فرارسیدن سالروز میلاد امام علی (ع) شخصیت کم نظیر تاریخ بشریت، فرصت مبارکی است تا ابعاد حیات و زندگانی آن یگانه دوران، مورد بازخوانی و دقت نظر بشر امروز قرارگیرد.
با ظهور انقلاب اسلامی معارف اهل بیت و میراث علوی و نبوی بار دیگر احیا شد. امام راحل در وصیت نامه الهی سیاسی خویش فرمودند: «ما مفتخریم که پیرو مذهبی هستیم که رسول خدا مؤسس آن به امر خداوند تعالی بوده، و امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، این بنده رها شده از تمام قیود، مأمور رها کردن بشر از تمام اغلال و بردگی‌ها است. ما مفتخریم که کتاب نهج‌البلاغه که بعد از قرآن بزرگترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی‌بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ما است. ما مفتخریم که ائمه معصومین، از علی بن ابیطالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان ـ علیهم آلاف التحیات و السلام ـ که به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است ائمه ما هستند.»
برخورداری مکتب اهل بیت از چنین میراث ارزشمندی، نسخه نجات بخش و رهایی بخش بشر امروز است. در عرصه سیاست، خلافت کوتاه پنج ساله امام علی (ع) الگوی سیاسی بدیعی را به عالم معرفی کرد که تا آن هنگام، در نوع خود، به جز دوران حکومت پیامبر نمونه‌ای نداشت، بلکه خود تبدیل به نمونه‌ای الهام بخش وایده آل برای نسل‌های بعد شد.
امام علی (ع) با وجود اوضاع سیاسی نامطلوب آن زمان که مولود سیاست‌های حاکمان دوره‌های گذشته بود، و خود ایشان به کرات به تلخی از آن یاد کرده است، توانست تنها با الگوگرفتن از نبی مکرم اسلام (صلوات الله علیه)، راه و رسم نوینی را در سیاست، پایه گذاری کند که پس ازگذشت قرن‌ها هنوز بشریت به آن مباهات می‌کند و مظلومان جهان آرزومندند که یک باردیگر علی (ع) متولد شده، عنان اختیار حکومت‌ها را به دست گیرد.
به تعبیر رهبر انقلاب اسلامی، حضرت علی (ع) با امر حکومت درگیر بوده و به عنوان یک حاکم، سخن گفته، به عنوان کسی که با اداره کشور اسلامی، با همه مشکلاتش و با همه مصیبت‌ها و دردسرهایش روبرو بوده، و به جوانب گوناگون این مسأله رسیدگی کرده است. توجه به این امر برای ما که در شرایطی مشابه شرایط امیرالمومنین علی (ع) قرار داریم، بسی آموزنده است.
الگو بودن امام علی (ع) منحصر به سیاست نیست، چراکه ایشان در عرصه جهاد و رزم نیز قهرمان دنیای عرب محسوب می‌شد. با این حال قهرمانی امام تنها در میادین جنگ نبود، بلکه در صفای بصیرت، طهارت وجدان، سحر بیان، عمق انسانیت، حرارت ایمان، خُلق عالی، کمک به مظلوم و محروم دربرابرظالم، وتعبد در برابرحق نیز قهرمان بود.
اما وجه سیاسی و حکومتی اسوه بودن امام علی (علیه السلام) بیشتر مورد نیاز بشر امروز است. آنچه بیش از هر چیز در این عرصه موجب شهرت امام علی علیه السلام به اعتراف دوست و دشمن است عدالت محوری امام متقیان است. عدالت هم به معنای اعطای حق به صاحبش و نفی ظلم و ستم و هم به منزله مساوات و برابری میان بندگان خدا و هم به منزله رعایت حدود و ثغور اخلاق و اجتناب از معصیت.
در اندیشه امام علیه السلام، نظام حکومت بر پایه عدل است و قوام مردم بر عدل استوار. حکومت پایدار نمی ماند، مگر بر محور عدل. یاری خداوند در صورتی شامل دولت می شود که بر پایه عدل و عقل بنا شود؛ آن چنان که فرمود: هرگاه حکومت بر پایه های عدل بنا شود و از حمایت عقل برخوردار باشد؛ خداوند طرفداران حکومت را یاری نموده، دشمنانش را خوار می سازد.
