برای حفاظت از عرصه های جنگلی هیرکانی که ثبت جهانی شده به تغییر فرهنگی و حمایت ازجوامع محلی نیاز است.
به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز گلستان ،حفاظت از جنگل ها به عنوان سرمایه ملی هر کشوری اهمیت بسیاری دارد .
آقای حسینی ، فوق لیسانس رشته جغرافیا از اهالی شهر مینودشت که ۶۰ سال سن دارد می گوید : در حدود ۵۰ سال گذشته که برای رفتن به روستا های کوهستانی تنگه چهل چای از داخل جنگل عبور می کردیم هم وسعت جنگل ها و هم طراوت و سرسبزی آن بسیار بیشتر از اکنون بود.
وی در مقایسه جنگل های دوران کودکی خود با اکنون می افزاید: هنگام عبور از زیر درختان باید مواظب شاخه ها می بودیم تا آسیبی به ما وارد نکند، اما امروزه با وجود تخریب ها در بیشتر مسیر تنگه چهل چای دیگر خبری از این زیبایی ها نیست.
در جنگ دوم جهانی بخش های زیادی از جنگل های آلمان پس از شکست آن کشور با حمله هوایی تخریب شد.
تخریب جنگل ،شگرد آمریکایی
حدود ۶۰ سال پیش متجاوزان آمریکایی با تخریب جنگل های ویتنام برای به تسلیم واداشتن ویتکنگ ها به سمپاشی هوایی با سمی به نام عامل نارنجی پرداختند و بخش زیادی از جنگل های این کشور را نا بود کردند که آثار تخریبی آن حتی بر نوزادان ناقص الخلقه همچنان ادامه داشت.
در کشور ما هم تخریب جنگل و مرتع به عنوان انفال و بیت المال جزو پدیده های نا خوشایند اجتماعی است اما زمینه های فرهنگی و تنگنا های اقتصادی جامعه موجب نابودی سرمایه های ملی کشور شده است.
جنگل‌های شمال کشور از جمله جنگل‌های استان گلستان جزو جنگل‌های با ارزش هیر کانی محسوب می‌شود که ۳۵ تا ۵۰ میلیون سال قدمت دارد و قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان محسوب می‌شود، اگر چه در مناطقی از اروپا و روسیه هم از این جنگل‌ها وجود داشته، اما به علت سرمای آخرین عصر یخبندان از بین رفتند و دوباره سبز شدنند.
جنگل‌های هیر کانی به علت مجاورت به دریای خزر و معتدل بودن هوا از سرمای عصر یخبندان در امان ماندند.
این در حالی است که طبق قانون ملی شدن جنگل‌های کشور مصوب ۱۳۴۱ از تاریخ تصویب ، عرصه و اعیانی کلیه جنگل‌ها و مراتع، بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی کشور جزء اموال عمومی محسوب و متعلق به دولت است و لو اینکه قبل از این تاریخ افراد آن را متصرف شده و سند مالکیت گرفته باشند.
قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب ۱۳۴۶ می گوید :حفظ، احیاء، اصلاح و توسعه و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع و بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی ملی شده متعلق به دولت، به عهده سازمان جنگلبانی ایران است.
جنگل‌های استان گلستان بخشی از جنگل‌های سه استان شمالی کشور است که ۴۵۱ هزار هکتار وسعت دارد.
رمضان قائمی ، کارشناس جنگل و مدیر کل اسبق محیط زیست گلستان می‌گوید:جنگل‌های شمال کشور در ۶۰ سال پیش حدود ۳ و نیم میلیون هکتار وسعت داشت که در این مدت دو میلیون هکتار آن نابود شد و هم اکنون تنها یک و نیم میلیون هکتار جنگل در شمال کشور باقی مانده است.
