شاهکار‌های هنر کاشی کاری ایران

به گزارش خبرگزاری صداوسیما، کاشی یکی از نماد‌های مهم و از عناصر برجسته تزئینی در معماری ایران زمین است. اگرچه این هنر از دوران باستان در معماری ایران رواج داشت و نمونه‌هایی از آن در بنا‌هایی مانند کاخ آپادانای شوش به دست آمده است، اما استفاده گسترده از کاشی در بنا‌های ایرانی به دوران پس از اسلام بازمی گردد. تا پیش از سده پنجم هجری، بنا‌ها را با نقاشی‌های دیواری تزئین می‌کردند، اما از این زمان که مقارن با حکومت سلجوقیان بود، استفاده گسترده از کاشی همه گیر شد.

اصفهان مسجد شیخ لطف الله
یکی از عالی‌ترین نمونه‌های کاشیکاری دوره صفوی، مسجد شیخ لطف الله است که ساخت آن ۱۸ سال طول کشید. تمام نمای بیرونی گنبد، سردر، راهروی ورودی و گنبدخانه این مسجد پوشیده از کاشی‌های معرق است. این مسجد زیبا که کاشیکاری‌های آن را نقطه اوج هنر کاشیکاری ایران می‌دانند، در زمان خود یک مسجد عمومی نبود بلکه یک نمازخانه خصوصی به شمار می‌آمد که فقط خانواده سلطنتی و گروهی از بزرگان اصفهان امکان حضور در آن را پیدا می‌کردند.

این مسجد را شاه برای شیخ لطف الله میسی از علمای جبل عامل لبنان که یکی از روحانیان بلندپایه دوره صفویه بود، ساخت.

مسجد جامع عتیق
مسجد جامع عتیق اصفهان که دارای چندین دوره معماری است، کلکسیونی از سبک‌های مختلف معماری ایرانی و تزئینات وابسته به آن به شمارمی رود. در زمینه هنر کاشیکاری، دو ایوان جنوبی و غربی این مسجد از جذابیت فراوانی برخوردارند و عالی‌ترین نمونه از سبک‌های مختلف کاشیکاری را می‌توان در فضای هر دو تماشا کرد. هر دو ایوان در دوره سلجوقی ساخته شده اند، اما در دوره‌های بعدی (آق قویونلو و صفوی) به زیر کاشی رفته اند.

ایوان جنوبی معروف به صفه صاحب بن عَّباد، یک شاهکار تمام عیار از هنر کاشیکاری محسوب می‌شود و ایوان شرقی معروف به صفه استاد نیز به خاطر طرح‌های بدیع خود شهرت فراوان دارد.

شوش کاخ آپادانا

کاخ آپادانا یکی از شکوهمند‌ترین بنا‌های تاریخی در ایران است که یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های کاشیکاری در معماری ایران در این کاخ در شهر شوش (استان خوزستان) به دست آمده است. این اثر یکی از پر افتخارترین دیدنی‌های شوش است. آپادانا شوش حاصل معماری شگرف ایرانی محسوب می‌شود که در زمان هخامنشیان به‌دستور داریوش بزرگ بنا شد. دیوار‌ها و ستون‌های سنگی این کاخ با نقوش مختلف، جذابیت معماری ایرانی را در دوره‌های باستان به‌خوبی نشان می‌دهد. بخش بزرگی از بقایای این کاخ در موزه‌های خارج از ایران نگهداری می‌شود.

نطنز آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی
از جمله شاهکار‌های کاشیکاری عصر مغول، سردرخانقاه و آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در شهر نطنز است که بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد. این سردر، موزه‌ای از ده‌ها طرح هندسی با ترکیب آجر و کاشی محسوب می‌شود.

با وجودی که در این سردر فقط از سه رنگ آجری، فیروزه‌ای و لاجوردی استفاده شده است، اما بیننده گمان می‌برد با طیفی از رنگ‌های مختلف روبرو است. آرامگاه شیخ عبدالصمد قبلا دارای محراب نفیسی از کاشی زرین فام بود که حدود ۱۰۰ سال پیش به سرقت رفت و نهایتا از موزه ویکتوریا و آلبرت لندن سردرآورد.