احقاق حق ستمدیدگان و جلوگیری از هرگونه ظلم و جور، معیار مشروعیت حکومت است و تمام دلخوشی و انگیزه علی در قبول زمامداری، از کلامش به ابن عباس آشکار می شود. هنگامی که از علی علیه السلام نقل می‌کند که ارزش حکومت نزد من از این کفش پاره کم‌تر است؛ مگر این که حقی را ثابت گردانم یا باطلی را براندازم.
در باره اعطای حق؛ ایشان بار‌ها بر حقوق متقابل امام و مردم سخن گفته خود نیز بر ادای آن عامل بودند. امام علی (ع) در موارد متعددی از خطبه‌های خود و نیز نامه‌هایی که برای والیان و استانداران خود می‌نگاشت، به حقوق متقابل مردم و دولت تصریح نموده و در بیان اهمیت آن می‌فرمایند: «وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِیَّةِ عَلَی الْوَالِی فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ... در میان حقوق الهی، بزرگترین حق، حق حاکم بر مردم و حق مردم بر حاکم است؛ حق لازمی که خداوند برای هر کدام از آن‌ها قرار داده است»
ایشان رابطه زمامداران و مردم، دولت و ملت، والی و رعیت را رابطه‌ای دوسویه و متقابل و بر اساس رابطه دو ذی‌حق می‌دانست و همه تلاشش در این جهت بود که این رابطه دو سویه به خوبی تبیین شود و حق‌مداری به جای خودکامگی و خودکامگی‌پذیری، اساس روابط حکومت و مردم باشد.
اهمیت این حقوق از آن جهت است که تحقق آن در جامعه، فوائد بسیاری به همراه دارد. امیرمؤمنان (ع) در این‌باره می‌فرماید: «خداوند متعال، حقوق والی و رعیت را نظام همبستگی و وسیله عزت دینی مردم قرار داده و مردم جز با اصلاح زمامداران، و زمامداران نیز جز به پایمردی مردم اصلاح نمی‌شوند. پس هرگاه مردم حق زمامدار را بپردازند و زمامدار نیز حق مردم را ادا کند، حق در میانشان عزیز گردد و راه‌های دین استوار شود و نشانه‌های عدالت برقرار گردد و سنت‌ها در روندی صحیح جریان یابد؛ بدین سان زمانه اصلاح گردد و به دوام دولت امید رود و طمع دشمنان به یأس تبدیل شود...».
رعایت عدالت در بهره گیری صحیح از قدرت و امانت دانستن مسئولیت و زمامداری نیز مورد تاکید امام علی (علیه السلام) بوده است.
ایشان طی نامه‌ای به اشعث بن قیس، فرماندار آذربایجان، نوشت: «همانا سمت فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نبوده، بلکه امانتی در گردن توست، باید از فرمانده و امام خود اطاعت کنی. تو حق نداری نسبت به رعیّت، استبداد ورزی و بدون دستور، به کار مهمی اقدام نمایی. در دست تو اموالی از ثروت‌های خدای بزرگ و عزیز است، و تو خزانه دار آن‌هایی تا به من بسپاری.»
رعایت عدالت در بهره گیری از قدرت و رعایت حقوق بیت المال به شدت مورد تاکید امیرالمومنین بوده است. مقابله ایشان با آسیب هایی، چون تجمل‌گرایی، رشوه پذیری، تملق و چاپلوسی، خشم و غضب و ... راهنمای مناسبی برای عصر حاضر است. زمامداران باید خود را از این آسیب‌ها دور نگه دارند زیرا، در صورت دچار شدن به این آسیب‌ها و آفات، زمینه برای تفرقه، و بسیاری از مشکلات در جامعه فراهم می‌شود. رهبران جامعه باید الگویی نیکو برای مردم باشند و در جهت تزکیه خود و خیرخواهی برای مردم بکوشند و با شناخت این آسیب‌ها و پرهیز از آن‌ها خود و جامعه را از فساد در امان بدارند.