کارشناسان عوامل تخریب این حجم گسترده را، رشد جمعیت و به تبع آن توسعه باغات، مزارع، تاسیسات و مناطق مسکونی ،قطع غیرمجاز درختان جنگلی و بوته‌های مرتعی برای تهیه سوخت(گرمایشی یا پخت‌و پز) و مصارف ساختمانی ، وجود دام و دامدار غیر مجاز در جنگل،آزمندی افراد سودجو و فرصت طلب ،چرای بی رویه و خارج از ظرفیت مراتع ،بروز و طغیان آفات و امراض گیاهی ،تخریب های ناشی از آتش سوزی ،برداشت غیر مجاز و قاچاق درختان نخبه و ذخایر ژنتیک و سایر محصولات منابع طبیعی می دانند.
این در حالیست که از سال ۱۳۹۷ تاکنون ۶۰۲ هکتار تصرف غیرقانونی در گلستان صورت گرفته است، اما به همت کارشناسان منابع طبیعی ۱۹۰۰ هکتار تا شش ماه نخست امسال خلع ید شد.
ارزش غیر تجاری جنگل
عباس نوبخت ، معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور درباره ارزش واقعی جنگل‌ها می گوید : مردم باید بدانند که با برداشت از چوب جنگل چه خسارتی به خود و آیندگان می‌زنند زیرا تنها ۲۰ درصد جنگل به عنوان کالای تجاری است و ۸۰ درصد ارزش جنگل به کالای غیر تجاری آن است.
وی می افزاید:در حالی که ارزش هر لیتر آب آشامیدنی در بازار ۲ هزار تومان است هر هکتار جنگل‌های شمال کشور بطور متوسط سالانه ۱۵۰۰ متر مکعب آب باران را در خود ذخیره می‌کند و وسعت ۲ میلیون و ۴ هزار هکتاری جنگل‌های شمال کشور می‌تواند ۳ میلیاردو شش میلیون متر مکعب آب ذخیره و آب مورد نیاز نیمی از جمعیت ایران را در دامنه شمالی وجنوبی رشته کوه البرز تامین کند این درحالی است که بزرگترین سد خاکی کشور، سد کارون ۳ تنها ۳ میلیارد متر مکعب آب را در طول چند سال ذخیره می‌کند که آب آن برای مصرف باید تصفیه شود.
نوبخت با اشاره به تولید اکسیژن مورد نیاز ۲۰ میلیون و ۴ هزار نفر در جنگل‌های شمال کشور می گوید: هر هکتار جنگل می‌تواند دو نیم تن اکسیژن مورد نیاز ۱۰ نفر را در سال تامین کند.
معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها ، مراتع و آبخیزداری کشور بلایت و شب پره شمشاد را مهمترین آفت جنگل‌های شمال کشور دمی داند و می گوید: برای حفظ گونه‌های شمشاد سازمان جنگل‌ها و مراتع با تهیه بذر شمشاد از استانهای مختلف، نهال تولید و در استانهای مختلف کشت کرده تا در صورتی که این گونه گیاهی در طبیعت از بین رفت نهال‌های پایه مادری به طبیعت منتقل شود.
وی همچنین با اشاره به ضرورت توسعه جنگل کاری می افزاید: طرح‌های مربوط به حفاظت از جنگل را با قوت و جدیت زیادی در دست اجرا داریم.
نوبخت هدف از توسعه طرح زراعت چوب را جلوگیری از تخریب و دست اندازی به جنگل می داند و می گوید: تنها ۲۰ درصد جنگل‌های ما کاربرد صنعتی و تجاری دارد و ۸۰ درصد جنگل‌های کشور جزو کالا‌های غیرتجاری است که باید به شدت از آنها حفاظت کرد.
ثبت جهانی جنگل های هیرکانی
رمضان قائمی ،کارشناس جنگل که رئیس کمیته ثبت جهانی جنگل های هیر کانی در گلستان بود می گوید:پس از اینکه کشور همسایه ،آذر بایجان برای ثبت جهانی جنگل های خود به جنگل های هیر کانی به سازمان ملل درخواست داد مسولان ایران هم برآن شدند تا جنگل های شمال ایران را که هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ یکپارچگی جنگل های هیرکانی بود را به ثبت جهانی برسانند تا کشور ما به حق واقعی خودش برسد و از مزایای ثبت جهانی آن بهره مند شود.
