ساخت و سازهای غیر مجاز در بستر رودخانه‌های خوزستان، باعث کاهش تاب آوری رودخانه در مقابل سیلاب‌های محتمل خواهد شد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز خوزستان ؛ کارون ، زهره ، کرخه ، جراحی و دز ، رودخانه‌هایی که رفاقتی دیرینه با جلگه خوزستان دارند و با عبورشان پیام آبادانی را به جای جای جلگه می‌رسانند.
البته دوستی با رودخانه‌ها راه و رسم خودش را دارد.
تا هنگامی که ساکنان جلگه ، خود را جرئی از طبیعت می‌دانستند ، رودخانه ، سخاوتمندانه دَم حیات بخش خود را می‌بخشید.
اما همنشینان رودخانه ، خیال دیگری در سر پروراندند و جز تصویر خود بازتاب دیگری در رود ندیدند.
گاهی سر راهش ایستاده و معطلش کرده اند یا نشانی دلخواهشان را به او داده اند و رودخانه تا به خودش آمد خود را آنجایی یافت که انسان می‌خواست.
آدمی ، رودخانه را بسیار دورتر از بستر همیشگی خود بُرد.
رودخانه با همه دخالت‌های بشری ، با هر سختی که هست عبور می‌کند ، اما دیگر ، خبری از رودخانه پیشین نخواهد بود.
یک سوم آب‌های جاری کشور در خوزستان
خوزستان حدود ۵ هزار کیلومتر رودخانه اصلی، ۱۱ هزار کیلومتر، رودخانه فرعی و حدود ۲۰ هزار کیلومتر آبراهه دارد.
ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که چرا حفاظت از بستر و حریم رودخانه‌ها مهم است؟
در پاسخ باید گفت: هر تغییرو تجاوزی در پهنه رودخانه‌ها رخ دهد، تاثیر خود را در رژیم جریان آب نشان می‌دهد.
هر سازهای در بستر رودخانه ایجاد شود ، باعث کوچک شدن بستر طبیعی رودخانه ، رسوب گذاری ، تغییر رژیم جریان و تغییر شکل جریان ، می‌شود.
از جنبه تخصصی و به لحاظ مهندسی رودخانه ، تجاوز به بستر رودخانه ، ریسک وقوع سیلاب را افزایش می‌دهد و سیلاب را به نقاطی هدایت می‌کند که در گذشته مورد هدف رودخانه نبوده است ؛ بنابراین حفاظت از بستر و حریم رودخانه‌ها به طور مستقیم در مدیریت سیلاب ، موثر است.
از سویی دیگرتجاوز به بستر رودخانه باعث می‌شود مدیریت مخازن سد‌ها ، از دست بخش بهره بردار سد‌ها خارج شود و کنترل ذخیره پشت سد‌ها با اختلال روبه رو شود.
اگر در بستر طبیعی رودخانه‌ها سازهای ایجاد شود و پهنه طبیعی رودخانه را تغییر دهد ، در صورت وقوع سیلاب ، ممکن است حتی تاسیساتی که در خارج از محیط پهنه بندی سیلاب ایجاد شده اند دچار آبگرفتگی شوند .
همچنین ساخت و ساز در بستر فعال رودخانه‌ها عامل رسوب گذاری در نقاطی است که مانعی جلوی جریان آب را می‌گیرد.
رسوب گذاری رودخانه ، سبب کاهش ظرفیت آبگذری رودخانه‌ها ، پخش سیلاب و هدایت جریان آب به سمت تاسیسات خارج از بستر سیلابی می‌شود.
تجربه فراموش نشدنی سیل ۹۸
بر اساس اعلام سازمان آب و برق خوزستان ۲۴۵ روستای خوزستان در بستر سیلابی رودخانه‌ها قرار گرفته اند.
در سیلاب ۹۸ ، از تعداد ۱۲۰ روستای در مسیر سیلاب، تعداد ۷۶ روستا دچار آبگرفتگی شدند و وضعیت ۳۲ روستا نیز بحرانی شد.
روستا‌هایی که اغلب در بستر رودخانه کرخه قرار گرفته بودند.
بر اساس مطالعات سازمان آب و برق خوزستان ، تاب آوری رودخانه کرخه در مقابل سیلاب پیش از ساخت و سازها در حریم رودخانه حدود ۷۰۰ متر مکعب بر ثانیه بود.
