دبیر ستاد جهاد تبیین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در یادداشتی به تشریح اهمیت ویژه شعار امسال و ضرورت تبیین مفهوم «دانش بنیان» در گفتمان رهبر انقلاب اسلامی پرداخت.
متن یادداشت قجری به شرح ذیل است:
«مقام معظم رهبری بیش از یک دهه است که بر مفهوم «دانش بنیان» تاکید داشته و ابعاد آن را تبیین کرده‌اند. در منظومه فکری ایشان، دانش بنیان متعلق دو امر قرار میگیرد: نخست، «اقتصاد» و دوم، «شرکت و بنگاه». در موضوع بنگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان، رویکرد و تعریف رهبر انقلاب با تعاریف مرسوم و هنجار دانشی، تفاوتی نداشته و واجد معنایی مشترک با برداشت عمومی از این مفهوم است. اما در مفهوم «اقتصاد دانش بنیان»، اختصاصات و امتیازات معنایی و رویکردی را در منظومه فکری ایشان شاهد هستیم و لذا نیازمند عنایت و دقت‌نظری افزون است.
بنابر بررسی‌های صورت گرفته، معظم‌له طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۱ در بیانات، مرقومه‌ها و پیام‌های خویش و در تعابیر مختلف، از مفهوم «دانش بنیان» یاد کرده‌اند و مجموعا بیش از ۳۳۰۰ کلمه پیرامون این موضوع ارایه بحث داشته‌اند که این امر نشانگر میزان بسیار زیاد اهمیت و اولویت این مفهوم در گفتمان ایشان است. در این نوشتار سعی شده است به‌صورت مستند و از خلال بیانات و رهنمود‌های رهبر انقلاب اسلامی، در ۱۰ فراز کلیدی و مفاهیم مرکزی ذیل آن که می‌توان رویکرد و گفتمان ایشان در زمینه دانش بنیان را بر مدار آن مفصل‌بندی کرد، اشاره کرد.
۱/ «ما بحمدالله تحریم‌ها را بی‌اثر کردیم؛ با شرکت‌های دانش‌بنیان فراوان، حرکت عظیم جوانان، ابتکار‌های گوناگون در این زمینه.» ۰۱/۰۱/۱۴۰۱
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی اول:
۱-۱- تاکید بر بی اثر کردن تحریم‌ها
۱-۲- اقتدار کشور
۱-۳- ابتکاری و خلاقانه
۲/ «درون‌زایی اقتصاد کشور، مولّد شدن و دانش‌بنیان شدن آن، مردمی کردن اقتصاد و تصدّیگری نکردن دولت، برون‌گرایی با استفاده از ظرفیّتهایی که قبلاً به آن اشاره شد، بخش‌های مهمّ این راه‌حل‌ها است.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی دوم:
۲-۱- راه حل مشکلات اقتصادی
۲-۲- محور رویکرد اقتصاد مقاومتی
۲-۳- مردمی کردن اقتصاد
۳/ «پس نگاه به نخبگان، در این جهت هم مورد اهتمام قرار میگیرد و نکته‌ی اساسی‌ای است؛ تأثیر [نخبگان]در برنامه‌ریزی برای مسائل کشور. حتّی مثلاً فرض بفرمایید تبدیل اقتصاد نفتی به اقتصاد مستقل، اقتصاد دانش‌پایه، اقتصاد مقاومتی. اگر ما عناصر نخبه و فعّال و دلسوز و بانشاط نداشته باشیم، اقدام نمیکنیم برای اینکه اقتصادمان را تغییر بدهیم؛ [امّا]وقتی آدم‌های حسابی، پابه‌کار، علاقه‌مند، در اختیار نظامِ تصمیم‌گیری کشور هست، طبعاً اقدام میکند دیگر.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی سوم:
۳-۱- منشا تحول اقتصادی
۳-۲- محمل کنشگری نخبگان
۴/ «اقتصاد دانش‌بنیان را اهمّیّت بدهیم. رشد شتابان اقتصاد به‌وسیله‌ی اقتصاد دانش‌بنیان [ممکن]خواهد شد. امروز ما امکانش را هم داریم؛ جوان‌های بسیاری هستند آماده، تحصیل‌کرده، باسواد که میتوانند کار‌هایی انجام بدهند. گاهی می‌شنوید یا در تلویزیون می‌آیند یک کارآفرین جوان را نشان میدهند که آدم واقعاً لذّت میبرد، حظ میکند که این آمده وارد شده در یک مقوله‌ای -کشاورزی، دامداری، صنعت، صنعت‌ها‌ی کوچک، خدمات و امثال اینها- با سرمایه‌ی کم شروع کرده و با پشتکار به یک جایی رسیده. [تولید]ثروت از راه فکر، از راه کار‌های دانشی هم یک مسئله است.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی چهارم:
