رسیدگی به حال محرومان و فلسفه حکومت علوی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صداوسیما ؛ از جمله شاخصه های مکتب امام علی علیه السلام اهتمام و توجه ویژه ایشان به محرومان و فقیران و نیازمندان است. این امر به میزانی از اهمیت در مکتب امام علی برخوردار است که یکی از علل پذیرش حکومت از جانب ایشان محرومیت زدایی است. یکی از اهداف حکومت علوی حمایت از قشر مستضعف و آسیب پذیر جامعه بود به گونه ای که امام علی (ع) یکی از انگیزه های مهم خود را در پذیرش خلافت، یاری محرومان و مظلومان و برخورد جدی با سودجویان و ظالمان اعلام می دارد و می فرماید: آگاه باشید! به خدایی که دانه را شکافته و انسان را آفریده، سوگند! اگر به خاطر حضور حاضران و توده های مشتاق بیعت کننده و اتمام حجت بر من به خاطر وجود یار و یاور، نبود و نیز به خاطر عهد و پیمانی که خداوند از دانشمندان و علمای هر امت گرفته که در برابر پرخوری ستمگر و گرسنگی ستمدیده و مظلوم سکوت نکنند!»، مهار شتر خلافت را بر پشتش می افکندم (و رهایش می نمودم) .
حضرت علی(ع) از نخستین روز خلافت خودشان، افزون بر برنامه عامی که در جهت رعایت عدالت و مساوات در مسجد مدینه اعلام فرمودند، به صورت خاص تر با طبقات تنگدست اجتماعی، فقرا، مستمندان، مستضعفان و توده مردمی که در زندگی عادی خودشان دچار تنگنا و محدودیت شده بودند، هم همراهی شخصی کردند و هم در دستورالعمل های خویش به صورت خاص و ویژه اهتمام خود را به این طبقات نشان دادند.
براساس آموزه های علوی لازمه تحقق عدالت اجتماعی، زدودن فقر و محرومیت از چهره جامعه است و وجه مهم رعایت عدالت در سیره امام علی (ع) رفع فقر و تبعیض و محرومیت زدایی است. هنگامی که امام، زمام حکومت را به دست گرفت، جامعه دچار فقر شدیدی بود و این امر شکاف عمیقی میان دو طبقه ثروتمند و تهی‌دست به وجود آورد. از این رو امام نهایت تلاش خود را صرف کرد تا چهره جامعه اسلامی را از این ظلم مهلک پاک نماید و مناسبات عادلانه ‏ای را که پیامبر آورده بود، از نو حیات تازه‏‌ای بخشد. امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرمایند: ”همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال سرمایه داران قرار داده است، پس فقیری گرسنه نمی ماند، جز به کامیابی توانگران و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید“ (نهج البلاغه حکمت 545 .) البته نه تنها ثروتمندان واغنیا که با پرداخت وجوه شرعی خود زمینه عدالت را در جامعه فراهم می کنند، رسیدگی به وضعیت فقرا و به تعبیر امروزی از بین بردن فقر مطلق یعنی تامین نیاز به حداقل های زنده ماندن، وظیفه حکومت است، این مطلب ذاتی و اقتضاء طبیعی جوامع بشری است که همواره انسان هایی ناتوان از یتیمان و از کارافتادگان و غیره در درون جامعه حضور دارند که دولت نمی تواند نسبت به مسایل آنان بی توجه باشد. ضرورت توجه به این قشر در عهدنامه مالک اشتر، ابلاغ شده از جانب امام علی به معروف ترین کارگزار ایشان چنین آمده است :
”پس خدا را، خدا را، درباره طبقه پایین از مردم، همانان که راه چاره ای نمی بینند، از مسکینان و نیازمندان و بینوایان و زمین گیرشدگان، این گروه ها که برخی شان اظهار مشکل می کنند و برخی به رو نمی آورند، حقی را که خداوند درباره ایشان فرمان داده به جا آر و بخشی از بیت المال و بخشی از زمین های خالصه را، برای ایشان در هر شهری که ساکنند مقرر کن.“
" امام علی"ع" وصیت رسول گرامی اسلام(ص) را درباره نیازمندان در دوران حکومت خود به جد پی گرفت. پیامبر(ص) به امیرالمؤمنین فرمودند: امور طائفه دیگر از مساکین و نیازمندان را پایمال نکن و بخشی از مال خدا و حق معینی را که خداوند از زکات برای آنان قرار داده، بین آنها توزیع نما.' [مستدرک الوسائل، ج 13 ، ص 158).
