شاید بیراه نباشد راه آهن میانه ـ تبریز را سرآمد وعده‌های ناتمام مسئولان در آذربایجان شرقی بنامیم.
راه آهن میانه تبریز ۲۰۳ کیلومتر است که عملیات اجرایی آن از سال ۱۳۷۹ آغاز شده، اما هنوز به پایان نرسیده است.
طی ۲۱ سال گذشته، دولت‌های متعدد تاریخ‌های متفاوتی برای تکمیل و نمایندگان، قول‌های فراوان برای جذب اعتبار برای آن داده اند، اما وعده‌ها عملی نشده و این پروژه همچنان نیمه تمام است.
خط آهنی که طول می‌کشد
در گزارشی که آل رسول و صافدل، کارشناسان فنی شرکت مشاور طرح از روند پیشرفت کار در سال ۸۵ ارائه کردند، ذکر شده است: با وجود آنکه عملیات ساخت راه‌آهن میانه- بستان‌آباد-تبریز از سال ۱۳۸۰ آغاز شده، ولی پیشرفت فیزیکی طرح یاد شده به دلیل اختصاص نیافتن اعتبار کافی از رشد لازم برخوردار نبوده و حتی در برهه‌ای از زمان به دلیل بدهی ۱۶۰ میلیارد ریالی وزارت راه و ترابری به شرکت‌های پیمانکار، کارگاه‌های اجرای طرح متوقف بود.
در حال حاضر این طرح حدود ۴۰ درصد در بخش زیرسازی پیشرفت داشته، که تکمیل و راه‌اندازی آن نیازمند توجهی ویژه و همه‌جانبه است.
یک دهه گذشت و مدیرکل وقت راه و شهرسازی آذربایجان‌شرقی در سال ۹۴ گفت: در مرحله دوم این طرح از بستان‌آباد تا تبریز موانعی بر سر راه طرح قرار گرفته که یکی از آن‌ها وجود ناهمواری‌های فراوان در مسیر است و سبب زمانبر شدن اجرای باقی عملیات شده است.
اخلاقی وعده افتتاح کامل پروژه را در سال ۹۶ داده بود.
سال ۹۶ هم آمد و اعلام شد تکمیل این پروژه ۱۲ هزار میلیارد تومان اعتبار می‌خواهد که با توجه به وضع اقتصادی دولت نمی‌توان شاهد تحقق این مبلغ بود و مسئولان استانی در طی سالیان گذشته وعده دنبال فاینانس برای تکمیل طرح را داده‌اند، وعده‌ای که عملیاتی شدن آن نیز در هاله‌ای از ابهام است.
معاون عمرانی وقت استاندار آذربایجان شرقی گفت: تاکنون بیش از ۱۰ هزار و ۵۱۴ میلیارد ریال هزینه شده و در سال ۹۶ نیز دو هزار و ۹۹۸ میلیارد ریال اعتبار دیگر به تصویب رسیده است.
طرح ۷۶ درصد پیشرفت داشت و یعنی افتتاح، شاید وقتی دیگر ...
ویژگی‌های فنی طرح
این خط آهن در ۱۲ قطعه طراحی شده است که ۷ قطعه ابتدایی آن به طول ۱۳۲ کیلومتر شامل مسیر میانه - بستان‌آباد با گذر از مسیری کوهستانی و شهر ترکمانچای به ایستگاه بستان‌آباد ختم می‌شود و ۵ قطعه باقیمانده در مسیر بستان‌آباد تا تبریز، با گذر از منطقه باسمنج و ایستگاه خاوران تا ایستگاه راه آهن تبریز برنامه‌ریزی شده است.
به گفته مجری طرح، این ریل به صورت ۲ خطه اجرا می‌شود و حداکثر سرعت آن برای واگن‌های باری ۱۲۰ کیلومتر و برای واگن‌های مسافربری ۱۶۰ کیلومتر در ساعت است. امکان جا به جایی ۷ میلیون تن بار و ۲ میلیون نفر مسافر را در سال دارد و فاصله بین تهران - تبریز را از ۱۳ ساعت به کمتر از ۶ ساعت کاهش می‌دهد.
