استان اردبیل، منطقه‌ای است با جاذبه‌های گردشگری تاریخی و طبیعی بسیار، که یکی از این جاذبه‌ها غارها می‌باشد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز اردبیل؛ وجود غارها در هر منطقه بیانگر قدمت تاریخ و تمدن آن منطقه است، غارها به ویژه در مواقع حمله دشمن نقش مهم و تاثیرگذاری در زندگی مردم در دوران باستان داشته است.
در استان اردبیل نیز غارها اغلب جنبه امنیتی در برابر حمله دشمنان داشته و می‌توانسته دژی محکم در برابر حملات نظامی باشد که اکنون این غار‌های تاریخی ظرفیت بالایی برای جذب گردشگران حوزه تاریخی و باستانی دارد.
غار‌های بینه لر
غار‌های بینه لر در استان اردبیل و در روستای بینه لر شهرستان مشگین شهر قرار دارند که امروزه این روستا متروک است. نام این غارها در واقع از روستایی که در آن قرار دارند گرفته شده است.
ساخت این غارها به دوره آهن باز می‌گردد. این غارها که محل سکونت انسان‌ها بوده اند، در حاشیه رود قره سو قرار دارد. این غارها را در دو طرف رودخانه می‌توان دید که غار‌های یک سمت مخصوص سکونت افراد و غار‌های سمت دیگر مخصوص دفن اجساد بوده است. این غارها به هم متصل هستند و به هم راه دارند، البته نه همه آن‌ها و برخی از آن‌ها به صورت دو طبقه و سه طبقه هستند. برخی از قسمت‌های این غارها با گذشت زمان تخریب شده اند. بهترین زمان برای سفر به این منطقه و بازدید از این غارها، بهار و تابستان است.
در قسمت مسکونی این غارها بیش از ۲۷۰ دهنه وجود دارد و در این بخش دیواره بلندی وجود دارد که طبق ظاهر آن می‌توان گفت از آن به عنوان محل نگهبانی استفاده می‌شده است. در قسمت‌های بلندی از صخره که جلو آمده است و امکان دسترسی به آن به راحتی وجود ندارد و باید از تجهیزات ویژه استفاده شود، در دل صخره، اتاقکی ساخته شده است. این اتاقک فقط یک پنجره دارد و هیچ در ورودی به درون آن تعبیه نشده است. این پنجره را می‌توان، به عنوان در ورودی نیز در نظر گرفت. درون این اتاقک‌ها هیچ گونه تزئیناتی وجود ندارد، با توجه به این ظواهر، می‌توان گفت این مکتن‌ها به عنوان محلی برای کشیک و موارد نظامی استفاده می‌شده است. در همین قسمت‌های جلو آمده صخره و قسمت میانی آن ها، قسمت فرورفته وجود دارد که با ورود به آن محلی دایره‌ای را می‌بینید که دور تا دور غار‌های دست کن در آن وجود دارد. غار‌های قسمت مسکونی دارای چندین اتاق هستند، در واقع بعد از ورود به غار چندین اتاق را می‌توان دید.
این غارها در طبقه‌های مختلف یک، دو و سه طبقه است. غار‌های یک طبقه با توجه به تحقیقات باستان شناسی انجام شده، برای سکونت افراد فقیر بوده که حیوانی نداشته اند. غار‌های دو طبقه متعلق به افرادی با وضعیت بهتر بوده است که در طبقه بالا خود سکونت داشتند و در طبقه پایین حیوانات خود را نگهداری می‌کردند. امروزه نیز چوپانان روستائیان از این قسمت‌ها برای نگهداری دام استفاده می‌کنند. از طبقه بالا به سمت طبقه پایین این غارها، شکافی وجود داشته که افراد در آن تردد می‌کردند و به حیوانات خود سر می‌زدند. ساخت این خانه‌ها به این شکل است که سقف یک غار حیاط غار بالایی است که البته منظور از حیاط تنها راهی برای عبور و مرور انسان و حیوان است. نمی‌توان چنین ساختاری را با ساختار ماسوله شبیه دانست و این بسیار از هم متفاوت هستند. در حال حاضر بخش‌هایی از این غارها تخریب شده و دسترسی به قسمت‌های بالاتر تنها با وسایل صخره نوردی امکان پذیر است.