حضرت امام علی(ع) افزایش درآمدهای مردم را حق مردم بر دولت برمی شمارد:ُ” ای مردم ، مرا برشما حقی است و شما را بر من حقی است. حقی که شما به گردن من دارید، اندرز دادن و نیکخواهی شماست و غنایم را بتمامی، میان شما تقسیم کردن است.“ ( خطبه 34 نهج البلاغه)
امیرمؤمنان علی علیه السلام حتی در آخرین ساعات حیات خویش نیز نیازمندان را فراموش نکرده و از یاد نبرد که هنگام شهادت فرمود: ”خدا را، خدا را، در مورد یتیمان، نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند. نکند آنها در حضور شما در اثر رسیدگی نکردن از بین بروند.“

تامین حداقل های زندگی از برنامه های تأمین اجتماعی حکومت علوی
کارنامه حکومت علوی با وجود همه کارشکنی ها و جنگ ها و درگیری ها و نبود غنایم گسترده آنچنان که در خلفای پیشین رواج داشت، افتخار آمیز است. ایشان تامین حداقل های زندگی در پایتخت بلاد اسلامی را تضمین کرده بودند و سطح برخورداری مردم چنان گسترده بود که هیچ کس در کوفه به سر نمی برد. حتی از پایین ترین طبقات مردم، مگر این که از مایحتاج ضروری بهره مند بود. زندگی پایین ترین و فقیرترین قشر از طبقات اجتماعی کوفه که می تواند به عنوان محک و ملاک پر شدن و یا حداقل کاسته شدن از فاصله میان فقیران و ثروتمندان محسوب گردد و نویدبخش رفاه نسبی مردم باشد، این چنین در کلام امام تشریح شده است: ”کسی را در کوفه نمی توان یافت که متنعم نباشد و در رفاه به سر نبرد، حتی پایین ترین قشر مردم، خوراکش از نان گندم است و سرپناه و مسکن دارد که در آن آرامش می گیرد و از آب فرات می آشامد.“ (علاّمه مجلسی، بحارالانوار، ج 40 ، ص 327 («مَا أَصْبَحَ‏ بِالْکُوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَیَأْکُلُ الْبُرَّ وَ یَجْلِسُ فِی الظِّلِّ وَ یَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَات‏.

حمایتگری حتی از اهل ذمه
توجه به بینوایان و از کارافتادگان، مخصوص مسلمانان نبود، اقلیت های مذهبی چون نصرانیان نیز در حکومت علوی متنعم بودند. (از تهذیب الاحکام ج 6 ص292 ) پیری نابینا و سائل از راه می گذشت، حساسیت امیرالمؤمنین برانگیخته شد، پرسید: این کیست؟ پاسخ دادند: یا امیرالمؤمنین، نصرانی است. فرمود: ”تا توان در تن داشت، او را به کار گماشتید، اکنون که پیر و فرتوت شده، او را منع می کنید؟ از بیت المال بر او انفاق نمایید.“
در دستورالعمل امام علی(ع) به قرظة بن کعب انصاری نقل شده است: حضرت درباره اهل ذمه و کمک به آنها برای لایروبی جوی آبی که خشک شده بود، دستورالعمل ویژه ای صادر کردند و ضمن تأکید بر حل این مساله، در پایان اشاره فرمودند که اگر همین کسانی که مسلمان نیستند، در سر زمین اسلامی بمانند و دست به عمران و آبادی بزنند، نزد من محبوب تر هستند از اینکه ضعیف و ناتوان شوند و کوچ کنند.

سیره علوی در محرومیت زدایی ؛ راهنمای رهبران جمهوری اسلامی
امام خمینی (ره)، محرومیت را محصول وضعیتی می داند که در اثر تقابل های غیر قابل اجتنابی همچون مبارزه و جنگ میان "فقر و غنا"، "ظالم و مظلوم" و نیز "مستضعف و مستکبر" در جامعه بوجود آمده و در نتیجه، عده کثیری از مردم از حقوق خود محروم و در مقابل عده محدودی از افراد بیشترین مواهب جامعه را به خود اختصاص می دهند. لذا بر حسب تعالیم اصیل اسلام، مبارزه و جهاد در این جبهه به عنوان یک تکلیف دینی بر عهده هر فرد مسلمان و دینداری می باشد، از منظر امام راحل دولت واقعاً باید با تمام قدرت آن طوری که علی- علیه السلام- برای محرومین دل می سوزاند این هم با تمام قدرت دل بسوزاند برای محرومین( صحیفه امام، ج 71 :759).
امام راحل در وصیت نامه خویش نیز توجه خاص به محرومان را برای نسل های بعدی و جانشینان خودشان اینگونه نشان دادند:
” وصیت اینجانب به رهبر و شورای رهبری در این عصر که عصر تهاجم‏‎ ‎‏ابرقدرت ها و وابستگان به آنان در داخل و خارج کشور به جمهوری اسلامی و در‏‎ ‎‏حقیقت به اسلام است در پوشش جمهوری اسلامی و در عصرهای آینده، آن‏‎ ‎‏است که خود را وقف در خدمت به اسلام و جمهوری اسلامی و محرومان و‏‎ ‎‏مستضعفان بنمایند“.