اما وجه مهم رعایت عدالت در سیره امام علی (ع) رفع فقر و تبعیض و محرومیت زدایی است. هنگامی که امام زمام حکومت را به دست گرفت، جامعه دچار فقر شدیدی بود و این امر شکاف عمیقی میان دو طبقه ثروتمند و تهی‌دست به وجود آورد. از این رو امام نهایت تلاش خود را صرف کرد تا چهره جامعه اسلامی را از این ظلم مهلک پاک نماید و مناسبات عادلانه ای را که پیامبر آورده بود؛ از نو حیات تازهای بخشد.
عدالت عهد الهی است که حضرت در خطبه شقشقیه درباره آن می فرماید: به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر بیعت کنندگان نبودند و یاران، حجت بر من تمام نمی نمودند، و خدا علما را نفرموده بود تا ستمکار شکمباره را برنتابند و به یاری گرسنگان ستمدیده بشتابند؛ رشته این کار را از دست می گذاشتم و پایانش را، چون آغازش می انگاشتم.
حضرت علی (علیه السلام) افزون بر برپایی عدالت برای محو فقر و تأمین نیاز‌های اساسی فقرا، افزایش رفاه و درآمد‌های عمومی را نیز وجهه همت خود ساخت. تشویق مردم به کار و تحصیل معاش و برنامه های حمایت از بخش خصوصی، حتی با وقف چاه‌ها و نخلستانهایی که شخصاً احداث کردند؛ به هدف افزایش اشتغال و بهره مندی بیشتر مردم از مواهب الهی، صورت می گرفت.
علی (ع) در رعایت مساوات و نفی هر گونه تبعیض به زمامدار زیردست خود چنین توصیه می‌فرماید: «در برابر مردمی که در حوزه مسؤولیت تواند فروتن و با آنان گشاده رو و ملایم باش و موضعی نرم و انعطاف پذیر برگزین؛ مساوات را حتی در گردش چشم و نگاه و سلام و تعارف نیز رعایت کن؛ تا بزرگان و صاحب نفوذان، برای تجاوز بر تو طمع نکنند و ناتوانان نیز از عدالتت نومید نشوند و بدانید که مردم در نزد ما در برابر حق و عدالت برابرند ...»
مؤلفه مهم دیگر در رعایت عدالت و اخلاق، ضرورت پرهیز از کذب و وعده‌های کاذب است. تمسک به دروغ‌گویی و کذب و استفاده ابزاری از وعده های کاذب جهت پیشبرد اهداف و مقاصد حکومت، از ابزار‌های متداول در حوزه عمل سیاسی و حکمرانی بوده است. تاریخ مشحون از به کارگیری این ابزار از سوی قدرتهای حاکم جهت نیل به مقصود است. حضرت علی (ع) تصریح می‌کند که هیچ گاه از چنین روشی استفاده نکرده و حتی هیچ سری را جز اسرار جنگ که آن هم به مصلحت خود آنان بوده است از آنان پنهان نکرده اند. ایشان در فرمان حکومتی خویش به مالک اشتر می فرمایند: «ای مالک بپرهیز از این که وعده دهی و خلاف آن عمل کنی (وعدة کاذب دهی)، زیرا خلف وعده سبب برانگیختن خشم خدا و مردم می شود. خدای تعالی می فرماید: «خداوند سخت به خشم می‌آید که چیزی بگویید و به جای نیاورید.»
جهان امروز شادمان از میلاد شخصیتی است که اسطوره محقق شده عدالت است و در ادای حقوق و حاکمیت برابری و دوری از مفاسد قدرت و حکومت و رسیدگی به حال محرومان و مستضعفان و قرار گرفتن دراوج قله معنویت و اخلاق الگوی بی بدیل بشر است.
اگرچه بشر امروز نمی‌تواند آیینه حرکت مولای متقیان و اعجوبه عالم بشریت مولود کعبه و استوانه عدالت امام علی (علیه السلام) باشد، اما از کسانی که خود را پیرو آن حضرت و حرکت درمسیر ایشان می‌دانند انتظار به حقی است و مسلما حرکت در مسیر ایشان و تلاش حداکثری همه صاحبان قدرت و مکنت برای اقامه عدالت، رسیدگی به حال محرومان و فقرا و دوری از تجمل و بهره گیری از بیت المال درسی است.
نویسنده: حسن مجیدی
خبرگزاری صدا و سیما