مشهد حرم امام رضا (ع)
ازاره‌های گنبدخانه حرم امام رضا (ع) سراسر پوشیده از کاشی‌های آبی رنگ و بسیار قدیمی است. این کاشی‌ها بین ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال قدمت دارند.

آن بخش از کاشی‌ها که اشکال هشت گوش دارند، به کاشی‌های سنجری معروف هستند و تاریخ نصب شان به دوره سلجوقی باز می‌گردد. همچنین، بالای کاشی‌های هشت گوش، کتیبه‌ای حاوی سوره واقعه به چشم می‌خورد و بالای آن کتیبه کاشی بسیار نفیس و برجسته‌ای قرار دارد که از کار‌های دوره خوارزمشاهی (مورخ به سال ۶۱۲ هجری قمری) ودر بردارنده سوره مبارکه انسان است.

اصفهان مسجد جامع عباسی

شیوه کاشیکاری‌های ظریف مسجد شیخ لطف الله در مقیاسی بزرگ‌تر در مسجد جامع عباسی معروف به مسجد شاه (امام امروزی) تکرار شد. اما از آنجا که ساخت کاشی معرق بسیار وقت گیر و هزینه بردار بود، نوعی کاشی دیگر به نام کاشی هفت رنگ جایگزین آن شد. کاشی هفت رنگ از کنار هم چیدن کاشی‌های کوچک مربع شکل و ترسیم نقش واحدی روی آن‌ها ساخته می‌شود. ساخت کاشی هفت رنگ این امکان را فراهم آورد که هنر کاشیکاری حتی در بنا‌های معمولی و خانه مردم عادی هم بکار گرفته شود. کاشی‌های مسجد شاه اصفهان اگرچه تنوع رنگی بالایی دارند، اما در کلیت خود به رنگ آبی هستند و تمام نقوش به کار رفته در آن‌ها مانند طرح‌های ختایی و اسلیمی کاملا انتزاعی است.

زنجان گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد تاریخی بزرگ جهان بعد از گنبد سانتاماریا در ایتالیا و گنبد مسجد ایاصوفیه در استانبول است. این گنبد که در شهر کوچک سلطانیه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان واقع شده، بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد. نمای بیرونی گنبد سلطانیه ساده و درونش پوشیده از تزئینات گوناگون است. در گنبد سلطانیه چند هزار متر مربع کاشی کاری، آجرکاری، حجاری، گچ بری و تلفیق آجر و کاشی چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد.

این تزئینات در طول زمان به شدت آسیب دیده اند، اما در دهه‌های گذشته با لایه برداری از آن‌ها مشخص شده که زیرشان لایه دیگری از تزئینات پنهان است. کاشیکاری‌های گنبد سلطانیه بیشتر با ترکیب آجر و کاشی و با استفاده از خطوط هندسی خلق شده اند و سرآغازی هستند بر شکوفایی هنر کاشیکاری در دوره‌های بعد.

تبریزمسجد کبود
در سده نهم هجری و مقارن با دوره تیموریان شاهکار دیگری از هنر کاشیکاری خلق شد. یکی از بهترین نمونه‌ها مسجد کبود تبریز است که تمام سطوح درونی و بیرونی اش را با کاشی پوشانده اند. این شیوه در سده‌های دهم تا دوازدهم هجری مورد تقلید هنرمندان عصر صفوی قرار گرفت و در مساجد اصفهان به تکامل رسید. البته مسجد کبود در زمان حکومت سلسله قراقویونلو و به وسیله همسر جهانشاه قراقویونلو ساخته شد.

این مسجد به علت زیبایی کاشیکاری هایش به فیروزه اسلام شهرت یافت و البته به علت کاربرد کاشی‌های لاجوردی، به مسجد کبود نیز معروف شد. متاسفانه در سال ۱۱۹۳ هجری قمری در جریان زلزله مهیبی که تبریز را لرزاند، مسجد کبود و دیگر بنا‌های مرتبط با آن تخریب شدند و از آن مسجد باشکوه جز سردر و چند طاق و جرز‌های قطور که همگی با کاشی‌های زیبا و ظریف پوشیده شده بودند، چیز دیگری باقی نماند.


فرزانه بهزادی پور
تحریریه میراث فرهنگی