استان اردبیل به سبب موقعیت خاص جغرافیایی و آب و هوای سرد و خشک، معماری منحصر به فردی دارد. بیشترین خانههای تاریخی اردبیل بازمانده دوره قاجار است. غالب آنها نیز در مرکز شهر واقع شده اند.
شهر اردبیل به دلیل دارا بودن تاریخ هفت هزار ساله در زمینه تمدن، فرهنگ، هنر و بخصوص معماری اصیل ایرانی - اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار است.
این هنر در ساخت خانهها هم خیلی به چشم میخورد. خانههای تاریخی شهر اردبیل بخش مهمی از جاهای دیدنی اردبیل به شمار می رود.
خانه تقوی اردبیل
در حیاط یک باغچه هشت ضلعی و دو باغچه دایره شکل دیده میشودکه بنا به گفته ساکنین قبلا حوض بوده است. این بنا از یک طبقه و یک زیرزمین و یک نیم طبقه تشکیل شده است و ساختمان تقریباً تقارن محوری دارد. ارتباط به بنا از طریق سه پله که در طرفین بنا قرار دارند مقدور میشود. اصلیترین فضای این بنا که تالار آن میباشد، در قسمت میانی قرار دارد که پنجرههای آن با ارسیهای زیبایی با نقوش گره بندی و شیشههای رنگی تزیین شده است. در پشت تالار دو اتاقک به صورت پستو قرار گرفته اندکه توسط درهای چوبی از این قسمت جدا شده اند.
از ویژگیهای خاص این بنا میتوان به پنجرههای ارسی که با نقوش گره بندی و شیشههای رنگی تزیین شده اشاره کرد. همچنین قسمت چوبی منبت کاری شده بر روی پنجرههای ارسی نیز در نمای بیرونی جلب توجه میکند. وجود طاقچههایی با قوسهای نیم دایره و وجود گچبریهای زیبا در چهار گوش زیبایی تالار را دو چندان کرده است. گره بندی در و پنجره و استفاده از انواع مختلف آجر چینی از جمله خفته راسته با گل چهار رجی از جمله ویژگیهای بنا محسوب میشوند.
عمارت آقازاده اردبیل
عمارت آقازاده که یکی از نمادهای معماری اردبیل محسوب میشود، توسط حاج اسماعیل آقا اف یکی از تاجرهای مشهور و ثروتمند این شهر ساخته شده است. چون حاج اسماعیل سفرهای متعددی به آسیای میانه و قفقاز داشته است، نقشه این عمارت را در سفر تجاری خود به روسیه از آنجا آورده است.
بخشهای مختلف عمارت آقازاده اردبیل شامل: دهلیز، تالار اصلی، صندوقخانه، نشیمن، مطبخ، حمام و مخارجه میشود. این عمارت دو حیات بزرگ و کوچک دارد. همچنین قسمت اعیانی عمارت به دو بخش اندورنی و بیرونی تقسیم بندی شده است.
هنگام ورود به داخل حیات، حوض سنگی زیبا که با سنگهای تراشیده و فواره با جلوه منحصر بفردی روبرو خواهید شد. باغچههای بزرگ با حاشیههای سنگ چینی را را هم نباید فراموش کرد. پنجرههای دولایه که در هفت دری با ترکیب هنرمندانه چوب و شیشههای الوان زیبایی خاص را به این عمارت بخشیده است. گفته میشود که هنرمندان روسی حدود سه سال برای انجام معماری عمارت آقازاده وقت صرف کرده اند تا این شاهکار تاریخی را خلق نمایند.
خانه مناف زاده اردبیل
نکته جالب در مورد استقامت و پایداری خانه مناف زاده این است که با اینکه در ساخت این بنا فقط از خاک و آجر استفاده شده است، ولی این ساختمان بر اثر زلزله هیج آسیبی ندیده است. یعنی با گذشت بیش از یک قرن از ساخت بنا از زلزله ۶ ریشتری اردبیل جان سالم به در برده است. در معماری بی نظیر و با شکوه این خانه از درهای کوتاه استفاده شده است که فروتنی و تواضع را به مردم یادآوری نماید.
خانه تاریخی ارشادی
طاق نما ها، مقرنسهای گچی، در و پنجرههای چوبی و شیشههای رنگی زیبایی این خانه تاریخی را دو چندان کرده است. جالب است بدانید که در بخش شاه نشین، اتاقهای جانبی و ورودی تزئینات گچی بصورت قاب بندی و مقرنسهای گچی دارند همپنین بخاریهای دیواری در اتاق شاه نشین، در و پنجرههای چوبی با ترکیب شیشههای رنگی بصورت طرحهای اسلیمی و حیاط آجری از دیگر جلوههای جذاب این خانه هستند.
خانه تاریخی ابراهیمی
خانه تاریخی ابراهیمی در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت و بازسازی برای حفظ و احیا توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اردبیل به بهر برداری رسید. وقتی وارد حیاط مستطیل شکل با نمای آجری میشوید، حس آرامش خاصی را تجربه خواهید کرد. برای قسمت مهم این عمارت تالار را میتوان نام برد. تالار خانه تاریخی ابراهیمی، دارای دو رواق و یک شاهنشین که با پنجرههای مشبک ریز با شیشههای الوان به صورت ارسی زیبا آراسته شده اند.
مقرنس ها، گچ بری ها، نقاشیها و کتیبههای با ارزش از جمله تزیینات منحصر برفرد این عمارت تاریخی و قدیمی هستند. سقف اتاق شاهنشین در وسط به شکل ترنج یک گل گرد و مدور با برگهای بلوط پهن گچبری شده است. این برگها بوسیله مقرنسهای زیبا به نقاشیها و کتیبههای موجود در دیوارهای پیرامون متصل شده اند.
خانه صادقی اردبیل
خانه صادقی از یادگاریهای دوره قاجار است که در سال ۱۲۸۳ قمری (۱۲۴۳ شمسی) بنا شده است.
ساخت خانه صادقی به مدت ۴ سال طول کشیده و معمار آن فردی به نام حاج محمد اردبیلی میباشد.
خانه صادقی دارای سه بخش مجزا است که به منظور مراودات اجتماعی، مذهبی و اقتصادی و خانوادگی طراحی شده است.
خانه صادقی در ۱۶ اسفند ۱۳۸۶ در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است؛ و در حال حاضر در قالب رستورانی شیک و پرطرفدار مورد استفاده قرار گرفته است.
خانه وکیل الرعایا
در زمان مشروطه خانه وکیل الرعایا محلی برای تجمع سران کشور بوده است. خانه وکیل الرعایا دارای ساختمانی دو طبقه و یک زیر زمین میباشد.
با وارد شدن به خانه وکیل الرعایا ایوان بزرگی قابل مشاهده است که با آیینه کاری و شیشههای ارسی زیبایی منحصر به فردی را ایجاد کرده است. مهمترین بخش خانه وکیل الرعایا تالار آن میباشد که فضای داخلی آن با آیینه کاری، کاشی کاری و مقرنس کاری تزئین شده است. گفتنی است که این سبک معماری از ویژگیهای بارز معماری دوره قاجار به شمار میرود.