بارگزاری‌ها در بستر رودخانه کرخه باعث شد در جریان سیل ۹۸ تاب آوری رودخانه کاهش معنا داری پیدا کند.
کاهش تاب آوری رودخانه در آن مقطع مشکل دیگری را نیز ایجاد کرد و باعث شد مخازن سد‌های بالادست به موقع تخلیه نشوند و روستا‌ها دچار آبگرفتگی شوند.
اما چه عواملی تاب آوری رودخانه در مقابل سیلاب‌های محتمل را کاهش داده است؟ در اثر دخالت‌های بشر مرفولوژی (ریخت رودخانه) در طول زمان تغییرپیدا کرده است.
سوال بعدی که مطرح می‌شود این است که تغییر ریخت رودخانه ، چگونه به وجود آمده است؟ ساخت و سازهای بدون مجوز در بستر رودخانه‌ها ، ساخت جاده ، احداث کانال ، ایجاد مزارع کشاورزی ، سکونت روستائیان در بستر رودخانه همگی از عواملی هستند که ریخت رودخانه را تغییر می‌دهند و از میزان تاب آوری رودخانه کم می‌کنند .
در سیل ۹۸ علاوه بر تخریب روستا‌ها و زمین‌های کشاورزی، جاده‌ها و مسیر‌های دسترسی هم تحت تاثیر قرار گرفتند و شاهد بودیم که جاده ترانزیتی و مهم جاده اهواز – اندیمشک ۳ روز به زیر آب رفته بود و امکان تردد وجود نداشت.
خسارت‌های پنهانی مثل آبشویی و فرسایش آبی را نیز نباید فراموش کرد.
نگهداری از بستر طبیعی رودخانه و حفظ پهنه سیلابی آن ، مهمترین عامل تاب آوری رودخانه‌ها ست.
البته موضوع ، تنها روستا‌های واقع در بستر رودخانه‌ها نیست.
اوایل سال ۹۲ بود که شاهد اجرای طرح‌های ساخت و ساز دربستر رودخانه کارون بودیم.
رستوران‌های مجلل که بدون رعایت اصول مهندسی رودخانه در مقطع کارون برای تفریح قشری مرفه ساخته شدند.
رستوران‌هایی با سازه‌های بسیار گران ، که همه اقشار جامعه توان استفاده از آن را ندارند و شاید دو دهک مرفه ، توان استفاده از آن را داشته باشند.
توسعه گردشگری ؛ بهانه‌ای برای تجاوز به بستر رودخانه
شبنم قنواتی ، فعال محیط زیست ، درباره رستوران‌هایی که در بستر رودخانه کارون ساخته شدند، گفت : هیچ کس با توسعه زیر ساخت گردشگری مخالفتی ندارد ، اما چگونگی و تکنیک انجام کارو زمان انجام کار مهم است.
قنواتی گفت : در شرایطی که پارک‌ها و سواحل رودخانه ساماندهی خاصی ندارد چگونه می‌توان به سازه‌های لاکچری اندیشید.
وی افزود: بهتر بود به جای آن که بخش دولتی در بستر رودخانه رستوران بسازد، جذابیتی برای بهره برداری بخش خصوصی ایجاد می‌شد تا با ساخت سازه‌های موقت و ارزان، شهروندان بیشتری توان استفاده تفریحی از آن را داشته باشند، به بیانی دیگر بهتر بود هزینه‌ای عام المنفعه تری انجام می‌شد.
قنواتی تصریح کرد: هر سازهای در بسترفعال رودخانه برجریان آب و رسوب گذاری رودخانه اثر می‌گذارد؛ مانند پایه‌های پل‌های قدیمی در مقطع اهواز ، که بررسوب گذاری رودخانه کارون موثر بوده است.
مدیریت سیلاب با جانمایی مطلوب سکونت گاه‌ها
این فعال محیط زیست در ادامه گفت: مدیریت سیلاب به این شکل است که پهنه سیلاب را آزاد می‌گذارند یعنی جای درستی را برای سکونت و کشاورزی انتخاب می‌کنند تا از خطرات و خسارات سیلاب در امان بمانند.
وی گفت: با مدیرت سیلاب می‌توان از بار رسوبی و ریز مغذی‌هایی که سیلاب همراه خود می‌آورد منتفع شد و خسارتی هم متحمل نشد.