یک خط آهن فرامنطقه‌ای
خط آهن تبریز- میانه از جمله طرح‌های بزرگ و راهبردی آذربایجان شرقی است.
معاون وزیر راه و شهرسازی می‌گوید: با بهره‌برداری از این پروژه، درصد استفاده از خط آهن در انتقال کالا، ترانزیت و انتقال مسافر در کشور که در زمان حاضر فقط ۲ درصد ارزیابی شده، حداقل به ۲۰ درصد خواهد رسید.
خادمی تاکید می‌کند: با بهره برداری از پروژه راه آهن میانه - تبریز، ترانزیت ریلی ایران برای نخستین بار به اروپا متصل می‌شود و اتصال آن به راه‌آهن نخجوان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان از طریق جلفا و نیز راه آهن ترکیه از طریق مرز رازی، به افزایش مبادلات بین‌المللی و صادرات کالا می‌انجامد. ضمن اینکه مسافت ریلی کشور‌های آسیای میانه و حاشیه خلیج فارس به اروپا و بالعکس را نیز کاهش می‌دهد و این نشان دهنده اهمیت فرامنطقه‌ای پروژه است.
راه آهنی که نماد توان داخلی است
در مسیر این پروژه ۱۱ تونل نسبتا بزرگ و ۱۰ گالری در مجموع به طول ۱۴.۳۴ کیلومتر، ۲۱ پل بزرگ و بلند به طول حدود ۸ کیلومتر و نیز افزون بر ۵۱۵ آب رو با طول حدود ۱۰ کیلومتر طراحی شده که توسط مهندسان و پیمانکاران داخلی اجرا می‌شود.
مجری طرح می‌گوید: صددرصد راه آهن میانه- تبریز با تکیه بر توان متخصصان و تولید‌کنندگان داخلی صورت گرفته است و به هیچ عنوان نیازی به واردات در کوچکترین مورد نبودیم و حتی در مواردی چندین ماه در صف انتظار استفاده از تولیدات داخلی مانده‌ایم.
علیمحمد زاده خاطر نشان می‌کند: در بسیاری از موارد و ارزیابی‌های استانداردی، حتی تولیدات داخلی ۲۰ تا ۳۰ درصد نیز فراتر از استاندارد‌های تعیین شده بودند.
ایستگاه خاوران، یکی از اجزای کلیدی
برای اتصال خط آهن میانه به ایستگاه اصلی راه آهن در تبریز، میان‌بری در پروژه ایجاد شده که همان ایستگاه خاوران است.
عملیات اجرایی آن دی ماه ۹۸ با حضور معاون وزیر راه و شهرسازی آغاز شد و همزمان با طرح‌های مهم ریلی کشور در عید غدیر سال ۱۴۰۰ به بهره‌برداری رسید.
به گفته خطیبی، معاون ساخت و توسعه راه‌آهن شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور، تمامی مراحل طراحی، مناقصه، عقد قرارداد و تملک زمین انجام و از اوایل سال ۹۹ کار‌های اجرایی آغاز شد. این مکان در محدوده منطقه ۹ شهرداری تبریز است و امکان استفاده مردم تبریز نیز از این ایستگاه وجود دارد.
اتصال خط آهن به قطار شهری برای نخستین بار در کشور
علیمحمدزاده برای خط آهن میانه - تبریز ویژگی‌های منحصر به‌فردی عنوان می‌کند که مهم‌ترین آن، اتصال خطوط متروی شهری به ایستگاه راه‌آهن است.
او توضیح می‌دهد: به عنوان نخستین تجربه در کشور، ایستگاه خاوران راه‌آهن میانه- تبریز به خط متروی این شهر متصل می‌شود.
