در ساعت ۱۹ و ۲۹ دقیقه شامگاه روز سه‌شنبه، ۳۰ آذر ۱۴۰۰، خورشید به نقطه انقلاب زمستانی خواهد رسید و هموطنان در این شب آخرین یلدای قرن ۱۴ خورشیدی را تجربه خواهند کرد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران گفت: با فاصله گرفتن از اول مهر که طول شب و روز با هم برابر است، رفته رفته از طول روز کاسته شده و طبیعتا به طول شب افزوده خواهد شد، به نحوی که با رسیدن به آخرین روز از فصل پاییز، شاهد طولانی‌ترین شب سال در شب اول زمستان هستیم که از آن در ایران و سرزمین‌های هم‌فرهنگ مجاور به نام "یلدا" و به عبارت شاید صحیح‌تر "شب چله" یاد می‌کنند.
مهندس مسعود عتیقی ادامه داد: اما در این میان نکات ظریفی وجود دارد که متاسفانه تبدیل به اشتباه شده است و برخی از افراد نیز در عصر حاضر و با وجود ابزارهای بسیار دقیق اندازه‌گیری گویا به مقابله با اندیشه بزرگان پاک این سرزمین و آیین‌های نیک بجا مانده از آنها می‌خواهند بپردازند ! که در ادامه به این نکات اشاره خواهد شد.
عتیقی اضافه کرد: علت وجودی طولانی‌ترین شب سال همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی ریشه در رویدادهای آسمانی دارد؛ از منظر دانش اخترشناسی علت ایجاد این شب طولانی نیز در انحراف محوری تقریبی ۲۳.۵ درجه‌ای زمین نهفته است و تغییر فصول نیز به نزدیکی و دوری زمین از خورشید مرتبط نبوده، بلکه به علت همین کجی محور زمین نسبت به راستای عمود بر صفحه مداری زمین به گرد خورشید مربوط می‌شود.
مدیر انجمن آماتوری ایران خاطر نشان کرد: در حقیقت، تصویر صفحه مداری زمین بر کره آسمان که با نام "دایرةالبروج" و یا مسیر حرکت ظاهری خورشید بر روی کره آسمان شناخته می‌شود، با استوای آسمان که کره آسمان را به دو قسمت مساوی تقسیم کرده است، زاویه ۲۳.۵ درجه داشته و همین نکته باعث می‌شود که دو دایره استوای آسمان و دایرةالبروج در دو نقطه همدیگر را قطع کرده که از آنها به نام‌های "اعتدال بهاری" و "اعتدال پاییزی" یاد می‌شود که طول شب و روز در آنها با یکدیگر برابر هستند.
وی با بیان اینکه در طرفین نقاط اعتدال، انقلابین وجود دارد که خورشید در این نقاط بیشترین فاصله را با استوای آسمان خواهد داشت، یادآور شد: این دو نقطه "انقلاب تابستانی" و "انقلاب زمستانی" است.
طلوع و غروب در یلدای زمین
عتیقی خاطر نشان کرد: لحظه رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی، ساعتی از اوقات شبانه روز و میان روزهای ۳۰ آذر تا اول دی است و در این هنگام مهر تابان از جنوب شرقی‌ترین نقطه طلوع و در جنوب غربی‌ترین نقطه نیمکره شمالی زمین غروب خواهد کرد و این خود عاملی است که طول روز در کوتاه‌ترین حالت و طول شب در بلندترین وضعیت قرار خواهد گرفت.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: بدیهی است در استوای زمین، طول شب و روز با هم برابر و تغییر فصول و یا تغییر طول شبانه‌روز وجود ندارد؛ ولی هر چه از استوا به طرف قطبین زمین برویم، اختلاف طول شب و روز و تغییر فصول ایجاد خواهد شد.