به گفته وی سیل ۹۸ فرصت خوبی بود تا مطالعات ریسک بر روستا‌هایی که دچار آبگرفتگی شدند ، انجام شود.
قنواتی گفت: در مطالعات ریسک به این سوال پاسخ داده می‌شد که اگر روستا‌ها از بستر رودخانه فاصله بگیرند، این فاصله چقدر هزینه دارد ؟ در نظر گرفته شود که چگونه می‌توان با کمترین هزینه از بستر رودخانه‌ها فاصله گرفت و سکونت گاه‌های جدید ایجاد کرد.
وی با بیان این که یکی از بحث‌های مدیریت سیلاب ، جانمایی درست محل اسکان روستاهاست گفت: متاسفانه در جریان بازسازی سیل ۹۸ جانمایی روستا‌ها تغییر پیدا نکرد وبا احداث سیل بند در اطراف رودخانه‌ها رژیم شکلی رودخانه نیز دستخوش تغییر قرار گرفت.
قنواتی یادآور شد : اگر حد تاب آور رودخانه در مقابل سیلاب‌های محتمل درهمه‌ی رودخانه‌های سراسر کشور رعایت شود، با مدیریت سد‌ها در بالادست ، از رها سازی ناگهانی و خارج از کنترل مخازن سد‌ها (در زمانی که امکان روگذری سد یا امکان تخریب سد وجود دارد) می‌توان جلوگیری کرد.
تغییر مسیر رودخانه با استحصال زمین زراعی
وی در ادامه به توضیح یکی از دخالت‌های جوامع محلی در بستر رودخانه پرداخت و گفت: دربرخی روستا‌های خوزستان ، شاهد این هستیم که جوامع محلی ، بخشی از زمین‌های اطراف ساحل را با موانعی به نام (اپی) محصور می‌کنند و این موانع به مرور زمان باعث تغییر هیدرولیک رسوب رودخانه می‌شود؛ یعنی وقتی رودخانه به موانع برخورد می‌کند انرژی آن کاهش پیدا می‌کند و رسوبات در آن نقاط ته نشین می‌شوند و ساحل جدید ایجاد می‌شود و هر چه آب بالاتر می‌آید رسوبات بیشتری تشکیل می‌شود تا جائی که ارتفاعش حتی به سواحل قدیمی مرتبط می‌شود و در واقع زمین کشاورزی استحصال می‌شود.
وی گفت: استحصال زمین کشاورزی باعث می‌شود سواحل رو به رو خورده شود و از آنجا که آب مسیر دیگری ندارد آب انرژی خود را به ساحل روبه رو منتقل می‌کند و ساحل روبه رو هیچ مقاومتی ندارد و این اتفاق مسیر رودخانه را عوض می‌کند.
قتواتی گفت : تغییر مسیر رودخانه ممکن است به نقطه‌ای برسد که در قسمت دیگر منطقه پستی قرار گرفته باشد مانند یک جاده یا روستا و در زمان وقوع سیلاب همه‌ی این نقاط دچار آبگرفتگی شود.
بیشتر بخوانید : برخورد با ساخت و ساز غیرمجاز در حریم رودخانه‌ها
سیر تکامل قوانین حد بستر رودخانه ها
سوال بعدی که مطرح می‌شود این است که آیا قوانین بازدارندگی لازم را برای جلوگیری از ساخت و ساز در بستر رودخانه‌های خوزستان را دارند؟
ابتدا باید به قانون نحوه ملی شدن آن ۱۳۴۷ و قانون توزیع عادلانه آب ۱۳۶۱ اشاره کرد، قوانینی که هر گونه دخل و تصرف و ایجاد اعیانی در بستر رودخانه‌ها ممنوع اعلام کرده است مگر با اجازه وزارت نیرو.
در دهه هفتاد و با تاخیر بسیار ، مبانی تعیین حد بستر ، بر اساس آئین نامه اجرایی مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها تعیین استخراج شد.
بر اساس این آیین نامه ، پهنه سیلابی با دوره بازگشت ۲۵ ساله به عنوان ملاک تعیین بستر قرار گرفت. (آئین نامه اجرایی مربوط به بستر و حریم رودخانه ها ، انهار ، مسیل‌ها و... ۱۳۷۹)
به بیانی دیگر یعنی برای تعیین بستر رودخانه ، حد بستر رودخانه در مقابل سیلاب محتمل برای دوره بازگشت ۲۵ ساله سنجیده می‌شود و بر مبنای آن حد بستر تعیین می‌شود.