قائمی می گوید: تا قبل از این تنها کویر لوت ایران به ثبت جهانی رسیده بود اما پس از بازدید های کارشناسان چند لکه جنگلی در استانهای شمال کشور تعیین شد و پس از جلسات متعدد با ان جی او یا سمن ها و مدیران سیاسی و مردم محلی همگی متفق القول شدند تا دربازدید کارشناسان سازمان ملل از این جنگل های هیرکانی دفاع کنند
وی می‌گوید سر انجام پس از بازدید کارشناسان سازمان ملل و بررسی اسناد و نقشه‌ها پس از یک سال تحقیق در ۱۴ تیر ۱۳۹۸ در اجماع ۲۵۰۰ نفره نمایندگان کشورهای مختلف جهان در سازمان ملل به عنوان آثار طبیعی جهانی ثبت شد.
جنگل های گلستان هزار ۴۵۱ و ۷۰۵ هکتار، مراتع ۸۶۲ هزار و ۸۲۵ هکتار وسعت دارد.
قائمی می‌گوید:تمام پارک ملی ۹۲ هزار هکتاری حفاظت شده گلستان، لکه جنگل در دهنه زرین گل علی آباد کتول و بخش‌هایی از جنگل‌های جهان نمای کردکوی سه منطقه‌ای هستند که با ۱۱ هزار هکتار وسعت به عنوان جنگل‌های هیر کانی ثبت جهانی شدند.
او با اشاره به مزایای بسیار ثبت جهانی آثار طبیعی کشور می گوید: جنگل های هیر کانی به عنوان برند گردشگری به جهان معرفی می شود ،ردیف اعتیاری از سازمان ملل برای حفاظت و مقابله با آتش سوزی تخصیص می یباد ،ردیف اعتباری اختصاصی از دولت برای حفاظت در مقابله با بیماری های درختان و حیوانات و آموزش جوامع محلی می گیرد و در دنیا هر گردشگری که به ایران سفر کند به عنوان مقصد گردشگری جهانی از آن بازدید می کند و دانشجویان منابع طبیعی و جنگل داری برای تحقیقات پایان نامه ای این عرصه ها را به عنوان موضوع انتخاب و تحقیق می کنند.
معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور می گوید:با توجه به تغییرات اقلیمی و گرم شدن دمای هوا در کشور در استان گلستان دمای کف جنگل باعث افزایش بیماری‌ها شده و در اردیبهشت امسال دمای کف جنگل های استان به ۴۷ درجه رسید که به همین علت بیماری ذغال بلوط که از سال ۱۳۸۷ شناسایی شده اکنون به مرحله طغیان خودش نزدیک شده است.
عباسعلی نوبخت می افزاید: معاونت حفاظت و ادارات کل استانهای شمالی کشور تلاش می‌کنند برای مبارزه با این آفت با کمک مراکز علمی و دانشگاهی تحقیقاتی لازم را انجام داده و نتیجه آن را با مبارزه غیر شیمیای در عرصه‌های جنگلی اجرا کنند.
وی آفت بلایت شمشاد و شب پره شمشاد را مهمترین آفت جنگل‌های شمال کشور دانسته و می گوید: سازمان جنگل‌ها و مراتع با تهیه بذر از جنگل‌های شمشاد نهال تولید و در استانهای مختلف کشت کرده تا در صورتی که درطبیعت شمشاد از بین رفت نهال‌های پایه مادری را به طبیعت منتقل کنیم.
نوبخت درباره طرح‌های حفاظت از جنگل می گوید: در قالب طرح‌های صیانت از جنگل، حفاظت از جنگل، توسعه جنگل، احیاء جنگل وغنی سازی جنگل فعالیت می‌کنیم و همکاران ما توسعه وغنی سازی را در جنگل‌های دراز نو شروع کرده اند.
معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور از اجرای ۲۲ هزار هکتار زراعت چوب در سال گذشته خبر داد که قرار است امسال به ۴۰ هزار هکتار برسد تا با تولید چوب دست درازی به جنگل‌ها را کاهش دهیم.