در محوطه ۹ هکتاری ایستگاه خاوران، مجموعه‌ای ایده‌آل و با امکانات کامل و ساختمانی به وسعت ۳ هزار و ۶۶۵ متر برای مسافران ایجاد شده است. به طوری که مقرر شده است، مسئولان حوزه شهری تبریز برنامه‌ریزی لازم و مراحل اجرایی شدن هدایت متروی تبریز از میدان بسیج به سمت ایستگاه خاوران و احداث ایستگاه مترو در این ایستگاه راه‌آهن را در دستور کار خود قرار دهند.
علیمحمدزاده با اشاره به مسیر خاوران تا میدان راه‌آهن و ایستگاه اصلی راه‌آهن در تبریز و اینکه در حال حاضر سه مسیر از بین ۱۶ پیشنهاد موجود انتخاب شده تا یک مسیر نهایی شود.
آخرین وضعیت طرح
مرحله اول این پروژه در فاصله میانه تا بستان آباد به طول ۱۳۲ کیلومتر در آذرماه سال ۹۸ توسط رئیس جمهور افتتاح شد.
برای بررسی پیشرفت مسیر باقی مانده همراه با مسئولان استان، راهی ایستگاه خاوران می‌شویم.
معاون عمرانی استاندار آذربایجان شرقی می‌گوید: مرحله دوم طرح به طول ۴۴ کیلومتر از بستان‌آباد تا ایستگاه خاوران است که زیرسازی و ریل‌گذاری آن به طور کامل انجام شده، اما کار‌های تکمیلی آن در بخش روسازی، نیازمند تأمین اعتبار است.
رحمتی توضیح می‌دهد: عملیات عمرانی ایستگاه خاوران نیز به طور کامل انجام شده است. در کل مسیر، یک لایه و در بخش‌هایی از آن دو لایه شن‌ریزی و بالاست و در حدود یک سوم مسیر نیز جوش‌گذاری انجام شده است که بعد از این مراحل، رلواژ نهایی و نصب علائم انجام خواهد شد.
وی می‌گوید: ۳۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای پرداخت مطالبات پیمانکاران و ۵۰ میلیارد تومان هم برای تجهیز ایستگاه خاوران و تجهیزات مسیر مورد نیاز است که در صورت تحقق این امر، تا دهه فجر می‌توانیم عملیات اجرایی را تمام کنیم.
مشکل فقط مالی نیست
اگر چه همیشه مشکل این پروژه را کمبود و حتی نبود اعتبار عنوان کرده اند، اما واقعیت این است که چالش‌های دیگری هم بر سر راه آهن قرار گرفته است.
استاندار سابق آذربایجان‌شرقی در طول ۲ سال گذشته از سرعت اجرای طرح ۲ خطه کردن راه‌آهن میانه - بستان‌آباد - تبریز ابراز نارضایتی می‌کند و می‌گوید: گزارشی که شرکت ساخت و توسعه زیر بنا‌های حمل و نقل کشور در ابتدای سال ۹۸ ارائه کرد، همان گزارش ۶ ماه قبل بود.
به اذعان پورمحمدی، انتخاب پیمانکاران ضعیف برای راه‌های دسترسی و ایستگاه خط آهن در بستان آباد موجب شد که سرمایه گذاری با این بزرگی به خاطر یک ایستگاه معطل بماند.
تا سال ۹۸ بیش از ۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان صرف پروژه شده بود و ۱ هزار و ۳۰۰ میلیارد دیگر تا اتمام خط نیاز بود که با احتساب نرخ ارز و تورم این ۲ سال، رقم بسیار بیشتری می‌شود.
سفر‌های نوبخت و اعتبارات مختلف
"راه‌آهن میانه - تبریز برای دولت بسیار مهم است و مسیر بستان‌آباد- تبریز تا پایان سال جاری تکمیل می‌شود " این را رئیس سابق سازمان برنامه و بودجه در سال ۹۹ اعلام کرد.
نوبخت افزود: اعتبار این طرح در بودجه ۹۹ حدود ۴۰۰ میلیارد تومان است که دولت متعهد به پرداخت این اعتبار است.