اوایل دهه ۹۰ بر اساس قانون جامع حد نگار (کاداستر) سازمان ثبت اسناد مکلف شد که نقشه و مختصات جغرافیایی حدود بستر و حریم رودخانه‌ها را درسیستم جامع ثبت کند.
ثبت نقشه و صدور اسناد بستر رودخانه به نام دولت جمهوری اسلامی در سیستم جامع ، باعث خواهد شد این اراضی غیر قابل فروش و غیر قابل واگذاری شوند و وزارت نیرو برای طرح دعوی علیه متصرفین دارای سِمَت باشد .
رستوران‌های مجلل مجوز قانونی ندارند
برای پیگیری موضوع با مدیر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان گفتگو کردم.
مدیر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان گفت: سازمان آب و برق خوزستان ازسال ۱۳۷۸ ، مطالعات تعیین حدود بستر و احاریم رودخانه‌ها را آغاز کرد.
سید ابراهیم حسینی تصریح کرد : پس از تصویب قانون جامع حد نگار ، اطلاعات اراضی حد بستر ، علاوه بر اعلام سراسری در سامانه جامع (کاداستر) بارگزاری شده است.
درحال حاضرحدِ بستر ۳ هزار و ۷۰۰ کیلومتر از رودخانه‌های استان تعیین شده است و در سامانهِ کاداستر سازمان ثبت اسناد بارگزاری شده اند، همچنین در سال جاری حد بستر ۴۰۰ کیلومتردیگر رودخانه‌های استان نیز تعیین شد.
وی گفت: با وجود این تمهیدات ، انتظار ما این است که دیگر هیچ سندی در اراضی بستر قبل از استعلام از سازمان آب و برق واگذار نشود.
حسینی گفت : اگرچه در مجموع شرایط بهتر شده و شهرداری‌ها در بسیاری از طرح‌ها، مجوز قانونی را از سازمان آب و برق کسب می‌کند، اما گاهی شاهد این هستیم که برخی ادارات دولتی ، بدون استعلام از سازمان آب و برق ، مجوز صادر می‌کنند.
این موضوع در کمیته حل اختلاف استانداری پیگیری می‌شود، ولی متاسفانه سازمان آب و برق نتیجه چندانی از این پیگیری‌ها به دست نیاورده است و امکان شکایت قضایی از نهاد‌های دولتی در این موارد وجود ندارد.
حسینی درپاسخ به این سوال که آیا رستوران‌های لاکچری که در بستر رودخانه کارون ساخته شده اند ، مجوز قانونی دارند گفت: هیچ کدام از رستوران‌ها مجوز قانونی از سازمان آب و برق کسب نکرده اند و شکایت قضایی هم در این باره انجام شده و تا مرحله توقیف پیش رفتیم، اما دستور رفع توقیف از سوی مرجع قضایی صادر شده است.
این سازه‌ها بدون در نظر گرفتن تبعات محیط زیستی و به دستور استاندار وقت ساخته شد.
وی خاطر نشان کرد: پیگیری‌ها ازطریق شورای حفظ حقوق بیت المال در جریان است همچنین نامه نگاری‌ها با رئیس قوه قضائیه از سوی شورای یاد شده انجام شده ومنتظر دستور قضایی هستیم.
به گفته وی اگر چه جانمایی سازه‌ها و ارتفاع آن‌ها با علم مهندسی رودخانه مطابقت ندارد ، اما در پاسخ به این سوال که آیا این سازه‌ها از لحاظ هیدرولیک رودخانه ، عامل رسوب گذاری شدید شده اند؟ باید پاسخ داد خیر تا امروز ساخت چند رستوران مشکلی برای هیدرولیک جریان سیلاب ایجاد نکرده است، اما اگر روند ساخت اعیانی‌ها در بستر رودخانه ادامه پیدا کند قطعا موثر خواهد بود.
