرزمینی دنبال کنیم و برای تامین مواد اولیه مورد نیاز کشور باید یک کار اساسی شود و فکر می‌کنم که بهترین موقعیت و مناسبت آفریقا دارد. خصوصا بخش آفریقای جنوبی، غنا ویژه، خودم آن جا مسئولیت دارم، به لحاظ آب و هوایی و به لحاظ موقعیت سوق الجیشی به لحاظ فرصت‌های بسیار خوبی که این بخش می‌تواند برای ما مهیا کند و باید در یک کار جدی در بخش زیرساخت‌ها انجام دهیم د ر بخش کشت‌های فراسرزمینی. در کمیسیون مشترک ایران و غنا که وزیر کشاورزی ریاست کمیسیون را دارد، در سفری که چند سال پیش هم خدمت شان بودم، مقدار زیادی زمین گرفتند برای کشت فراسرزمینی، ولی زیرساخت‌های آن را برای بخش خصوصی مهیا کند.
مجری: پس حمایت دولت را می‌طلبید؟
زبردست: حتما ما در سه بخش اساسی مشکلاتی داریم، بحث حمل و نقل مهمترین مشکلات اقتصادی می‌دانم و بحث پول و جابه جایی پول مسئله دوم ماست که کار بسیار سختی است و تعرفه‌های گمرکی که دولت باید با دولت غنا به آن بپردازد و بتواند مشکلات را حل و فصل کند و ظرفیت را برای کار صادرات مهیا کند.
مجری: مهمترین راهکار برای حل این مشکلات در طرحی که به عنوان طرح سه ساله طراحی کردید آمده است؟
آقای پیمان پاک / رئیس سازمان توسعه تجارت: مهمترین مسایل بحث پشتیبانی حمل و نقل است و نظام تعرفه و نظام گمرکی برای این‌ها برنامه داریم. همه دقیق تعریف شده است. مهمترین راهکار تغییر فرهنگ و تغییر تفکر مدیریتی کشور است. تا حوزه حمل و نقل، تا حوزه بانک، حوزه نظام تعرفه‌ای ما تفکرش، تفکری است که آفریقا را اولویت نمی‌بیند و کشور‌های در حال توسعه علی رغم تمام این منابع و ذخایر کشور‌های اولویت دار نمی‌بیند و باز ذهنش متوجه کشور‌های پیشرفته است به هیچ جا نمی‌رسیم. هر چقدر در دولت بخشنامه می‌زنیم، ابلاغیه‌های متعدد برای بازار‌های در دسترس، مثل اوراسیا، هند، چین. آفریقا، این ابلاغیه‌ها به پایین می‌رود و در لایه‌های دو سه می‌شیند و تفکر مدیر لایه میانی و پایین دست همان تفکر غلط قبلی است می‌خوابد و جا نمی‌افتد. اولین کار این است که این فرهنگ و تفکر را در دولت عوض کنیم، که کعبه آمال ما یک سری کشور‌ها نیستند و لایه اول و دوم کشور عوض شده است و این تفکر را ندارد. ولی باید این به پایین رسوخ کند که منافع کشور، اگر به قاره آفریقا صادرات داریم، عمده منابع اول مورد نیاز ما را به راحتی می‌شود به آن جا تهاتر، بارتر کرد، کاری که ۳۰ درصد نظام تجارت جهانی است. این در لایه‌های بانک مرکزی دریافت نمی‌شود، در لایه‌های صمت وجود ندارد و در لایه‌های پایینی جهاد وجود ندارد و گمرک وجود ندارد و این اولویت دولت این جهادی‌تر از بحث بین المللی است.
مجری: برخی از منتقدان می‌گویند جمهوری اسلامی ایران، بخش اقتصادی کشور بازار آفریقا را به کشور‌های چین، ترکیه، امارات واگذار کرده است؟ این متاثر از همان موضوعی است که هشت سال بی توجهی به حوزه آفریقا شد، اگر می‌پذیرید چکار باید بکنید؟
آقای مهرانی/ معاون بین الملل اتاق بازرگانی: موضوع سیاست گذاری و مقوله سیاست گذاری‌ای نیست که بشود در شش یا چهار ماه، یک سال، دو سال به آن رسید. اگر امروز در یک نقطه‌ای هستیم که به زعم عزیزان نامطلوب است این نتیجه یک راه طول و درازی است که به اینجا رسیدیم و بخشی از آن هدف گذاری اقتصادی ماست و بخشی عدم توجه به نگاه بلندمدت بوده است و این را هم تاکید کنم که همان طور که اشاره شد، باید کمتر مناسبات اقتصادی یا ملاحظات اقتصادی داخلی را کمتر ذبح تجارت خارجی کنیم. اگر قرار است با ترکیه، دولت با ترکیه به توافقاتی برسد، بازار داخل را همیشه به همه جا نباید اولی بدانیم به آن توافقی که با کشور خارجی داریم، چون آن توافق را ذبح کنیم، همان گسستی است که در سیاست گذاری بلندمدت خواهیم داشت. امروز نیاز بازار را برای موضوعی حل می‌کنیم، فردا همان موضوع تکرار می‌شود. چون سیاست گذاری بلندمدت را ذبح کردیم. این اگر توجه ویژه‌تر شود، قطعا چه در بلندمدت و چه در کوتاه مدت شاهد اتفاقات بهتری خواهیم بود.