تاکنون از مجموع اعتبار مصوب برای این پروژه، ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار نقدی برای احداث ابنیه و تجهیزات ایستگاه خاوران پرداخت شده و مابقی اعتبار نیز تا پایان سال جاری پرداخت خواهد شد.
مجری خط آهن میانه ـ تبریز هم در همان سال اعلام کرد: برای کل این خط ریلی تاکنون ۲۵ هزار میلیارد ریال اعتبار تخصیص یافته است.
به هر روی باز هم اعتبارات تامین نشد و معاون رئیس جمهور در دولت گذشته در آخرین سفری که خرداد ماه ۱۴۰۰ به منظور بازدید از راه آهن میانه-تبریز داشت، از تخصیص ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار نقدی به پیمانکار و۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار برای تکمیل راه آهن میانه-تبریز خبر داد.
رئیس سازمان برنامه و بودجه ارزش ریالی طرح راه آهن میانه - تبریز را ۶ هزار میلیارد تومان عنوان کرد.
وقتی اجرا طول می‌کشد و ملاحظات دستخوش تغییر می‌شود
مدیر کل راه و شهرسازی آذربایجان شرقی می‌گوید: ساختمان اصلی ایستگاه خاوران تقریباً به اتمام رسیده و تنها بالاست ریزی لایه دوم در حدود ۲۰ کیلومتر باقی مانده است. در حال حاضر قطار می‌تواند تردد کند، اما در این محدوده با توجه به اینکه بخشی از جوشکاری باقی مانده است، عملیات با کندی انجام می‌گیرد.
سلطانی در خصوص یکی از چالش‌های اجرای این بخش هم چنین توضیح می‌دهد: برخی از مباحث از ایستگاه خاوران به سمت تبریز مطرح بوده است. با مطالعات انجام گرفته راه و ترابری، حدود ۲۰ سال گذشته برای عبور از حریم آزادراه و کنارگذر، پیمان سپاری انجام یافته بود، اما بعد‌ها مخالفت‌هایی از سوی برخی از مسئولان وقت استانی به دلیل گسترش یافتن تبریز و خطی که این راه آهن منجر به محدود کردن تبریز می‌کند، صورت گرفت تا اینکه در نهایت وزارت راه و شهرسازی مجبور شد تا به کار پیمانکار خاتمه دهد.
مسیر ریلی، در حسرت افتتاح
از دیدگاه توسعه پایدار، حمل و نقل ریلی یکی از بخش‌های زیربنایی اقتصاد است که فرآیند توسعه را تحت تاثیر قرار داده و با کاهش وابستگی به حمل و نقل قدیمی و پرهزینه کامیونی، اساس مبادلات بازرگانی و کلید ارتباطات اجتماعی محسوب می‌شود.
معاون ساخت و توسعه راه‌آهن شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل معنقد است: کاهش استهلاک ناوگان جاده‌ای، کاهش آلودگی‌های زیست محیطی، ایجاد اشتغال، توسعه گردشگری و ارتقای شاخص‌های حمل و نقل ریلی از مزایای اصلی این خط آهن است.
به گفته خطیبی، محقق شدن صرفه‌جویی سالانه ۲۰ میلیون لیتر در مصرف سوخت و کاهش ۵۰۰ میلیارد ریالی خسارت سوانح رانندگی با تکمیل راه‌آهن میانه- تبریز اتفاق خواهد افتاد.
آخرین خبری که دارم این است که با توجه به رسیدن فصل سرما و نرسیدن به موقع اعتبار، بهره برداری کامل از پروژه در سال جاری مقدور نیست و همچنان باید منتظر بمانیم.
تا اتصال راه آهن میانه تبریز به مسیر ریلی اروپا هنوز ۳۱ کیلومتر دیگر باقی مانده است. اگر با این سرعت پیش برویم، آیا عقب نمی‌مانیم؟
گزارش مکتوب از: مهین انتظار ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز