یکی از بنا‌های تاریخی که از دوره قاجار به جای مانده، مسجد سپهسالار است. اين بنا از نخستين مسجدهاست و در مرکز پایتخت ایران قرار دارد. این مسجد بعد از انقلاب اسلامی، مسجد آیت الله مطهری نام گرفت.
به گزارش گروه وب گردی خبرگزاری صدا و سیما؛ مسجد سپهسالار به همراه مدرسه‌ای با همین اسم در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای اسلامی در خیابان بهارستان فعلی قرار دارد. این مسجد توسط میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، که در دوره قاجار صدر اعظم ناصر الدین شاه بوده است ساخته شده است. این مسجد بعد از مدرسه چهار باغ اصفهان رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.
سپهسالار ۲۰ سال از عمر خود را در خارج از کشور گذرانده است و ۱۲ سال از این ۲۰ سال را در استانبول ترکیه زندگی می‌کرده است. سپهسالار در سال ۱۲۵۸ شروع به ساخت این مسجد کرد، اما دوسال بعد از آن یعنی در سال ۱۲۶۰ در گذشت. بعد از سپهسالار برادرش یحیی خان مشیرالدوله آن را کامل کرد.
این مسجد بر اساس معماری‌های شرقی اسلامی طراحی شده است و آمیخته‌ای از معماری‌های ایرانی و استانبولی است. البته اگر چه این مسجد با معماری برخی از مساجد استانبول تلفیق شده است، اما از هر نظر تابع الگو‌های مهماری سنتی ایران است.
معمار این مسجد استاد حسن معمار قمی بوده است و مهندس طراح آن مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی اولین مهندس و معمار تحصیل کرده ایرانی است.
مدت زمان ساخت مسجد سپهسالار به مدت پنج سال به طول انجامد.
تاریخچه مسجد سپهسالار
همانطور که گفتیم مؤسس مسجد سپهسالار، میرزا حسین خان قزوینی صدر اعظم ناصر الدین شاه قاجار بوده است؛ که دستور به ساخت این مسجد داد و بعد از دوسال در گذشت و برادرش این بنا را طی پنج سال کامل کرد. بعد از درگذشت برادر سپهسالار نیز تکمیل بخش دیگری از تزئینات بر عهده نائب التوالیه‌های وقت قرار گرفت. همچنین از حاج ابوالحسن معمار و استاد جعفر خان معمار باشی کاشانی نیز به عنوان معماران اصلی این مسجد و مدرسه می‌توان نام برد. این مسجد طی سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۵۷ نیز بازسازی شده است.
بخش‌های مسجد سپهسالار
۱. ورودی‌ها
این بنا دارای ۶ ورود است که البته ساخت کتابخانه مجلس توسط مهندس سیحون باعث شده که ارتباط سه ورودی شمالی این مسجد با عمارت بهارستان مسدود شود. ورودی اصلی و غربی آن در خیابان بهارستان دارای جلو خان و سر دری بزرگ و دو لته است، اما دید مستقیم به داخل صحن مرکزی ندارد.
درب شرقی این مسجد که درب ورود برای خانوم‌ها است از درب اصلی کوچک‌تر است، اما دارای جلو خانی هشتی خوش ترکیب و راهرویی طولانی به سمت شمال شرقی مدرسه است. معمار مسجد سپهسلار استاد حسن معمار قمی بوده است
۲. صحن مرکزی
صحن مرکزی این بنا به صورت چهار گوش است و از چهار ایوان تشکیل شده است. ابعاد این صحن تقریبا ۶۲ در ۶۳ متر است و ایوان‌ها نیز حدود ۱۸ متر هستند. صحن‌ها دو طبقه هستند و در هر طبقه چند حجره برای اسکان طلاب وجود دارد که مجموع آن‌ها به ۶۰ حجره می‌رسد. این حجره‌ها از حجره‌های دیگر مدارس بزرگتر هستند و در سردر آن‌ها مقرنس‌های بدیع و مجزا از یگدیگر طراحی شده است. از برجسته‌ترین ابتکارات معماری دوره قاجار در این مسجد می‌توان به بهار خواب‌ها در حجره‌ها طبقه بالا اشاره کرد.