پایان بهره برداری از جنگل
معاون امور جنگل اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری استان می گوید : از سال ۱۳۹۶ با دستور وزیر جهاد کشاورزی تمام قرار داد های جنگل کاری فسخ و طرح های جنگلداری متوقف شد.
داوود مقدسی می‌افزاید: حدود ۳۰ طرح بهره برداری از جنگل در گلستان متوقف شده است و تنها اجازه قطع درختان خطرناک ، درختان اطراف پل‌ها و درختان افتاده بر کف جنگل‌ها داده می‌شود.
وی می‌گوید: طبق قانون برنامه ششم توسعه سازمان جنگل‌ها موظف به تهیه طرح جایگزین برای ارائه خدمات شد و این سازمان طرح تفصیلی و نیمه تفصیلی را تهیه کرده، ولی ابلاغ نشده است.
وی با اشاره به تهیه طرح تفصیلی می‌گوید:مطالعات تفصیلی از محل بودجه ۱۳۹۹ در قالب سه طرح در ۱۲ تا از ۱۸ حوزه آبخیز استان انجام شده که بر اساس آن احیاء، پرورش، دست کاشت، مرمت جاده‌ها و تمام عملیات عمرانی لازم و مرمت ساختمان‌های جنگلداری قدیمی و بازسازی آن، مرمت حصار کشی‌های قدیمی، برداشت درختان خطر ساز در کتار رودخانه‌های سیل گیر و پارک‌های جنگلی را شامل می‌شود و حقوق ۴۵۰ مامور منابع طبیعی، هزینه‌های موتور سیکلت‌های قرق بان‌ها در طرح‌های مطالعات ۵ ساله تفصیلی دیده شده است.
مقدسی استفاده از جوامع محلی و توانمند سازی آن را از موضوعات بند ب ماده ۲۹ قانون حفاظت از جنگل‌ها می‌داند و می‌گوید: در این قانون تمام مناقصات در کارگروه اجرایی به ریاست معاون عمرانی استاندار و در شهرستان‌ها به ریاست فرمانداری‌ها منعقد می‌شود تا بتوانند از جوامع محلی برای حفاظت از جنگل استفاده کنند.
وی تخصیص اعتبارات اندک و مشکلات اقتصادی را از مشکلات طرح‌های حفاظت از جنگل می‌داند و می‌گوید: با وجود این مشکلات اولین جایی که ضربه می‌خورد جنگل است.
مقدسی با اشاره به ایجاد صندوق حمایت از منابع طبیعی در گلستان می گوید: با ایجاد این صندوق از تعاونی های جوامع محلی حمایت می شود تا ضمن اجرای طرح های اقتصادی غیر از بهره برداری از چوب مانند گردشگری از جنگل ها حفاظت کنند.
وی می افزاید :طرح خروج دام از جنگل و تخلیه روستا های مستقر در دل جنگل ها از طرح های دیگری بود که برای حفاظت از جنگل ها اجرا شد و البته اجرای ناقص طرح مشکلات بسیاری برای جوامع محلی به وجود آورد اما در حال حاضر منابع طبیعی با اجرای طرح ترسیب کربن و معرفی الگو های موفق تلاش می کند از جوامع محلی برای حفاظت از جنگل ها حفاظت کند.
مقدسی می گوید: با توجه به وجود ذخیره گاه شمشاد به وسعت ۴۵۰ هکتار در جنگل های بندر گز که در سالهای اخیر مورد حمله آفت شب پره شمشاد قرار گرفته طرح حفاظت مشارکتی توده شمشاد ذخیره گاه امازاده طیب قرن آباد گرگان آغاز شدو طرح مبارزه مشارکتی با ملخ در مراتع در آق قلا ،طرح توسعه کمربند سبز روستای قورچای آزادشهر ،مدیریت منابع جنگلی پالیزان مراوه تپه، مالچ پاشی گیاهی در مراتع گنبد ،تعاونی فراگیر دهستان توسعه پایدار در چشمه ساران آزادشهر ،اتحادیه منابع طبیعی و آبخیز داری گلستان در گنبد کاووس ،سازمان مردم نهاد زیست محیطی بسکی در گنبد کاووس و بند خاکی روستای سید نیاز گنبد در حال حاضر با کمک جوامع محلی در حال اجراست.