به گفته وی، بر این اساس طول شب یلدا در شهرهای مختلف و همچنین کشورهای مختلف متفاوت است؛ به گونه‌ای که در جنوب شرقی‌ترین نقاط کشور پهناور ایران، از جمله چابهار کوتاه‌ترین طول یلدا (۱۳ ساعت و ۲۶ دقیقه) و در شمال غربی‌ترین نقاط کشور (در پارس‌آباد مغان) بلندترین شب یلدا (۱۴ ساعت و ۳۹ دقیقه) را تجربه خواهند کرد. در دیگر نقاط جهان نیز طول این شب به طور نمونه در ایسلند نزدیک به ۲۰ ساعت و در کشورهای اسکاندیناوی حدود ۱۸ ساعت است؛ همچنین شب یلدا برای کشورهای آلمان و انگلیس در اروپا بیش از ۱۶ ساعت بوده و در کشور روسیه نیز با توجه به پهناوری در بخش‌هایی از آن، حدود ۱۷ ساعت است.
عتیقی تاکید کرد: طول این شب در شهر تهران، ۱۴ ساعت و ۱۶ دقیقه خواهد بود.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان اینکه در ساعت ۱۹ و ۲۹ دقیقه روز سه‌شنبه ۳۰ آذر ۱۴۰۰، خورشید به نقطه انقلاب زمستانی خواهد رسید، گفت: هموطنان در این شب آخرین یلدای قرن ۱۴ خورشیدی را تجربه خواهند کرد و با توجه به دلایل بسیاری که قبلا گفته شد، از جمله اینکه سال صفر در گاهشماری نداریم، سال ۱۴۰۰ پایان‌بخش قرن ۱۴ و سال ۱۴۰۱ آغازگر قرن ۱۵ خورشیدی خواهد بود.
شکست تاریکی و پیروزی روشنایی
عتیقی اضافه کرد: دقت داشته باشیم که هر چند گفته شده که یلدا یک واژه سُریانی به معنی «زایش» است و این واژه به طلوع مهر تابان پس از یک شب طولانی اشاره دارد و برخی ریشه آن را در آثار کهن جستجو می‌کنند؛ اما گویا در باور ایرانیان باستان "شب چله" نقطه آغاز خلقت بوده است و بر این باور بوده‌اند که پس از یک شب طولانی و تاریک و سرد، با طلوع خورشید و زایش مهر همواره تاریکی شکست می‌خورد و روشنایی روز بر آن پیروز می‌شود؛ نکته جالب آن است که ستاره شناسان کشورمان با اینکه به ابزارهای اندازه گیری دقیق دسترسی نداشته‌اند، اما از گذشته‌های دور از تفاوت اندک این شب نسبت به شب‌های قبل و بعد آن آگاهی داشتند.
وی اضافه کرد: بر اساس برخی متون از حدود ۸ هزار سال قبل تاکنون این آیین در ایران رواج داشته است؛ در آیین کیش مهر، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» و یا خورشید روز، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو به شمار می‌آمده است؛ فرقه‌های گوناگون عیسوی نیز با تفاوت‌هایی، زادروز حضرت مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی می‌دانند و به گفته ابوریحان بیرونی، مبدأ سالشماری تقویم کهن سیستانی از آغاز زمستان بوده است؛ بیرونی در کتاب "آثارالباقیه" نقل کرده که منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است.
این فعال حوزه نجوم خاطر نشان کرد: در این میان واژه یلدا به معنای میلاد و تولد، گاهی به تولد حضرت مسیح نیز نسبت داده شده، اما شاید گردهمایی اقوام و خویشان در چنین شبی که طولانی‌ترین شب سال در فصل سرما بوده است، می‌تواند حاوی این نکته و صرفا بهانه‌ای برای یادآوری آیین‌های کهن ایران باشد تا با کتابخوانی، تفأل بر دیوان حضرت حافظ و شاهنامه خوانی و بیان خاطرات و تجارب بزرگترها و صرف تنقلات، پیشینیان سعی می‌کرده‌اند که این شب سرد طولانی را به بهترین و مفیدترین روش ممکن سپری کنند.
وی ابراز خرسندی کرد که خوشبختانه مناسبت یلدا در سال ۱۳۸۷ شمسی در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسیده و گویا در نوبت ارزیابی یونسکو قرار دارد و در اجلاس کمیته جهانی سال ۲۰۲۲ یا ٢٠٢٣ قرار است مطرح شود تا به همت مسئولان میراث فرهنگی کشور و دفتر یونسکو در ایران این آیین به ثبت جهانی نیز برسد.