ایشان در فرازی دیگر از وصیت نامه الهی سیاسی خویش؛ همگان را در امر مهم توجه به حال محرومان خطاب قراردادند:
” به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می کنم که خیر دنیا و‏‎ ‎‏آخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است که در طول تاریخ‏‎ ‎‏ستمشاهی و خان خانی در رنج و زحمت بوده اند. و چه نیکو است که طبقات‏‎ ‎‏تمکن دار به طور داوطلب برای زاغه و چپرنشینان مسکن و رفاه تهیه کنند و‏‎ ‎‏مطمئن باشند که خیر دنیا و آخرت در آن است و از انصاف به دور است که‏‎ ‎‏یکی بی خانمان و یکی دارای آپارتمانها باشد.“‏
‏‏ ‏
جانشین خلف امام راحل نیز سیره علوی را راهنمای آرمانی حکومت بر می شمرند:
آرزوهای انسانهای ستمدیده‌ تمام قرون تنها در حکومتی برآورده خواهد شد که با رفتار علوی اداره شود. (9/1/1391).
ایشان با ادامه راه امام راحل؛ به محرومیت زدایی همواره تاکید ویژه داشته اند و در توصیف جایگاه محرومیت زدایی در مکتب حکومتی امام می فرمایند: ”از مشخصه های خط امام (ره)، عدالت اجتماعی و کمک به طبقات مستضعف و محروم است که امام (ره) آنها را صاحب انقلاب و صاحب کشور می دانست. امام (ره) پابرهنگان را مهمترین عنصر در پیروزی های این ملت می دانست، همین طور هم هست و امام (ره) به گفتن هم اکتفا نکرد. امام (ره) از همان اول انقلاب، جهادسازندگی، کمیته امداد، بنیاد مستضعفان، بنیاد پانزده خرداد و بنیاد مسکن را به وجود آورد و دستورات موکد به دولت های وقت داد. عدالت اجتماعی جزو شعارهای اصلی است؛ نمی شود این را در درجه دوم قرار داد و به حاشیه راند، .... امام (ره ) به این مسائل می پرداخت و دستور می داد و آنچه در درجه اول، مورد نظر امام (ره) بود ، عبارت است از طبقات محروم و مستضعف.(1378/03/14).
ایشان در دوران رهبری خویش نیز مشی امام راحل را ادامه داده اند و حمایت از محرومین نیز مورد توصیه اکید ایشان به مسئولین در ادوار مختلف بوده است از جمله فرمودند:
”در برنامه ریزی ها، مسأله برطرف کردن فقر و محرومیت از کشور را در درجه اوّل قرار دهید که یکی از ارکان عدالت، این موضوع است. البته همه مفهوم عدالت این نیست که ما فقر و محرومیّت را برطرف کنیم، گرچه حقاً و انصافاً بخش مهمی از آن است. “ (بیانات8/6/1374)
در جایی دیگر می افزایند:
” امروز در جامعه ما فقر وجود دارد. وظیفه ما به عنوان نظام اسلامی، ریشه کن کردن فقر در جامعه است. نباید در جامعه محرومیت باشد. این تکلیف ماست به عنوان دولت، به عنوان نظام اسلامی، به عنوان آحاد مردم. »کلّکم راع و کلّکم مسؤول عن رعیته ؛ این وظیفه همه است. هر کدام به نحوی تجمّل و اسراف و زیاده روی را کم کنیم. این درس ماه رمضان است. این کار، همّت و گذشت و بصیرت و آگاهی می خواهد. از خدای متعال کمک بخواهیم. خانواده های بسیاری هستند که نه از روی تن پروری و تن به کار ندادن، بلکه به معنای واقعی کلمه محروم و مستمندند. باید اینها را شناسایی و پیدا کنید - کار مشکلی هم نیست - و به اینها کمک نمایید.“ (بیانات 1381/9/15)

جمع بندی :
خلافت کوتاه پنج ساله امام علی (ع) الگوی سیاسی بدیعی را به عالم معرفی کرد که تا آن هنگام، در نوع خود، به جز دوران حکومت پیامبر نمونه‌ای نداشت، بلکه خود تبدیل به نمونه‌ای الهام بخش وایده آل برا‌ی نسل‌های بعد شد.
رفتار علی (ع) با یتیمان و محرومان، الگویی برای همه دولتمردان، مسئولان و شیعیان و آزادمردان است. در حقیقت، آن حضرت با عمل خویش، حجت را بر ما تمام کرده است. هماره درد بی سرپرستی و نداری مردمان محروم جامعه، شرر به جان دردمند مولا می زد و حتی تا واپسین ثانیه های حیات نیز به فکر محرومان بود. آن بزرگوار در واپسین کلام خویش نیز دغدغه خود را آشکار ساخت آن گاه که فرمود: «خدا را درباره یتیمان در نظر بگیرید، مبادا دهان های آنها از گرسنگی بسته بماند».
چنین سیره افتخار آمیزی راهنمای روشن و حجت مسلمی فراروی همه حقیقت جویان قرار می دهد. از کلام و سیره امام علی(ع) اینگونه برداشت می شود که رسیدگی به حال محرومان و تلاش برای ریشه کنی فقر و برخوردار کردن همگان از حداقل های زندگی هم وظیفه و اولویت جدی دولت و نظام اسلامی و هم مسئولیت همگانی است و در صورت فراگیر شدن سنت مواسات و ادای دین صاحبان ثروت، با پرداخت وجوه شرعی، می توان رفع فقر و محرومیت زدایی را در جامعه انتظار داشت.
دکتر حسن مجیدی
خبرنگار خبرگزاری صداوسیما