همان طور که گفته شد غار‌های طرف دیگر رودخانه، مربوط به دفن اجساد افرادی بوده است که در سمت دیگر رودخانه زندگی می‌کردند. این غارها در ارتفاعات بسیاری قرار دارند و به دلیل ریزش این غارها در چند سال اخیر تنها می‌توان به ردیف اول این غارها دسترسی پیدا کرد.
غار گلستان؛ پیشینه‌ای به قدمت دوره اشکانی
این غار کم‌نظیر دست‌ساز که در دامنه جنوبی کوه موسوم به قروچی‌داغی واقع شده روستای گلستان را در منطقه ممتاز کرده و علاقمندان به آثار تاریخی و باستانی را از طرفداران بازدید از این روستا قرار داده است.
با توجه به اینکه وجود غارها به ویژه در مواقع حمله دشمن نقش مهم و تاثیرگذاری در زندگی مردم در دوران باستان داشته، این غار بیانگر قدمت تاریخی در منطقه است.
سفال‌هایی با لعاب قرمز رنگ و نخودی و ظروف سفالی حاوی غذا و قطعات اعضا گوسفند و ... بیانگر سنت تدفین قبل از اسلام و استقرار طولانی در دوران تاریخی قبل از اسلام می‌باشد.
به گفته رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل این غار‌های دست‌ساز متعلق به دوره اشکانی و ایلخانی است به‌طوری‌که در دوره اشکانی شکل گرفته، اما دوره ایلخانی دوران اوج گسترش شکل‌گیری این غارها بوده است.
این غارها اغلب جنبه امنیتی در برابر حمله دشمنان داشته و می‌توانسته دژی محکم در برابر حملات نظامی باشد.
این غار و دژ نظامی زیرزمینی احتمالا از متعلقات یک قلعه دوران تاریخی در روز‌های مبادا و تسخیر قلعه بدست دشمن بوده است. غار و پناهگاه دارای مدخل‌هائی می‌باشد که تنها ورود از مدخل غربی آن میسر است.
به‌طور کلی این غار و پناهگاه نظامی دارای تالاری به ابعاد ۱۸ متر طول و ۴ متر عرض و ارتفاع ۱.۷۰ الی ۱.۷۰ است. این تالار دارای فضایی مستطیل شکل و سقف قوسی شکل است. در این مجموعه ۱۰ اتاق معمولی که دارای تاقچه‌هایی جهت قرار دادن وسایل روشنایی و سکو‌هایی جهت گذاشتن سایر وسایل است.
همه اتاق‌ها دارای ورودی تونلی شکل هستند که همانند سقف اتاق‌ها قوسی بیضی شکل دارند ورودی اتاق‌ها به عرض ۷۰ الی ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۸۰ الی ۹۰ سانتیمتر و دارای حاشیه و قاب بندی قوسی شکل هستند به عمق حدود ۲۰ سانتیمتر جهت نصب و نگهداری درب است.
برخی از این اتاق‌ها دارای تونل‌های مواصلاتی به سایر اتاق‌ها می‌باشند و برخی نیز بن بست هستند. عرض اتاق‌ها معمولا حدود ۳ متر و طول آن‌ها از ۳ تا ۱۰ متر متغیر است، این مجموعه دارای ۹ عدد تونل مواصلاتی که برخی از این تونل‌ها طولانی و برخی کوتاه می‌باشند.
تونل‌ها به ندرت دارای مسیر مستقیم و هم‌سطح هستند بلکه عمدتا دارای مسیر سراشیبی و سرازیر منتهی به اتاق‌ها می‌باشند.
یکی از نکات جالب در اتاق شماره ۱۰ است که یک شگرد مهندسی نظامی در زمینه استتار و اختفا است، در داخل اتاق که حدود ۱۰ متر طول دارد چندین تاقچه بزرگ کنده شده است که در داخل این اتاق دقیقا در گوشه ناپیدای کف تاقچه دهانه چاهی تقریبا به قطر ۵۰ سانتیمتر وجود دارد که خود ورودی یک فضای نسبتا وسیع و مستقل را تشکیل می‌دهد.