مناسبتی که در خلال تکنولوژی در حال گم شدن است
عتیقی با بیان اینکه توجه مطالعه کنندگان این نوشتار را به چند نکته اساسی در زمینه مناسبت یلدا جلب می‌کنم، گفت: اولین و مهمترین نکته در این زمینه آن است که یلدا یک مناسبت و آیین دیرینه است که به عنوان میراث گذشتگان خردورز این سرزمین به دست ما رسیده است و در مواجهه با آن نمی‌توان همچون برخی از سالها از جمله سال گذشته (۱۳۹۹) تنها به دلیل چند ثانیه اختلاف شب‌های قبل و بعد از آن، این سنت نیکو را زیر سوال برد.
وی ادامه داد: حتی در شب یلدا همواره تاکید کرده‌ایم که تفاوت این شب با شب‌های قبل و بعد از آن کمتر از یک دقیقه است و به این نکته باید تاکید کرد که در گذشته‌های دور ابزارهای اندازه گیری دقیق زمان وجود نداشته و محاسبه ثانیه‌های اختلاف بین شب‌ها برای اندیشمندان گذشته تاریخ ایران ممکن نبوده است تا با دقت های امروزی سنجش خود را انجام دهند و در دوران باستان بناهایی برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع سالانه و استخراج تقویم ساخته می‌شده است.
عتیقی خاطر نشان کرد: دیر زمانی است که مردم ایران، در آغاز فصل زمستان مراسمی را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد؛ بنابراین باید با احترام به آیین‌ها و آگاهی نیک اندیشان این سرزمین، توجه عمومی به ویژه جوانان و نوجوانان را به سمت ارزش‌ها و جایگاه چنین آیین‌هایی جلب کنیم و هرچند قصد نفی و نادیده گرفتن رسانه‌ها و توانمندی‌های ارتباطی امروزی را نداریم، چرا که در جای خود با ارزش هستند؛ اما به ویژه با گسترش تکنولوژی بشری و افزایش رسانه‌ها از جمله رادیو و تلویزیون و امکانات ارتباطی نظیر تلفن همراه؛ شب یلدا و یا شب چله، محتوای واقعی خود را متاسفانه از دست داده و حتی در سال‌هایی که مشکلاتی نظیر پاندمی کووید ۱۹ وجود نداشته، به جای آنکه جوانان و نوجوانان از تفکرات و تجارب بزرگان فامیل در دورهمی‌های یلدایی استفاده کنند و به صورت چهره به چهره گرد هم آمده به خرد و تجربه خود اضافه کنند، بیشتر توجه ایشان به رسانه‌های دیداری و شنیداری، اینترنت و یا گوشی‌های تلفن همراه گره می‌خورد! و در این سالها فلسفه وجودی این مناسبت نه تنها ارتقاء نیافته، بلکه در مواردی نیز آن را کم‌رنگ کرده است.
وی ادامه داد: در این مسیر و برای فرهنگ‌سازی مناسب لازم است تا تمامی رسانه‌ها، در طول سال به کمک ما و دیگر مراکز علمی و فرهنگی کشور آمده و همگان را نسبت به این نکات ظریف و مهم آگاه کنند، وگرنه هر سال در گذر است و یلدا و نوروز و مناسبت‌های مختلف فقط تکرار می‌شوند، در حالی‌که مهم اهداف نهفته در این آیین‌ها است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری یادآور شد: نکته آخر آنکه با توجه به اینکه کمتر از دو هفته قبل از یلدا، زودترین غروب خورشید و حدود دو هفته پس از شب چله دیرترین طلوع خورشید رخ می‌دهد، این نکته باعث شده برخی به اشتباه "شب چله" را به معنای طولانی‌ترین شب سال ندانند و این در حالی است که حد فاصل غروب خورشید در روز ۳۰ آذر تا طلوع مهر تابان در بامداد اول دی، طول شب یلدا را ایجاد می‌کند و در بین شب‌های سال، این شب طولانی‌ترین شب محسوب می‌شود.
به گفته وی، این شب آغازگر چله بزرگ خواهد بود که از اول دی آغاز می‌شود و تا ۱۰ بهمن ادامه دارد.