مختصات جغرافیایی خوزستان و پهنه‌های وسیع سیلابی
مدیر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان در ادامه گفت: قرار گرفتن استان خوزستان در دشت، باعث شده پهنه سیلابی، مناطق وسیعی را شامل شود، حتی در برخی مناطق شعاع پهنه سیلابی ۲ تا ۳ کیلومتر اطراف رودخانه را در بر می‌گیرد و برای تعیین حد بستر رودخانه ها ، مطابق قوانین موجود ، نباید موانعی مثل سد‌ها ، خاکریز‌ها لحاظ گردند.
این معیار باعث شده روستا‌های زیادی در استان خوزستان دربستر رودخانه واقع شوند اگرچه برخی از این روستا‌ها از ۵۰ سال پیش در این مناطق ساکن شده بودند.
حسینی خاطر نشان کرد: تاب آوری رودخانه به این معنا نیست که رودخانه، هرسیلابی با هر دوره بازگشتی را در محدوده خود جای دهد.
وی با بیان این که حفاظت از سواحل رودخانه‌های خوزستان کار آسانی نیست، گفت: علی رغم اینکه سازمان آب و برق خوزستان، سالانه به طور میانگین بالغ بر ۲۰۰ هکتار از اراضی بستر رودخانه‌ها را آزادسازی می‌نماید، ولی با توجه به تعدد و طولانی بودن رودخانه‌های جاری در استان، سازمان آب و برق به تنهایی توان و امکان حفاظت ازبستر رودخانه‌ها را ندارد و نیازبه هم افزایی ارگان‌های دیگرنیز هست.
وی تاکید کرد: برای اثر بخشی فعالیت سازمان آب و برق نیاز است، سازمان‌هایی همچون شهرداری ها، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی، راه و شهرسازی ، استانداری و سازمان ثبت اسناد و املاک، همگام با یکدیگر حرکت کنند.
وی در ادامه افزود: انتظار داریم سازمان جهاد کشاورزی ، امکانات کشت مانند کود را در اختیار کشاورزانی که در اراضی بدون مجوز بستر رودخانه‌ها کشت می‌کنند ، قرار ندهد.
وی بهترین راه حل جلوگیری از ساخت و ساز در بستر رودخانه‌ها را سخت گیری درکسب مجوز دانست و گفت: باید قبل از آن که سازه بنا شود جلوی ساخت آن گرفته شود.
همچنین شرکت‌های خدمات رسان همچون شرکت آب و فاضلاب، برق و گاز به سازه‌های واقع در بستر، خدمات عمومی ارائه ندهد.
حسینی در ادامه با اشاره به طولانی بودن روند دادرسی و شکایت از متخلفان گفت: از زمانی که سازمان آب و برق، علیه متخلف شکایتی را طرح می‌کند، رسیدن به نتیجه بسیار زمان بر است و در این مدت، متخلف سازه خود را تکمیل کرده است ودر این مرحله، تخریب کار دشواری خواهد بود.
مدیر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان با بیان این که برای قلع و قمع این سازه‌ها نیاز به حکم مرجع قضایی است گفت: گاهی شاهد این هستیم که حکم تخریب به سرعت داده نمی‌شود یا رای صادر نمی‌شود .
حسینی اذعان داشت: کسانی که در بستر رودخانه‌ها اقدام به ساخت و ساز می‌کنند، عمدتاً پرنفوذند و معمولا از حمایت برخوردارند و قوانین را دور می‌زنند.
وی گفت: اجرای عملیات آبخیزداری در بالادست رودخانه‌ها تاثیر زیادی برجلوگیری از رسوب گذاری رودخانه‌های مستعد رسوب گذاری دارد و متاسفانه آنچنان که باید هنوز طرح‌ها اجرا نشده است.
اجرا نشدن طرح‌های آبخیزداری در بالادست رودخانه‌ها باعث شده است با وجود لایروبی ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار متر مکعبی رودخانه کارون، این فعالیت‌ها چشمگیر نباشد.
وی رودخانه را موهبتی خدادای خواند و گفت : نمی‌توان همه بهره برداری های بستر و حریم رودخانه را محدود کرد بلکه برای استفاده بهینه از رودخانه باید مجوز‌های لازم برای فضای سبز و همچنین سازه‌های موقتی که علاوه بر رعایت موارد زیست محیطی، قابلیت جابه جایی دارند، جهت گردشگری فراهم شود.
راهکار‌های پیشنهادی برای جلوگیری از ساخت و ساز غیر قانونی در حریم رودخانه‌های خوزستان
نویسنده : زهرا کیانی