صحن مرکزی این مسجد دارای چهار باغچه مشجر و چهار پیاده گرد به همراه حوض مدور بزرگ همراه با فواره‌هایی در مرکز آن است که آب قنات مهران در آن جاری است. قنات مهران به مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان اختصاص دارد.
۳. ایوان‌ها
ایوان‌ها در چهار طرف ساحتمان قرار دارند، ایوان جنوبی ایوان اصلی و بزرگ است که به گنبد ختم می‌شود. در بخش بالایی ایوان‌های شمالی دو گلدسته قرار دارد. در بین آن‌ها ساعت قرار دارد. این ساعت که در سال ۱۸۸۰ میلادی به همراه سه ناقوس در فرانسه شناخته شده است در اتاقکی با ارتفاع ۵ متر و طول ۵/۲ متر و عرض ۵/۱ متر قرار دارد. این اتاقک نیز کاشی کاری شده است و دارای تزئینات چوبی است. این ساعت هم از جهت حیاط مرکزی مدرسه سپهسالار و هم از جهت عمارت بهارستان قابل مشاهده است. این ساعت در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است.
۴. تالار چهل شیر
این قسمت در گوشه سمت شمال غربی مسجد واقع شده است و با تأخیر حدود ۵۰ سال ساخته شده است. این تالار هشت ستون سنگی دارد که در میان آن حوض بزرگی با کاربرد وضو خانه قرار دارد. دور این محزن چهل شیر فلزی وجود دارد و به همین دلیل آن را چهل شیر می‌دانند.
۵. شبستان تابستانی و زمستانی
به گنبد خانه شبستان تابستانی می‌گویند که پهنای دهانه گنبد ۱۵ متر و ارتفاع آن ۲۵ متر است که در مجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ متر دارد.
شبستان زمستانی در پشت ایوان شرقی قرار دارد و دارای ۴۴ ستون سنگی یک دست است که بین هر ستون یک سقف گنبدی وجود دارد که درون آن‌ها اسم یا صفات خداوند گچ کاری شده است.
۶. مدرس‌ها
مدرس‌ها محل تشکیل کلاس‌ها بوده است. دو مدرس در دو طرف شبستان تابستانی و متصل به آن و مدرس دیگر که بزرگتر است پشت به ایوان شمالی قرار دارد. ادامه ایوان شمالی گلخانه زمستانی بوده است که از سال ۱۳۱۰ به تالار سخنرانی و تدریس تبدیل شده است و در حال حاضر محل دارالقران و بسیج به شمار می‌رود.
۷. کتابخانه
ساختمان کتابخانه در نقشه اصلی وجود داشت، اما با تأخیر در سال ۱۳۱۳ توسط یک معمار فرانسوی به نام " ماکسیم سیرو" ساخته شد. سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضاد السلطنه در سال ۱۲۵۹ کتابخانه این مدسه را بنیان گذاری کرد. در حال حاضر بیش از ۴۲۰۰ کتاب به خطی به خط مؤلفان و ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این مجموعه وجود دارد.
بازدید از مسجد سپهسالار
بازدید از مسجد برای عموم مردم آزاد نیست و برای این که از این مسجد بازدید کنید نیاز است که هماهنگی‌های لازم انجام شود. البته هنگام برقراری مراسم‌های ختم یا بزرگداشت شخصیت‌های برجسته می‌توانید وارد این مجموعه شوید و از آن بازدید کنید.
تزئینات مسجد سپهسالار
در این مسجد تزئیناتی مانند کادر بندی، گچ بری، آجر کاری، آجر چینی، یزد بندی، معرق و کاسه بندی، مقرنس کاری و گوشواره ها، قطار بندی، حجاری و کاشی کاری ها، سه دری و پنج دری استفاده شده است. در تزئینات کاشی کاری‌ها به کار رفته است.
در مدرسه عناصریی مثل طبیعت بی جان و پیکر‌های انسانی به چشم می‌خورد که از کشور‌های غربی وارد شده است.
در این مسجد نقوش ایرانی مانند نقوش خطاطی و هندسی نیز به چشم می‌خورد که از طبیعت الهام گرفته شده است.