وی با اشاره به طرح های بهره برداری جنگل می گوید : در این طرح بهره برداری بدون چوب مد نظر است که می توان از گیاهان دارویی ، قارچ های جنگلی دنیلان کوهی ، گردشگری، کوهنوردی ،زنبور داری ،تولید صنایع دستی نام برد.
مقدسی با اشاره به گزارش خبری که در سال ۱۳۹۹ موجب قاچاق اعلام شدن دنبلان کوهی در گلستان شد می گوید: اینکه قارچ دنبلان کوهی را قاچاق اعلام کنیم در حقیقت یکی از راه های حفاظت و بهره برداری جوامع از جنگل را مسدود کرده ایم و باید این بهره برداری به صورت اصولی ،محدود در قالب تعاونی های بهره برداری محلی همراه با آموزش اصولی برداشت قارچ و حفاظت از جنگل صورت بگیرد تا مردم سراغ چوب جنگلی نروند.
مقابله با آتش سوزی جنگل ها با کمک جوامع محلی
آتش سوزی یکی از عوامل اصلی تغییر در اکوسیستم‌های طبیعی از جمله جنگل‌ها است که در سالهای مختلف و بر اساس تغییرات اقلیمی، شدت و ضعف تأثیرات مخرب آن افزایش یا کاهش می‌یابد.
خشکسالی بی سابقه و کاهش شدید رطوبت کف جنگل، وجود سوخت طبیعی مانند لاش برگ‌ها، تنه درختان و شاخه‌های خشکیده سبب شده تا هر خطای انسانی آتش سوزی گسترده در جنگل‌های گلستان را به همراه داشته باشد.
استقرار باگرد اطفاء حریق در استان ، تقویت نیروی انسانی و ادوات موتوری، راهکار نهادهای متولی برای حراست از جنگل‌ها و مراتع استان بوده و دیگر اقدامات مانند راه اندازی و استقرار ایستگاه آتش نشانی روستایی، مستقر شدن خودروهای سبک برای انتقال تجهیزات، استقرار ایستگاه دیدبانی و افزایش گشت زنی شبانه روزی هم برای حفظ گنجینه‌های چند میلیون ساله هیرکانی در دستور کار است و مدیران منابع طبیعی با این اقدامات تلاش می‌کنند جلوی تکرار آتش سوزی در عرصه‌های طبیعی استان را بگیرند.
با توجه به اینکه گلستان طبق اعلام مسئولان با کمبود نیروی جنگلبانی و قرقبان روبرو است، استفاده از ظرفیت بومیان منطقه برای حفاظت از عرصه‌های طبیعی امری ضروری است.و مردم روستایی و افرادی که در حاشیه جنگل‌ها زندگی می‌کنند می‌توانند با مشاهده سریع آتش قبل از رسیدن عوامل منابع طبیعی در اطفا حریق نقش مؤثری داشته باشند که باید برنامه ریزی جدی برای استفاده از ظرفیت مردم و تجهیز آنها به ادوات اطفا حریق انجام شود.
یک پژوهشگر علوم جنگل در این خصوص می گوید: حراست و پاسداری از جنگل‌های هیرکانی جز با بهره‌گیری از ظرفیت بومیان محقق نمی‌شود.
روح الله رستمی می افزاید: در بسیاری از کشورهای پیشرفته با سازوکارهای علمی و اقتصادی، همراهی بومیان با نهادهای دولتی در حفاظت از طبیعت به طور محسوسی افزایش یافته است.
وی می گوید : متأسفانه برخی موارد از آتش‌سوزی های ثبت شده در جنگل‌های شمال، عمدی برآورد شده است که این امر بیانگر نارضایتی برخی بومیان از اجرای قوانین سرسختانه در حوزه جنگل و زنگ خطری جدی برای این میراث کهن است.
روش های زیادی برای حفاظت از جنگل های هیرکانی وجود دارد که با مطالعه کشور های صاحب جنگل می توان الگو برداری و بومی سازی کرد.