در داخل این پناهگاه نظامی زیرزمینی ۷ عدد چاه شناسائی شده که برخی از آن‌ها چاه‌هایی جهت به دام انداختن مهاجمان احتمالی برخی نیز مدخل گذرگاه‌هایی به منظور کنترل نمودن و نیز سخت نمودن راه نفوذ کنندگان احتمالی کنده شده‌اند.
عمق چاه‌های منفرد حدود ۳ متر و عمق چاه‌های گذرگاه حدود ۲ متر است همه این چاه‌ها دارای طرح و اندازه تقریبا یکسانی است که با قرار دادن در پوش مخصوص از بیرون و داخل در مواقع لزوم بسته می‌شده است. شکل این چاه‌ها همگی گنبدی شکل که اجازه بیرون آمدن را به فرد نمی‌دهد و در مواقع عادی نیز به عنوان انبار می‌توانسته کاربرد داشته باشد.
این پناهگاه نظامی زیرزمینی بیانگر هوشمندی و مهارت فوق‌العاده پدیدآورندگان آن در روزگار باستان است، ورودی‌های باریک که تنها منبع نورگیر آن می‌باشند، فضا تاریک داخلی همچنین وجود چاه‌های منفرد با کاربرد تله‌ای شکل آن و سایر فضا‌های کشف نشده آن استفاده از آن را برای بازدیدکنندگان بدون افراد آشنا به محل و تجهیزات ایمنی و روشنائی مشکل می‌نماید.
با توجه به اهمیت و عظمت این مجموعه کنده شده در دل زمین لزوم تهیه نقشه راهنما، تامین روشنایی داخلی و تلاش در جهت کشف و شناسائی همه فضا‌های کنده شده را ضروری می‌نماید تا علاوه بر اینکه موجب کشف واقعیت‌های بیشتری در خصوص این مکان باستانی خارق‌العاده، سبب استقبال گردشگران و محققان و علاقمندان بسیاری از این پناهگاه استثنائی شود.
این غار باستانی و تاریخی در دل روستای گلستان که در فاصله ۱۲ کیلومتری شهرستان نیر و ۴ کیلومتری جاده نیر به اردبیل واقع شده، قرار دارد و قدمت تاریخی آن زمینه را برای ایجاد رونق هر چه بیشتر در آن فراهم کرده است.
غار هفت خانه (یئدی داملار)
غار هفتخانه از هفت تالار کوچک (خانه) که پشت سر هم و به شکل U انگلیسی قرار دارند تشکیل شده است. این غار، دو دهانه ورودی دارد، دهانه اصلی رو به شرق قرار دارد. چهار تالار از این دهانه به سهولت قابل دسترسی است، ارتفاع آن تالار‌ها به طور متوسط بیشتر از سه متر می‌باشد.
در غار هفت خانه بویژه در خانه‌های اولیه آثار اقامت انسانی به مدت طولانی و استخوان‌های پوسیده و راهرو سنگچین که بوسیله انسان بوجود آمده، به چشم می‌خورد. بررسی‌ها حاکی از این است که این غار پناهگاه تشی (بزرگترین جونده ایران) و خفاش گوش دراز بوده است.
اثر طبیعی ملی غار یخگان
این غار در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان خلخال در ضلع غربی کوه اشتر ماسوله و در ارتفاع ۲۳۴۵ متری دامنه جنوبی قله ۳۱۲۰ متری شاه معلم واقع گردیده است.
