مناطق آزاد نه فقط به عنوان ابزار‌های توسعه اقتصادی، بلکه عواملی برای جلب سرمایه، انتقال تکنولوژی، آموزش نیروی انسانی، وصل شدن به بازار جهانی و در نهایت، دریچه‌ای به سوی توسعه اقتصادی به شمار می روند.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: بدون شک توسعه تجارت خارجی و به ویژه صادرات از عوامل مؤثر در شکوفایی اقتصادی به شمار می‌رود که می‌تواند علاوه بر رشد اقتصادی، موجب افزایش توان رقابت‌پذیری کشور در عرصه‌های بین‌المللی نیز شود.
اهمیت توسعه و رونق صادرات به عنوان موتور محرک اقتصاد برای دولتمردان و مسئولان ایرانی نیز به گونه‌ای بود که از سال ۷۶ با تصویب شورای فرهنگ عمومی کشور، ۲۹ مهرماه به عنوان «روز ملی صادرات» تعیین شد تا بیانگر عزم و اراده ملی برای توسعه صادرات به ویژه صادرات غیر نفتی و درنتیجه توسعه اقتصادی در کلان کشور باشد.
مناطق آزاد با توجه به اهداف شکل گیری، قادر به ایفای نقشی اساسی در اجرای سیاست های کلی اصل ۴۴ بوده و می‌توانند با گسترش اقتصاد رقابتی و ایجاد محیطی امن و سودآور برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی، زمینه ساز به حداقل رساندن تصدی گری دولت در حوزه اقتصاد باشند. مناطق آزاد همچنین نه فقط به عنوان ابزار‌های توسعه اقتصادی، بلکه عواملی برای جلب سرمایه، انتقال تکنولوژی، آموزش نیروی انسانی، وصل شدن به بازار جهانی و در نهایت، دریچه‌ای به سوی توسعه اقتصادی به شمار می روند.
استان خراسان رضوی به دلیل همجواری با کشور‌های آسیای مرکزی از توان و ظرفیت بالا در تولیدات انواع کالا‌ها و محصولات برخوردار است و هم اکنون هزاران واحد تولیدی و صنعتی و ظرفیت‌های مشخصی مانند خطوط ریلی و هوایی از موقعیت راهبردی به خصوص در حوزه صادرات، حمل بار و ترانزیت کشور برخوردار است به طوری که بخش قابل توجهی از صادرات غیر نفتی کشور و ترانزیت از مسیر‌های ریلی این استان انجام می‌شود. با این حال منطقه شمال شرق کشور فاقد منطقه آزاد تجاری است و برای توسعه پایدار اقتصاد خراسان رضوی نیاز به تاسیس منطقه آزاد تجاری بیش از گذشته احساس می شود.
«منطقه ویژه اقتصادی سرخس» در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۵، همزمان با افتتاح راه آهن مشهد - سرخس - تجن با حضور رهبران و نمایندگان بیش از ۱۰۰ کشور جهان کار خود را آغاز کرد. امکان اتصال به نقطه صفر مرزی کشور ترکمنستان و همچنین اتصال به راه آهن مشهد – سرخس – تجن که از داخل منطقه ویژه می گذرد و موجب شده تا ارتباط ریلی کشور‌های آسیای مرکزی با کشور‌های اروپایی برقرار گردد، مهمترین مزیت های این منطقه ویژه اقتصادی است.
در سال های گذشته با توجه به زیرساخت‌های خوبی که در سرخس ایجاد شده است تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری و صنعتی به یک مطالبه عمومی تبدیل شده است، زیرا به باور مردم و مسئولان محلی این منطقه می تواند به سکوی مهم صادرات کشور تبدیل شود و صادرات محور شدن استان‌های شمال شرقی کشور به ویژه خراسان رضوی می تواند به کاهش محرومیت در مناطق شرق و شمال شرق کشور کمک کند.
قوانین بالادستی سند
سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و برنامه توسعه ششم
بند ۱۰ و ۱۱ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی:
*حمایت همه‌جانبه هدفمند از صادرات کالا‌ها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت از طریق:
- تسهیل مقررات و گسترش مشوق‌های لازم.
- گسترش خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و زیرساخت‌های مورد نیاز.
- تشویق سرمایه گذاری خارجی برای صادرات.
- برنامه‌ریزی تولید ملی متناسب با نیاز‌های صادراتی، شکل‌دهی بازار‌های جدید، و تنوع بخشی پیوند‌های اقتصادی با کشور‌ها به ویژه با کشور‌های منطقه.