۴-۱- عامل تولید ثروت (از راه فکر)
۴-۲- عامل رشد شتابان و تحول اساسی اقتصاد کشور
۵/ «منابع کشور -انواع فاینانس‌ها و پول‌هایی که آزاد میشود- نبایستی هدر برود. صنایع تعطیل شده، بخش اقتصاد دانش‌بنیان، بخش تبدیل ماشین‌های فرسوده‌ی صنایعمان، اینها جزو اولویّتها است.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی پنجم:
۵-۱- اولویت اقتصاد ملی
۶/ «بخش‌هایی در اقتصاد ما وجود دارد که مهم و دارای اهمّیت است؛ مثلاً بخش نفت و گاز یا بخش تولید موتور که برای خودرو، برای هواپیما، برای قطار، برای کشتی مورد استفاده است، این بخش‌های حسّاس و مهم، دانش‌بنیان بشود. اینکه ما میگوییم اقتصاد دانش‌بنیان [این است]. جوان‌های ما، دانشمندان ما نشان داده‌اند که میتوانند نوآوری کنند، میتوانند ما را از آن سطحی که در فنّاوری داریم بالاتر ببرند. خب، این کار کوچکی است که موشک بُرد بلند را جوری تنظیم کنند که در دوهزار کیلومتری با انحراف دو متر یا پنج متر به هدف بخورد؟ خب آن مغزی که میتواند این کار را بکند، در موارد گوناگون دیگر هم میتواند؛ مثلاً فرض کنید که سطح موتور خودرو را با یک پیشرفتی بالا ببرد که فرض کنیم مصرفش کم بشود، یا موتور قطار را به فلان شکل به‌وجود بیاورد؛ میتوانند. همین الان در کشور ما بنگاه‌های اقتصادی و تولیدی‌ای وجود دارند که کار‌هایی که آن‌ها انجام میدهند و تولید میکنند، یا از مشابه خارجی‌اش بهتر است یا برابر آن‌ها است؛ همین الان داریم؛ خب اینها را باید تقویت کرد. پس بنابراین دانش‌بنیان شدنِ بخش‌های مهمّ اقتصاد داخلی، یکی از کار‌هایی است که در اقتصاد مقاومتی شرط است و بایستی انجام بگیرد.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی ششم:
۶-۱- دارای اولویت
۶-۲- جز شروط اقتصاد مقاومتی
۶-۳- نوآورانه و خلاقانه
۶-۴- قابلیت توسعه و مقیاس‌پذیری در حوزه‌های مختلف اقتصاد و صنعت
۷/ «اگر پیشرفت علمی را ما دنبال کردیم، آن‌وقت اقتصاد دانش‌پایه -که سرمایه‌گذاری‌اش اندک است [امّا]فرآورده و محصولش بسیار زیاد است- در اختیار ما قرار خواهد گرفت.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی هفتم:
۷-۱- نیاز سرمایه‌گذاری اندک
۷-۲- بهره وری و بازدهی بسیار بالا
۷-۳- خروجی جریان پیشرفت علمی کشور
۸/ «یک مسئله هم مسئله نقش‌آفرینی در اقتصاد مقاومتی است که اقتصاد دانش‌بنیان پایه‌ی آن است. البتّه در این زمینه هم حرف زیاد زده‌ایم، دوستان هم مطالبی بیان کرده‌اند، دیگران هم گفته‌اند لکن آنچه در واقعِ عمل باید اتّفاق بیفتد، هنوز اتّفاق نیفتاده. بنده این را عرض بکنم؛ تازه گزارش مسئولین دولتی برای برنامه‌های اجرائی اقتصاد مقاومتی دست بنده رسیده؛ تازه چند روز است! یعنی آنچه در واقع باید تحقّق پیدا کند در اقتصاد مقاومتی، هنوز ما با آن فاصله داریم. خب، شما در دانشگاه در این زمینه نقش ایفا کنید؛ یعنی واقعاً بروید سهم خودتان را پیدا کنید و آن سهم را به معنای واقعی کلمه عمل کنید.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی هشتم:
۸-۱- پایه اقتصاد مقاومتی
۸-۲- محوریت کنشگری دانشگاه و دانشگاهیان
۹/ «یکی از پایه‌های محکم اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان است؛ اساس کار در اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان است؛ [زیرا]اقتصاد مقاومتی اقتصاد درون‌زا است، اقتصادی است که در داخل پایه‌های مستحکمی دارد که تکانه‌های بین‌المللی و جهانی و اقتصادی آن را از جا درنمیبرد؛ این اقتصاد مقاومتی [است]، اقتصاد مقاوم. یکی از اساسی‌ترین پایه‌های این اقتصاد عبارت است از اقتصاد دانش‌بنیان؛ اقتصادی که متّکی باشد به علم، این خیلی مهم است. خب، به نظر ما نخبه‌های جوان میتوانند در اقتصاد دانش‌بنیان که درواقع ستون اصلی اقتصاد مقاومتی است، نقش ایفا کنند. چطور نقش ایفا کنند؟ خب، این طرّاحی لازم دارد. چه‌جور جوان‌های ما نقش ایفا کنند در اقتصاد مقاومتی؟ من جواب این سؤال را از شما میخواهم، بنشینید طرّاحی کنید، منتظر نمانید که دیگران طرّاحی کنند. شما جوان‌های نخبه در یکی از اجتماعات خودتان موضوع را همین قرار بدهید: چگونگی نقش‌آفرینی نخبگان جوان در اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد دانش‌بنیان. گروه‌هایی به‌وجود بیایند، گروه‌هایی تقسیم بشوند، کار کنند، فکر کنند، مطالعه کنند، با دست پُر در این اجتماع شرکت کنند، راه بدهند، آن‌وقت بنیاد نخبگان از این طرحی که از درون خود نخبگان بیرون آمده، حمایت کند، پشتیبانی کند. به نظر من یک تحوّل به‌وجود می‌آید؛ هم در زمینه‌ی فکر کردن و اندیشیدن و کار کردن، هم در زمینه‌ی واقعیّت، روی زمین؛ در زمینه‌ی اقتصاد [هم]قطعاً تحوّل به‌وجود می‌آید.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی نهم:
۹-۱- پایه اقتصاد مقاومتی
۹-۲- واجد ویژگی درون‌زایی
۹-۳- مبتنی بر علم و دانش
۹-۴- بستر کنشگری جوانان و نخبگان
۱۰/ «اگر چنانچه این حرکت علمی با همین حواشی و دنباله‌هایی که دارد ادامه پیدا بکند – که یکی از آن‌ها تشکیل همین شرکت‌های دانش‌بنیان و روی آوردن به اقتصاد دانش‌بنیان [است]اینها از لوازم این حرکت علمی است که بحمدالله بتدریج راه افتاده است – کشور نجات پیدا خواهد کرد.»
مفاهیم مرکزی ذیل فراز کلیدی دهم:
۱۰-۱- عامل نجات کشور
۱۰-۲- نشانه حرکت علمی کشور
مقام معظم رهبری همواره مفاهیم و واژگان را مستقیما و مرتبط با دال‌های گفتمانی موردنظر خویش به استخدام درمی‌آورند، لذا دقت‌نظر در کلام ایشان بر مدار یک منظومه و هندسه فکری است که میتواند تبیین‌گر رویکرد‌های دقیق و صائب ایشان در موضوعات مختلف باشد. ۱۰ فراز کلیدی یاد شده که منتخبی از اهم مباحث ایشان در حوزه دانش بنیان و با محوریت اقتصاد دانش بنیان است، نشان می‌دهد رهبر انقلاب از این مفهوم ناظر به یک موقعیت راهبردی و تحول آفرین در سرنوشت جامعه و کشور سخن می‌گویند؛ بدین معنا که اقتصاد دانش بنیان یک موضوع در کنار سایر موضوعات اقتصادی و علمی نیست، بلکه در تحول اقتصادی و رشد شتابان، پیشرفت و علاج مشکلات کشور، مدخلیتی اساسی دارد. لذاست که پس از یک دهه اشارات مکرر و متعدد به این حوزه در مناسبت‌ها و ایام مختلف، امسال باری دیگر این مفهوم بنیادین را در قالب «شعار سال» بیان نمودند که به تعبیر ایشان «عمده مقصود از نام‌گذاری سال‌ها، سیاست‌گذاری برای تحقق آن است»؛ و امید که با عنایت قوای اجرایی، تقنینی و نظارتی، به اولویت‌یافتن و محوریت پیدا کردن این مفهوم در برنامه ریزی‌های اساسی کشور در حوزه علمی، فناوری و اقتصادی، منجر شود.