غار یخگان در سازنده‌های آهکی تشکیل گردیده است. وجه تسمیه آن وجود خاصیت تشکیل یخ در بخشی از فضای درونی غار می‌باشد. به دلیل ارتفاع زیاد، سردسیر بودن منطقه، مجاورت با منطقه معتدل و سرسبز خزری و ساختار سنگی آن، هوای داخل غار سرد و به شدت مرطوب و نمناک می‌باشد. جمع شدن قطرات ناشی از تقطیر بخار آب در اثر برخورد هوای نمناک بیرون با دیواره سرد غار، حوضچه‌های آبی به ابعاد ۲۰ × ۷۰ و عمق ۱۵۰ سانتی متر در ضلع شرقی کف غار تشکیل داده است. دهانه ورودی غار بسیار تنگ و کوچک (۴۰×۵۰ سانتی متر) می باشد که از طریق یک راهرو تنگ و باریک و طولانی به طول ۱۰ متر و به قطر حداکثر ۵۰ سانتی متر به تالار وسیعی منتهی می‌شود. طول و عرض تقریبی تالار آن به ترتیب ۵/۳۶ و ۱۵ متر بوده و حداکثر ارتفاع آن در حدود ۱۲ متر می‌باشد. تالار اصلی از جانب ضلع غربی بوسیله راهرو‌هایی پیچ در پیچ به تالار‌های نسبتا کوچکی مربوط می شود. از خصوصیات ویژه این بخش از غار، جریان مداوم هوای مرطوب و تشکیل بلور‌های یخ به صورت قندیل و ورقه‌های نازک از قسمت‌هایی از سطوح دیواره‌های سقف می‌باشد. جالب اینکه در مواقعی که هوای بیرون گرم است انجماد صورت می‌گیرد و با سرد شدن هوای خارج علاوه بر اینکه یخ تشکیل نمی شود بلکه توده یخ‌های موجود نیز شروع به کاهش می نمایند.
خفاش که پستاندار معمول غارها می باشد در این غار مشاهده نمی‌شود و این امر معلول هوای سرد و مرطوب فضای غار است. به دلیل قطر کم دهانه ورودی غار و وجود تالار‌های فرعی وسیع و راهرو‌های پیچ در پیچ متعدد، فضا‌های ناشناخته در محدوده داخل غار، مطالعه بیولوژیک غار با مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده است لیکن در سال‌های اخیر با فعال شدن کارگروه غارشناسی استان، این مطالعات در راس برنامه های اجرایی کارگروه قرار گرفته است.
غار‌های باستانی کنزق سرعین
بافت کلی روستا طرحی منظم و الگویی شطرنجی دارد. خانه‌های صخره‌ای و زیرزمینی که ابعادی متنوع و استقراری ناهمگون دارند، از ویژگی‌های اصلی این روستا به شمار می‌روند. برخی از این خانه‌ها دارای روزنه و نورگیر استوانه‌ای و برخی دیگر، دایره‌ای شکل و یا غیرهندسی هستند، البته چنین سبکی در بیشتر مراکز معماری صخره‌ای ایران و آذربایجان قابل مطالعه و شناسایی است.
براساس بررسی‌های میدانی تاریخ قدیمی‌ترین دوره استقرار افراد در روستای کنزق به هزاره اول قبل از میلاد می‌رسد. ضمن آن که در دوره اسلامی این روستا به حیات خود ادامه داده و بر اثر زلزله اردبیل در سال ۱۳۷۵ متروک شده است.
در سال ۱۳۷۵ زلزله ۶ ریشتری اردبیل تعداد قابل‌توجهی از روستا‌های کم‌دوام را ویران کرد، اما معماری بنا‌های باستانی کنزق مانع از صدمه به آن شد. هر چند خود روستا به کل تخریب و بازسازی شد، اما همچنان خانه‌های باستانی آن در دل سبلان بیانگر توانمندی گذشتگان در ساخت خانه متناسب با اقلیم منطقه است.
از سوی اداره کل میراث فرهنگی استان، محوطه تاریخی و ۱۰ غار دست‌کن کنزق به عنوان آثار میراث فرهنگی کشور معرفی شد و با تأیید شورای سیاست‌گذاری به ثبت ملی رسید.
روستای تاریخی کنزق ۲ هزار سال قدمت دارد و غار‌های صخره‌ای آن در دامنه کوه سبلان حفر شده است. نحوه قرار گیری خانه‌ها هرمی است و زندگی طبقات اجتماعی را نشان می‌دهد.
این محوطه باستانی شامل قبرستان تاریخی، تپه و دخمه‌های صخره‌ای به هم پیوسته‌ای است که شواهد محوطه نشانگر استقرار قبل از اسلام است.