- استفاده از سازوکار مبادلات تهاتری برای تسهیل مبادلات در صورت نیاز.
- ایجاد ثبات رویه و مقررات در مورد صادرات با هدف گسترش پایدار سهم ایران در بازار‌های هدف.
* توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه‌ی اقتصادی کشور به منظور انتقال فناوری‌های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تأمین نیاز‌های ضروری و منابع مالی از خارج.
ماده ۱۰۵ برنامه ششم توسعه (سیاست خارجی)
تقویت دیپلماسی اقتصادی با تمرکز بر ورود به بازار‌های جهانی برای صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی، تامین مالی و جذب سرمایه گذاری خارجی و دستیابی به فن آوری های نوین و ایجاد زمینه‌های لازم برای حضور بخش غیردولتی در دیگر کشور‌های منطقه و کشور‌های جنوب غرب آسیا به ویژه کشور‌های همسایه و اسلامی در چهارچوب سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی.
تاکیدات رهبر معظم انقلاب.
امّا حالا ظرفیّت هایی که در این گزارش بانک جهانی وجود دارد و آنچه این‌ها میگویند، دو نوع ظرفیّت است: یکی ظرفیّت های سرزمینی است، یکی ظرفیّت های انسانی است. ظرفیّت های سرزمینی، [مثلاً]وسعت کشور، دسترسی کشور به آب‌های آزاد ما همسایه‌ی دریای عمان و اقیانوس هند هستیم و دسترسی داریم به آب‌های آزاد- تعداد همسایگان که چهارده پانزده کشور همسایه‌ی ما هستند با بیش از حدود ششصد میلیون جمعیّت؛ این خیلی فرصت مهم و ظرفیّت مهمّی است- مسیر ترانزیت و حمل و نقلِ شرق و غرب و شمال و جنوب که حالا موقعیّت کشور ما یک چنین موقعیّتی است؛ [دارای]این ظرفیّت است. البتّه بله، دشمن‌ها فعّالیّت میکنند که نگذارند از این ظرفیّت ها بشود استفاده کرد، امّا میتوان با فعّالیّتهای خوب، با تلاش مضاعف از این ظرفیّت ها استفاده کرد. این‌ها ظرفیّت های سرزمینی است. دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، «سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران»، ۱/۱/ ۱۴۰۰ سال «تولید؛ پشتیبانی‌ها، مانع‌زدایی‌ها»
چرایی و اهمیت موضوع
در سفر‌های سال گذشته مقامات عالی کشور به خراسان رضوی، ضرورت شکل گیری منطقه آزاد سرخس و دوغارون جزو مطالبات جدی مسئولان استانی بوده است. بدیهی است با تبدیل دو مناطق ویژه به منطقه آزاد، استان از تسهیلات منطقه آزاد بهره‌مند خواهد شد و این موضوع در سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصادی شرق کشور نقش مؤثری خواهد داشت. این مهم پیوند‌های اقتصادی میان ایران و کشور‌های آسیای مرکزی را تقویت خواهد کرد و با تقویت راهبرد صادرات از مرز‌های شمال شرق کمک غیر قابل انکاری در محرومیت زدایی از استان‌های شرقی کشور خواهد کرد.
ارزش فراگیری و دربرگیری سند
بدون شک تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری با ایجاد تحولی بزرگ در بخش صادرات، نقش چشمگیری در تحول اقتصادی منطقه و خراسان بزرگ ایفا خواهد کرد. این منطقه دروازه طلایی ورود به کشور‌های آسیای مرکزی و سرزمین پهناور چین و روسیه و پل ارتباطی بازار‌های مهم تجاری آسیای مرکزی با کشور‌های حوزه خلیج‌فارس در جنوب، اروپا در غرب و کشور‌های افغانستان و پاکستان در شرق ایران است، زیرا ساخت‌های صنعت ریلی منطقه کمک شایانی به رونق صادرات و واردات از طریق این منطقه کرده است.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس همچنین راه‌آهن کشور‌های آسیای مرکزی شامل: (ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) را به بنادر مهم شهید رجایی، امام خمینی (ره)، جلفا و امیرآباد متصل می‌کند و با تبدیل این منطقه، به منطقه آزاد می توانیم شاهد رونق ترانزیت کالا و توسعه صادرات ایران به بازار‌های جهانی باشیم.
