امروز سوم اردیبهشت، مصادف با سالروز تولد شیخ بهایـی، روز معماری در ایران است.
طراحی جاودانه مسجد امام، مسجد چهارباغ و گرمابه شیخ در اصفهان، کاریز بزرگ نجف‌آباد که یکی از بزرگ‌ترین قنات‌های ایران است و ساعت آفتابی شهر نجف، از جمله آثار ماندگار شیخ بهایی و جلوه گر شکوه و عظمت معماری ایرانی_ اسلامی است. معماری که در سال های کنونی در میان تاخت و تاز سریع جهان به سوی مدرنیته به نظر مغفول مانده و نیازمند توجه ویژه است. نیازمند توجه ویژه از آن جهت است که هویت بخش ایران و مطرح کننده معماری منحصر به فرد آن در جهان است .
اما مهمترین ویژگی این معماری فاخر چیست؟
آنچه معماری خانه های ایرانیان را از سایر ملل جهان جدا می کند، احترام به انسان و فضا در تعریف مفهومی خاص از خانه برای بیان مفهوم سکونت است. احترام به انسان و فضا همان مساله ای است که در معماری خانه های ایرانی گذشته به آن توجه شده به نحوی که در عصر حاضر حیرت بینندگان را برمی انگیزد. با اندکی تامل در خانه های ساخته شده بر اساس معماری ایرانی _ اسلامی می توان دریافت که طراح، به اولین نکته ای که توجه کرده موضوع " حفظ آرامش" در بناست. نکته ای که در آپارتمان سازی این روزها به آن بسان گذشته یا توجه نمی شود و یا به بهانه مدرنیته مغفول مانده است.
معماری اسلامی چیست ؟
معماری اسلامی مقوله ای چند صد ساله از معماری است که ریشه در اصول اسلام دارد. این نوع معماری با رنگ های پر جنب و جوش و طاق های تزئین شده، شناخته می شود و با همین سبک برخی از برجسته ترین بناهای جهان را در اختیار ما قرار داده است. این معماری اغلب در کشورهای عربی و کشورهای اکثریت مسلمان در سراسر جهان و همچنین در کشورهای اروپایی با سابقه عربی یا اسلامی مانند اسپانیا و پرتغال یافت می شود. این نوع سبک معماری را در کشورهای اسلامی می توان در بنای مساجد، آرامگاه ها، کاروانسراها، آب انبارها، بازار، کاخ ها، قلعه ، مدارس و ساختمان های دولتی دید. توجه به ساخت حمام های عمومی، وضوخانه و یا صدای آب که به واسطه فواره حوض ها در مساجد به گوش می رسد به مومنان این فضا را می دهد که روزی پنج بار در نهایت آرامش برای عبادت گردهم جمع شوند. عناصر اصلی مسجد عبارت است از قوس، گنبد و ستون ها، خوشنویسی و الگو های هندسی تزئینی که برای خلق حس صلح و تفکر است.
در کل می توان گفت که معماری اسلامی به سبکی از معماری اشاره دارد که به عنوان تجلی فیزیکی اصول اسلام توسط حضرت محمد (ص) یا پیروان ایشان، در قرن ۷ ایجاد شد. سنتی که تا به امروز ادامه دارد و در روزگار ما بیشتر در ساخت مساجد کاربرد دارد.
گچ، آجر، کاشی های رنگی، خشت، سنگ ، چوب و شیشه از مصالح مرسوم در ساخت بناهایی با معماری ایرانی_ اسلامی است. اما گرچه سبک معماری ایرانی_ اسلامی از مساجد و زیارت گاه‌ها آغاز شد اما به مرور در هر منقطه، شهر و کشوری که وارد شد با سبک پیشین معماری آن آمیخت و آثاری منحصر به فرد برجای گذاشت .
مسجد شیخ لطف الله اصفهان، باغ عفیف‌آباد شیراز ، مسجد جامع نیریز، گنبد قابوس، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع بسطام، مسجد جامع کبیر یزد، حمام سلطان امیر احمد کاشان و مسجد کبود تبریز نمونه های درخشانی از شاخص ترین بناهای معرف سبک ایرانی_ اسلامی هستند .
ضوابط معماری اسلامی
تزیینات معماری اسلامی همچنین نشانگر تکثیر، نظم، هندسه، قرینگی الگو ها و اشکال اسلیمی است که متعلق به دنیای استعاره و سمبل است و تاکید بر چیزی همانند الله یا وحدت است. باغ های اسلامی استعاره هایی از قرآن است و عناصر اصلی عبارتند از آب و سایه که همچنین توسط چهارباغ شاخص شده و الگویی چهارتایی در پیرامون استخر مرکزی یا آبنماست.
همچنین ویژگی های شاخص مسجد در معماری اسلامی عبارت است از حیاط مرکزی(صحن)، محراب، شبستان، مناره، گنبد، خوشنویسی برجسته بر روی کتیبه که آیه هایی از قرآن است.
تاثیر معماری اسلامی بر غرب
برخی از تاثیرات معماری اسلامی بر غرب عبارت است از:
قوس ها: نظریه ای به این نکته اشاره دارد که قوس های نوک تیز معماری گوتیک از قوس های اسلامی تاثیر پذیرفته است.
گنبدها: گنبدها به نحوی که امروز شناخته شدند در معماری اسلامی قرن هفتم ظهور یافتند و اولین گنبد در این سبک در اورشلیم است و احتمال دارد که جهان غرب از روش ساخت چنین گنبدی تاثیر پذیرفته باشد.
تزیینات و هنرهای بصری: وفور استفاده از موزاییک های رنگی و طلایی، کاشی های ستاره ای هشت پر و شش پر و نوارهای رنگی بر روی قوس ها و دیوارها در مساجد اسلامی نیز می تواند الهام بخش بناهای رنسانسی باشد.
و سخن پایانی:
جا دارد معماران معاصر، با تاسی از عناصر ممتاز و فاخر معماری ایرانی_ اسلامی، سعی در خلق بناهایی کنند که در عین آمیختگی به مدرنیته، از بوی اصالت عاری نشوند و این فرهنگ غنی صدها ساله را برای آیندگان این مرز و بوم به یادگار بگذارند . میراثی که می تواند به آیندگان یادآور شود در خانه ، ادارت، مساجد و دیگر اماکن دولتی یا غیردولتی نیز می توان شاهد آرامش، حفظ حریم شخصی و عناصر بصری زیبا بود و به یاد آورد که گذشتگان چه گنج با ارزشی برای آنها بجا گذاشته اند. میراثی که بسان رنگ فیروزه ای کاشی مساجد تا ابد یادآور آبی بیکران آسمان، آبی آب و هنر اصیل ایران و ایرانی است که یک سر در زمین و سری دیگر در اسمان دارد.
کیمیا خسروی منفرد/ تحریریه میراث فرهنگی خبرگزاری صدا و سیما