مناطق حفاظت شده جنگلی مانند پارک ملی گلستان که در حال حاضر مدیریت می شود نیاز به مدیریتی همراه با سازو کار بهره برداری اصولی دارد و گردشگری در این زمینه به عنوان یک نیاز مردمی باید با مدیریت این پارک هماهنگ باشد و از محیط بانان شاغل در مدیریت حفاظت پارک برای راهنمای گردشگران و تور های گردشگری که قصد ورود به جنگل دارند استفاده شود و حقوق این راهنما ها هم از خود صاحبان تور پرداخت شود تا همه گروه ها با مجوز وارد پارک شوند و از تخریب و آتش سوزی جنگل ها جلوگیری شود.
طرح مدیریت جامع آب و خاک در تنگه چهل جای مینودشت کی از طرح های جامعی دولت است که بر تقویت معیشت جوامع محلی و افزایش در آمد آنها از طریق مشاغل در آمدزا و بدون قطع و تخریب جنگل می پردازد و فرماندار محور اصلی دستگاه های مختلف برای اشتغالزایی و بهره برداری از عرصه های جنگلی مسئول هماهنگی آن است.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیز داری گلستان می گوید : طرحی از سوی یو ان دی پی سازمان ملل و با کمک سازمان منابع طبیعی و آبخیز داری کشور در سه منطقه جنگلی استانهای گیلان ،مازندران و گلستان که بیشترین تخریب و بیشترین فرسایش اراضی جنگلی را داشتند اجرا شد تا با توانمند سازی و آموزش جوامع محلی و آشنایی آنان با راه های درآمد زایی از جنگل جلوی تخریب آن گرفته شود.
عبد الرحیم لطفی ، می گوید:تنگه چل چای مینودشت یکی از سه منطقه جنگلی بود که کارشناسان سازمان ملل به علت تخریب وفرسایش بالا در آن مطالعات گیاهی ، حیوانی و جوامع محلی را برای ارتقاء معیشت مردم انجام دادند.
اگر چه عامل نارنجی آمریکایی ها شصت سال پیش بخشی از جنگل های ویتنام را نابود کرد اما در کشور ما بجای آن عامل فرهنگی و مدیریت بدون توجه به فرهنگ جوامع محلی باعث شد دو سوم از جنگل های کشور تخریب و نابود شود که با تخریب آنها در این مدت بسیاری از سیلاب های مخرب رخ داده است.
سیل مرداد ۱۳۸۰ در جنگل گلستان که موجب فوت بیش از ۲۰۰ هم وطن رخ داد از جمله حوادث غمباری است که باید درس عبرت ما برای حفاظت اصولی از منابع طبیعی باشد .
آقای حسینی که با حسرت از باران های فراوان گذشته یاد می کند می گوید در زمانهای قدیم با وجود باران های فراوان سیل هایی مانند امروز رخ نمی داد و علت آن هم انبوهی جنگل هایی بود که حجم زیادی از آب را در خود ذخیره می کردند.
وی با اشاه به ارزش جنگل در منابع دینی و فرهنگ اسلامی می گوید :جنگل سوره ای از قرآن طبیعت است ،آیه هایش را حفظ کنیم ، اگر مردم به فرهنگ خود عمل کنند مشکلات حفاظت منابع طبیعی کم می شود.
نتیجه:
ثروت با ارزشی بنام جنگل و منابع طبیعی جزو سرمایه های اصلی مملک ماست که هم به عنوان منبع ذخیره و تامین آب ،تولید اکسیژن، ذخیره گاه گونه های با ارزش گیاهان دارویی و مقصد مهم گردشگران داخلی و خارجی باید با هر روشی از تخریب و بهره برداری غیر اصولی دور بماند و در این میان طرح هایی موفق خواهد بود تا با آموزش بهره برداری اصولی به جوامع محلی و اصول حفاظت از جنگل به آنان در قالب تشکیل تعاونی های بهره برداری که در قانون هم بر آن تاکید شده اجرا شود و عامل فرهنگی را به عامل نارنجی تبدیل نکند.