سابقه موضوع:
مناطق ویژه اقتصادی محدوده‌های جغرافیایی مشخصی در مبادی ورودی و خروجی کشور هستند که به منظور جذب سرمایه‌های خارجی و داخلی و همچنین ایجاد بستر مناسب برای فعالیت‌های صنعتی، تولیدی و تجاری، با هدف افزایش صادرات کالا و ارائه بهینه خدمات جهت حضور فعال در بازار‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد می‌شوند.
از همان ابتدا هدف از ایجاد «منطقه ویژه اقتصادی سرخس» رونق شبکه ترانزیت کالا از جنوب کشور به آسیای مرکزی و همچنین توسعه صادرات کشور خصوصا محصولات ایرانی به منطقه آسیای مرکزی بود.
مهمترین زمینه‌های فعالیت این منطقه ویژه از ابتدای امر این گونه معرفی شد:
- نگهداری امانی کالا
- تسریع و تسهیل در دستیابی به کالا، برای نزدیک کردن صحنه فعالیت صاحبان کالا اعم از مواد اولیه، ماشین آلات و سایر کالا‌های ساخته شده بامصرف کنندگان داخلی به منظور پشتیبانی از تولید داخلی کشور.
- پردازش کالا یا ایجاد تغییرات در آن برای تحصیل ارزش افزوده با استفاده از امکانات بالقوه.
- فراهم کردن تسهیلات لازم جهت دستیابی خریداران عمده داخلی به کالا‌های مورد نیاز خود در این مناطق، نزدیک کردن بازار‌های تجاری منطقه‌ای و بسط و توسعه تجارت خارجی کشور.
- ایجاد عرصه فعالیت های تجاری منطقه ای با توجه به بازار‌های کشور‌های آسیای میانه، قفقاز و ماوراء قفقاز.
- ارتباط با کشور‌های آسیایی و اروپایی و سایر نقاط و بهره برداری مفید از این بازار‌ها با استفاده از تسهیلات ترانزیت داخلی و خارجی صادرات و صادرات مجدد.
- جذب سرمایه و امکانات داخلی و خارجی برای موارد فوق الذکر به منظور نیل به اهداف مورد نظر با رعایت قوانین و مقررات مربوط.
همچنین وجود فرودگاه بین المللی الماس سرخس واقع در محدوده گمرکی و قانونی منطقه ویژه اقتصادی سرخس با امتیاز مرز هوایی و باندی به طول تقریبی ۴ کیلومتر و عرض حدود ۶۰ متر، قابلیت فرود و پرواز انواع هواپیما‌های پهن پیکر را دارا می باشد که از مزیت های مهم این منطقه است.
در هفته‌های پایانی مجلس قبل، لایحه منطقه آزاد سرخس در صحن مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و لایحه دولت و مصوبه مجلس به شورای نگهبان ارسال شد، ولی شورای نگهبان ابهاماتی بر آن وارد کرد. چون لایحه منطقه آزاد سرخس، در کنار دوغارون و منطقه آزاد مازندران در یک قالب بود، شورای نگهبان خواهان این شد که برای رفع ابهام، لایحه منطقه آزاد مازندران، دوغارون و سرخس تفکیک شود.
پس از رأی نیاوردن لایحه تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری در صحن علنی مجلس این لایحه برای ادامه روند به کمیسیون اقتصادی مجلس بازگشت داده شد. مشکل آن است که منطقه ویژه سرخس و «منطقه ویژه دوغارون» هر دو وابسته و تحت مدیریت آستان قدس رضوی هستند و عبارت "مدیریت واحد" دارای ابهام است که می تواند به عبارت "مدیریت مستقل" تغییر یابد و با این موضوع ابهام شورای نگهبان رفع می شود.
مسئله بر زمین مانده
فقدان مناطق آزاد تجاری در شمال شرق کشور فرصت‌های اقتصادی مهمی از مردم مناطق شرقی کشور گرفته است. به نظر می‌رسد هم اکنون شرایط مطلوب برای ایجاد این مناطق فراهم شده است که با پیگیری نهایی می توان آرزوی دیرینه مردم شرق کشور را به واقعیت نزدیک کرد. بهبود وضعیت اشتغال، جذب سرمایه گذاران خارجی و توسعه صادرات در دوران تحریم از جمله ثمرات ایجاد منطقه آزاد در شرق کشور و محرومیت زدایی از شرق کشور است.
پژوهشگر: علی ظریف